Дигорæнттæмæ¹ нæййес æлдæрттæ, фал нимад цæунцæ фæйнæ хецауей дæлбарæ, кæцитæ æнцæ дууæ устур муггаги: Баделидзе æма Черкезидзе². Баделидзе дехгонд æнцæ фæйнæхузи муггæгтæбæл, цæветтонгæ, Тургани, Кубат, Битойтæ æмæ æндæртæ. Черкезидзей муггаг ба хецæн нæ ’нцæ. Аци «узденьтæ» (ездæнттæ – Хъ.Т.) æма «старшинтæ» (æлдæрттæ – Хъ.Т.) – уруссæгтæ сæ куд хонунцæ, – неци барæ дарунцæ адæммæ, сæ бон сæ нæй ихуæрсун, уæдта хецæнтæй сæ уæйæ кæнун, кæд уæйæ, уæд айдагъдæр æмбурд бийнонтæй. Хъалон есунцæ минкъий, уæдта сæ кадæ дæр устур нæй. Аци ездон муггæгти алли къабазæ, кенæ ба, растдæр зæгъгæй, алли бийнонти дæр си кæсгон æлдар ергъæв кæнуй, кæций хонунцæ сæ господин. Еци ергъæвдзийнадæ сæ гъæуй æдасæй тиллæги куст кæнунæн, цæнхæ æма æндæр гъуддæгути фæдбæл кæсæги зæнхæбæл цæунæн. Кæсгон æлдæрттæ син кæнунцæ кадæ, кадгин ездон муггæгтæй. Етæ сæ бадун кæнунцæ сæхемæ, хе ездæнтти ба æстæнмæ исбадун кæнунцæ. Етæ, иннæ ездæнтти хузæн, се ’лдари фурт, æ райгурци фиццаг къуæрей бонæй райсунцæ енцегæн æма ’й гъомбæл кæнунцæ 10-12 анзи æма фулдæр, хаттæй-хатт ба енцег æ ниййергути фæсмæргæ дæр нæ фæккæнуй. Аци æгъдау Кæсæги дæр фæтгæуй. Енцеги фæстæмæ ку ’рбахонунцæ фиди хæдзарæмæ, уæд æй исфæлундунцæ хъæппæлæй уа, тохæндзаумауæй уа, балæвар ин кæнунцæ бæх æма æндæртæ. Хæдзарæмæ ’й ку ’рбахонунцæ æлдарæй, уæдта исаразунцæ кувд (авдæнбæттæнти куд, уотæ).

Еугур дигорон гъæути, рацæугути³ хæццæ, æвæдзи, æнцæ еу 2500-3000 хæдзари. Етæ цæрунцæ Гурдзий куд, уотæ, устур бийнонтæй. Æдеугурæй æнцæ еу 25000 цæрæги æд нæлгоймаг æма силгоймаг. Гæрзефтонггинтæ ба си рацæуй 5000 фулдæр.

Се ’хсæн нæййес нециуавæр æндагон: нæдæр армайнæгтæ, нæдæр дзиуиттæ.

Дигори ездæнттæ евгъуд æстдæсæймаг æноси еу политики туххæй райстонцæ пусулмон⁴ дин. Сау адæммæ ба нуриуæнгæ дæр ма нециуавæр дин ес. Раздæр етæ адтæнцæ киристæнттæ, фал æнæ саугинтæй ба сæ дин фесавдæй, хъæбæрдæр ба синхæнтти фæлгъауæнти туххæй. Еу рæстæг сæмæ Мæздæгæй ирæнтти къамисæй саугинтæ адтæй, æма си уæд беретæ æрцудæнцæ дзиуарæфтуд.

Уонæмæ тогесуни æгъдау æй, иннæ кавказаг адæмтæмæ куд æй, уотæ. Цæветтонгæ, еу муггагæй (А.) æндæр муггагæй (Б.) еске ку рамара, уæд еци муггаги еугур хæстæгутæ дæр гъæума архайуонцæ рамарунбæл кенæ марæги, кенæ ба ин æ муггагæй (А.), æ хæстæгутæй еске.

Ахид æнæгъæнæ муггæгтæ кæрæдзей нихмæ исистиуонцæ, хаттæй-хатт  ба идард хæстæгутæ дæр исарази уиуонцæ аци муггаги тæккæ хæстæгдæртæн тог есун ниууадзун. Хаттæй-хатт ба аллирдигæй дæр айдагъ еугай мæрдтæбæл нæ байзайидæ, фал ма берети рамариуонцæ, цалдæнгæ кæрæдзей хæццæ сæ бафедаунбæл архайиуонцæ кегъæретæ, уæдмæ. Аллирдигæй дæр æмбæрцæ мæрдтæ ку уа, уæд федаунцæ æнæ тогесæни аргъæй, на ма нæ, уæдта федунцæ алли уæлдай тог, уæлдай мæрдти нимæдзæбæл дæр. Тог хъазарбæл лæууй – æ циййесмæ гæсгæ 50-200 галебæл. Стори бæсти æндæр дзаумæуттæ дæр, зæгъæн: зæнхæ, топпитæ æма уæхæн æндæртæ есунцæ, фал еугурæйдæр стормæ нимад цæунцæ. Зæгъæн, фондз фуси – еу стормæ, топп – фондз-æхсæз сторемæ, кенæ фулдæрмæ. Еци (…)* уавæри фæууй аргъгæнгутæ. Хуарз зæнхæ сæмæ хъæбæр хъазар æй. Цалинмæ ци муггагбæл тогæвæрд ма уа (гъома, цалинмæ си еске мард æрцæуа), уæдмæ нæ еу кæнунцæ сæ тогесгути хæццæ æма си сæхе римæхсунцæ, тас си ку нæ фæууй, уæддæр. Сауæнгæ ма Уæрæсей сахарти дæр.

Рагдзамантæй нуриуæнгæ дæр ездон муггæгтæй ци фæрсаг сувæллæнттæ рантæсуй, уони хонунцæ Азнауртæ⁵; нимад æрцæунцæ, ци муггагæй рантæсунцæ, уонæбæл, фал сæмæ нæййес æрдзон дигорон зæнхкосгутæ, айдагъ æлхæд цагъайрæгтæ, (гæлехтæ – Хъ.Т.) Еци азнауртæн сæ фулдæр пусулмæнттæ ’нцæ. Уонæн сæ бон нæй, се ’мæстæг ездон муггæгти ’хсæн тог агорун; айдагъ еумæйаг хилти кенæ кинæ хатуни гъуддаги фæдбæл сæ муггæгти фарс исхуæцунцæ. Еци тог есуни æгъдауæн æхе фæткитæ ес уонæмæ.

Музухъ е ’лдарбæл тог дæр ма даруй. Европи дуэлæй хе райсун куд, уотæ ами дæр устур æгадæбæл нимад цæуй тог нæ райсун. Фиццаг тоги фæдбæл фудгин муггаг федаун ку кора æма тогдарæг ба гъæздуг ку нæ уа, уæд еугур муггаг дæр ин æрæмбурд кæндзæй тог бафедаунæн æхца. Фал, еу муггаг еугурæйдæр иннæ муггаги нихмæ ку исиста, уæдта тогдарæг муггаг нæ, фал кæци æнæхъаурæдæр муггаг разинна, е агоруй бафедаун. Ауæхæн уавæри ба бафедаун кæнуни фæдбæл Дигорæмæ иссæунцæ кæсгон æлдæрттæ.

Уонæмæ нæййес нæдæр саугинтæ, нæдæр моллотæ, ефстагмæ сæмæ иссæунцæ кæсгон моллотæ. Сау адæммæ ма ес берæ киристон фæткитæ: кадæ кæнунцæ Киристейæн, Зæрдæвæрæнтæн, Цæппорсейæн æма æндæртæ, цæппорсей размæ дæр дарунцæ ком. Бæрæгбæнтти ба бæрæг кæнунцæ ковæндæнттæ хуæнхти, кæцити хонунцæ «дзиуарæ»⁶ – крест. Уоми нивондæн хæссунцæ фус кенæ сæгъæ. Сæр ниууадзунцæ, иннети ба бахуæрунцæ. Сиутæ батохунцæ къимбусти æма сæ уоми ниууадзунцæ. Еци ковæндæнтти фæууй зæронд азгъунстити ихæлддзæгтæ (æвæдзи аргъауæнти – Ш.А.) кенæ дортæ. Нивонди хонунцæ «вачила» (осетинское слово – Ш.А.).

Дигорæнттæ сæхе дигорæ хонунцæ, иннæ осетинти ба – ирон, уруссæгти – урус, черкесæгти – черкес⁷, гурдзиæгти – гурджиаг, армайнæгти – сомех. Дигорæнттæ дзорунцæ «осетинагау» минкъий æндæрхузон хецæн диалектбæл. Дигори нæййес нæдæр сахар, нæдæр базаргæнæн бунат. Æлдæртти мæсугтæй уæлдай, кæцитæ берæ æнцæ алли гъæуи дæр, федæрттæ ба си нæййес. Ес си минкъий цуппæрдегъон федæрттæ дæр еугай мæсугти хæццæ. Етæ цæрунцæ кæмтти æма хуæнхти дæнтти сæрмæ. Цъимаратæ си некæми ес. Гъæдæ минкъий ес хуæнхти: нæзи, бæрзæ, толдзæ ба æстæн. Дорæй амаддзæгтæ дæр ма си берæ ес. Еу-инсæй версти æндæргъцæ, хонхæй сауæнгæ будури уæнгæ, коми рахезæни æма Кæсæги будури уæнгæ ниллæг хуæнхтæбæл⁸ ес берæ гъæдæ. Æрнæг дори æма, сау аспид нæ, фал æхсинхуд аспидон хуæнхтæ. Сæ еугур зæнхитæ дæр æнцæ къолтæ, лигъз бунат си некæми ес (…)*.

Æхца сæмæ æстæн æй. Есунцæ уруссаг æма турккаг æхца. Етæ æхцабæл нæ сæудегер кæнунцæ, фал æййевунцæ тавæрттæбæл æма аргъ кæнунцæ хæдæнттæмæ гæсгæ, кенæ ба æрмæринттæй (кæцитæн дæс хæдони уодзæнæнцæ авд уруссаг аршини), гъоцитæ æма фустæбæл. Нецихузи уæргъбарæн зонунцæ.

Сæудегерадæ сæмæ æстæн æй. Аслан гæгъæдин тавæртти хæццæ æрцæунцæ имеретæгтæ æма сæ æййевунцæ нимæттæбæл, цъопп æма кæттагбæл. Уой уæлæнхас ба ма дигорæнттæ уæйæ кæнунцæ уæлдзарм дæр. Имеретæгтæ сæмæ тавæрттæ ласунцæ хонхи сæрти сæ рæгътæбæл, сомехæгтæ ба айдагъдæр Имеретимæ цæугæй син рауæйæ кæнунцæ листæг миутæ. Уæрдунтæ сæмæ нæ цæуй. Сæудегергæнæг сомехæгтæ фиццаг бафедунцæ фондз хæдони, Туйгъантæ æма Черкезидзетæбæл сæ ка исæмбæлун кæнуй, уонæн; анæй ба сæ (Туйгъантæй кенæ Черкезидзетæй – Хъ.Т.) – ка сæ фæххонуй, еци фусунæн раттунцæ фондз хæдони. Уой уæлæнхасæн ба ма гъæуама балæвар кæнонцæ аллихузи листæг миутæ. Æрбацæуæг имеретæгтæй ба фусун (кунак у Ш.А.) есуй дууæ хæдони. Жидтæ сæмæ нæййес.

Æрмгуст ба айдагъ цохъайаг уафунæй æрæнгонд æй, кæций хуарунцæ æсмæгæй æма (…)* бæласи едагæй. Нимæттæ кæнунцæ æнæкелбетгомау, хъумац – хумæтæг. Æфсæйнаг тавæрттæ минкъий кæнунцæ, цæветтонгæ, готæнттæ, цæвгутæ æма æндæртæ кæнунцæ уруссаг æфсæйнагæй. Уотæ сæхе æфсæйнаг дæр минкъий тайун кæнунцæ.

Тиллæги куст сæмæ хъæбæр зин æй. Хуми зæнхæ сæмæ уотæ хъазар æй, æма еу десятини аргъ æй 200-300 соми. Медæггаг дигорæнттæ тиллæг фулдæр æлхæнунцæ будури дигорæнттæй, уомæн æма си еунæгемæ дæр анзи фагæ хуаллаг не ’рзайуй. Итаунцæ мæнæуæ, хъæбæрхуар, зæтхæ æма сæ æййевунцæ будури. Дзол фицунцæ уотæ: фиццаг къинсæ тæвдæ гъосин тæбæгъи рафесарунцæ, уæдта ’й идарддæр ба фунуки исфицунцæ, куд æнккæт осетинтæ æма берæ осетинæгтæ. Нартихуар сæмæ нæййес, кенæ ба хъæбæр минкъий, силмæнæуæ ба сæмæ æгириддæр нæййес. Имеретийæй ци ’рбаласунцæ, уомæй æндæр сæмæ нециуавæр рæзæ ес. Сæ дзæхæрати итаунцæ цалдæр хузи хъæдорæ, хуæргæнасæ æма нартихуар. Сæ бунæттæ æгæр бæрзонд æнцæ. Будурмæ раледзæг адæммæ ба гъæуама хуарз дзæхæратæ уа.

Фонси куст æй сæ сæйрагдæр циййес хумон зæнхи фæсте. Тæккæ фулдæр сæмæ ес фустæ, кæцитæ дæсни ’нцæ бæрзонд хуæнхти хезунмæ, зумæг ба гъæди æвдигъд рауæнти. Етæ фонс нæ уæйæ кæнунцæ æндæхонх, фал сæ сæ медæхсæн æййевунцæ топпитæбæл, зæнхæбæл æма æндæртæбæл. Стор æма фустæй уæлдай ма сæмæ ес сæгътæ бæрæгбæрцæ. Гъоги æхсирæй, иннæ осетинти хузæн, кæнунцæ цихт. Тæккæ хуæздæр цихт фуси цихт æй. Зумæгмæ хуасæ цæттæ кæнунцæ бæрзонд хуæнхти ефстаг рауæнти æма син туххæй рахъæртуй. Беретæ сæ фонс зумæгмæ хонхæй рацæуæггæгтæмæ æма будурмæ рарветунцæ. Бæхтæ сæмæ минкъий ес, уæдта син асæй ниллæг æнцæ. Галтæ сæмæ дзæвгарæ ес, кæцитæбæл æрбаласунцæ хуар æма æндæртæ. Катертæ⁹ (хъадиртæ – Хъ.Т.) сæмæ минкъий ес, уæдта асæй устур нæ ’нцæ.

Фустæ сæмæ, куд еугур хуæнхти, думæггинтæ ’нцæ. Сæ гъун албойнон æркесаг æй. Хъæрæсейæгтæмæ ба сæ гъун даргъ, фæлмæн æма листæг æй.

Сæ зæнхи цæнхæ нæййес. Етæ ’й есунцæ Маджари цадитæй, куми (Хъуми – Хъ.Т.) рази. Хуæнхти æрзæт ахид æй: издийау æрттевагæ æвзестæ æма æндæртæ. Издин æрзæттæ хуæрз гъæздуг æнцæ. Æрхий æууæлтæ дæр си иссирдтонцæ. Æфсæйнаги æрзæт ба берæ рауæнти ес. Антимоний си берæ, сæуæн колчедан, сæуæндон, æсмæг, селитрæ, дзæнгъа, дорæвзалу Урухи.

Дигори фалдзос берæ дзæбодуртæ ес (каменные бараны – Ш.А.) кæцити хонунцæ «буго». Цæугæдæнтти – силгæ æма минкъий æргъайтæ. Мæргътæй ба цауæн кæнунцæ сурх хургæркитæбæл¹⁰. Мудибиндзитæ нæ дарунцæ.

Хуæнхтæ æмбæрзт æнцæ тæфгæнагæ кæрдæгутæй æма хуасæ дæр бодтæф æй. Гъæдтæн сæ фулдæр тæрсæ æма толдзæ бæлæстæ ’нцæ, рæзи бæлæстæ ба – æстæн, ци кæрдту, ци æндæртæ; хуæнхти медæги ба нæзитæ, бæрзитæ æма ниллæг толдзæ. Тæрсæ бæлæстæ ба æнæ мура æма бæрзонд æнцæ; гъæдæ Уæрæсемæ ласунцæ. Еуæй-еу рауæнти ба ес кæрзæ бæлæстæ дæр, кæцити ефстагмæ ласунцæ Мæздæгмæ æма Екатеринградмæ¹¹, æндæр гъæдæй ба нæ сæудегер кæнунцæ.

Меддигорæ хæдзæрттæ арæзт æнцæ аспид дорæй æнæ сикъит æма къирæй, кенæ ба æрнæг дортæ устур къæрттæй, кæцити кæрæдзебæл æвæрунцæ хъæбæр æнгом, се ’хсæнуати ба листæг дортæ байвæрунцæ. Сæ фæрстæ бæзгин æнцæ, æма, кæд мæрзæздугъд архитектурæ ’нцæ, уæддæр си уоддзæф ба нæ хезуй æндегæй; еуетæ ба си дугай уæладзгутæ ’нцæ – бунккаг уæладзуги фонс дарунцæ, сæрккаги ба сæхуæдтæ цæрунцæ. Гъæутæ сæ фулдæр минкъий æнцæ. Фал Стур Дигори ба ес еу-æртæсæдæ хæдзари. Хæдзæрттæ лæуунцæ æнтойнæй къуппитæй. Хæдзари сæртæ зæнхоггунтæ ’нцæ; бæхдæнттæ æма стойнитæ ба зæнхоггун нæ ’нцæ, фал дорæй астæрд.

Гъæутæ зилдæгæй федаргонд нæ ’нцæ, фал æлдæрттæмæ ба ес мæсугтæ сесдзæфти хæццæ. Хуасæ дарунцæ хуæнхтæбæл æма сæ ку багъæуй, уæдта сæ урдуги рауадзунцæ коммæ. Етæ ибæл хъæбæр ауæрдунцæ. Хуар дарунцæ гъоцити фагусæй исæрст бид тъæскъити, кæций есунцæ къæстæй. Хуæздæр хæдзæртти – каминтæ, хумæтæг хæдзæртти ба – артдзæстæ астарди астæу. Артдзæстæмæ кенæ каминмæ хæстæг лæуунцæ минкъий æма фæлмæн хуссæнтæ, кæцитæбæл кæттæгтæ итуд æнцæ. Пъолбæл некæд бадунцæ, фал еци хуссæнбæл. Бæзтæ æма гобæнттæ алкæддæр цъоппæй идзаг æнцæ, сæ уæлцъарæ ба – тæгтæгонд. Еу фарси ’рдигæй бæрзонд бадæн кенæ нарæ (гребейнæгтæмæ куд æй, уотæ) æма сæбæл сæ хуссæндарæс дарунцæ, иннердигæй ба – тæрхæгутæ, кæцитæбæл дарунцæ аллихузон доринтæ, агувзитæ æма æндæртæ. Се стъолтæ дзæбæх ниллæг æнцæ, еу адилий æрдæг, уæдта тумбул, æма сæбæл хуæргæ фæккæнунцæ. Сæ къостæ фулдæр гъæдинтæ ’нцæ, æгтæ – æрхи, тугурæй уагъд, рæхистæбæл ауигъд. Еци æфсæйнаг рæхистæ æма цæгтæ имеретæгтæмæ æлхæнунцæ. Гъæздугутæмæ ес хуарз, къалайæй конд киртæ. Бонгинтæн сæ хæдзæрттæ федауцæдæр æнцæ, мæгуртæн ба сæ фонс дæр сæ хæдзæртти фæууй. Хумæтæг хæдзæртти артдзæсти сæрмæ тугури цъасæ ес æма сæмæ дзæвгарæ хъуæцдзуддæр æй. Хæдзари ниуазунмæ берæ рауæнти дон бунæй хæссунцæ сæ рæгъти къæртати. Æндзарунæн фулдæр рауæн дарунцæ сог, Олокоми (Уæллагкоми – Хъ.Т.), уæдта иннæ рауæнти ба – сæнарæ. Рохс фулдæр кæнунцæ соцъий уедæгтæй. Цирæгътæ æма сойни цирæгътæ сæмæ нæййес.

Сæ хуæрдæ хумæтæг æма лæгъузгомау æй. Мæнæуи дзол – хуæздæртæн, иннетæн ба – хъæбæрхуарæй. Царв, фуси ’хсирæй цихт, тæгæлтæй лухгонд фунх тохъултæ – финги астæу, æ кæрæнтти ба – дзоли кæрститæ. Фусæн æ сæр хестæрæн ниууадзунцæ. Уой фæсте ба къостæй ниуазунцæ (едгутæй нæ хуæрунцæ) пъæра, кæци еуæй-еухатт тауæг æхсир æма бодæни хæццæ фæууй. Цихт æма хускъæ фуси фиди хæццæ къере сæмæ пирогги хузæн æй. Еуæй-еухатт фуси тухтити æма къерей исæвæрунцæ бодтæф кæрдæгутæ. Хъибили фид æлдæрттæ нæ хуæрунцæ, хумæтæг адæм ба хуæрунцæ. Алкæддæр хуæрди размæ æма фæсте нихснунцæ сæ къохтæ. Фиццаг бахуæрунцæ хестæртæ, иннетæ ба лæуунцæ; етæ ку бахуæрунцæ, уæдта фингæ банхуæрсунцæ дуармæ хæстæгдæр æма уоми ба иннетæ бахуæрунцæ, ихуæрститæн (æлдæрттæмæ) ба уæлдæйттæ раттунцæ. Силгоймæгтæ нæлгоймæгти хæццæ нæ хуæрунцæ (…)*. Хуæрунцæ дзæбодури фид, кæци хуæрз адгин æй.

Фингæбæл ниуазунцæ дон. Сæ бæгæни дессаг хуарз æй, – фæффицунцæ ’й бæрæгбæнтти. Арахъ ба кæнунцæ хъæбæрхуарæй; лæмæгъгомау æй, фал булгъахъ ба нæй. Брагæ (къумæл) ниуазунцæ берæ. Кæнунцæ ’й хъæбæрхуарæй, ефстагмæ – фагæй. Кумис нæ зонунцæ.

Думунцæ аллихузи тамаку ефстагмæ. Сæ лолитæ черкесаг æнцæ. Сæхуæдтæ итаунцæ тамаку, фал син цæцæйнæгтæй еуминкъий лæмæгъдæр æй. Нæлгоймæгтæ æма силгоймæгтæ дарунцæ черкесаг дарæс. Сæ дзиккотæ дууæ биди кæнунцæ æма си къимбус бабийунцæ, кæци æрхъæртуй сæ уæргутæмæ. Кизгуттæ æма æригон силгоймæгтæ дарунцæ ходтæ, хизтæ ба дарунцæ идæдзæ æма зæронд уоститæ; етæ дарунцæ панталонтæ. Бонгинтæмæ фондзанздзуд кизгуттæн сæ астæутæ салин ронæй бабæттунцæ. Еци баст кизгæн æ лæгмæ ’рцæуни уæнгæ ихæлд не ’рцæуй. Уомæй сæ астæутæ нарæг æнцæ. Сæ гъости дарунцæ гъосицæгтæ æвзестæй хузæнон устуртæ æма тъæпæнтæ, сæ фæтæ еу улинкъи бæрцæ. Уони кæнунцæ сæхе æвзестгурдтæ.

Топпитæ дарунцæ турккаг æма хуæнхаг, сæхуæдтæ ба нæ кæнунцæ, уотæ æхсаргæрдтæ æма хъæматæ дæр. Бонгинтæмæ ес æзгъæрхæдæнттæ дæр. Саздахътæй нæ пайда кæнунцæ.

Нæлгоймæгтæ хумæ кæнунцæ хуар, кæрдунцæ хуасæ, рандæ унцæ будурмæ хуаллагмæ, цæнхæмæ. Беретæ хæтунцæ дзæбодуртæбæл цауæни æма си еуæй-еу цауæйнон æ цæрæнбонти сæдей уæнгæ дæр рамаруй. Еуæй-еу хатт етæ рандæ унцæ дзæвгарæ къуæрттæй тагауртæмæ¹² фонс æма адæн давунмæ. Уони ба рауæйæ кæнунцæ Сванетий, кенæ ба сæ ихуæрсти дарунцæ хæдзари. Уогæ сæмæ лæгъуз цæстæй ба нæ кæсунцæ.

Силгоймæгтæ хумæтæг адæммæ сæребарæ ’нцæ, æлдæрттæмæ ба сæхе римæхсунцæ, кæсгæнттæмæ куд, уотæ бустæги карзæй нæ.

ФЕППАЙУЙНÆГТÆ:

1. А.М. Шегренмæ Дигорæ, дигорон финст цæуй – дугор, дугур, дугурцы.
2. Дигори феодалти гурдзиаг формæ. Баделидзе хонуй Тъæпæн Дигорæ æма Уæллагкоми Баделиати (Абисалти, Битути, Хъабанти, Хъарадзаути, Хъубадти, Туйгъанти, Чечемти), Черкезидзе ба хонуй Стур Дигори Цæргæсати ( Хъантемурти, Хъарабугъати æма Таймазти).
3. «Рацæугутæ». А.М. Шегрен хонуй будурмæ ка ралигъдæй еци дигорæнтти. Хонхи цæргути ба хонуй «медæггаг (медхонх) дигорæнттæ».
4. А.М. Шегренмæ «Махометановский».
5. «Азнауртæ», æвæдзи, хонуй хъумайæгти (кæвдæсардти).
6. Дзурд «дзуари» къохфинсти ханхæгонд æй.
7. Дзурд «черкес» къохфинсти ханхæгонд æй. Дигорæнттæ черкести худтонцæ «кæсæг».
8. Дзурдтæ «ниллæг хуæнхтæбæл» финст æнцæ автори къохæй къохфинсти кæронбæл.
9. Катер – мул (хъадир).
10. Дзубанди, æвæдзи, цæуй цъеутæбæл цауæнгæнгæй хизтæ ку исæвæрунцæ, уæд уобæл.
11. Станицæ Екатериноградская нури Кæсæг-Балхъари зæнхæбæл Терек æма Малхъа кæми фæййеу унцæ, уомæ хæстæг.
12. «Тагауртæ» дзурдæй А.М. Шегрен худта, туаллæгтæй уæлдай, æнккæт ирæнтти дæр.

* Ами, уæдта идарддæр дæр, аци нисан æвæрд цæуй, къохфинсти ци дзурдтæ æртæст не ’рцудæнцæ, уони бæсти.