«Хестæр лейтенант Хъарай-фурт уæлдæфон тугъдтити æхе бавдиста æхсаргин æма æдæрсгæ уæлдæфон тугъдонæй, кæци знаги дæрæн кæнунмæ арæхсуй бæрцæй нæ, фал арæхстдзийнадæ æма рауон-циуондзийнадæй. Æ цардæн тæссагдзийнæдтæ уоййасæбæл нæ хинцгæй – уонæй тухгиндæр имæ æй нифсхастдзийнадæ, – æнтæстгинæй дæрæн кæнуй фашистон хуæдмæлхуарти, æнæнгъæлти æма усхъæзæй сæбæл æхе ниццæвуй. Знæгтæ фулдæр ку фæуунцæ, уæддæр ин е цæлхдор нæ фæууй. Нифсхастæй æма карзæй бацæуй тохи æма си алкæддæр уæлахезонæй рацæуй».

Уотæ финстонцæ е ’фсæддон разамунд æхсаргин тæхæг Хъарати Акими фурт Александри туххæй. Финсгæ ба ’й никкодтонцæ Мæску немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй багъæуай кæнуни тугъдтити не ’мзæнхон алæмæти æфсæддон æскъуæлхтдзийнæдтæ ке бавдиста, уой фæдбæл.

Еци тугъдтити карздзийнади туххæй Хъарай-фурт уотæ имиста: «Тугъди фиццаг мæйти, уæлдайдæр ба гитлеронтæ Мæску байсунмæ ку тундзтæнцæ, еци бæнттæй еуей мæ зæрдæбæл уæлдай хъæбæрдæр бадардтон. Бомбæгæлдзæн хуæдтæхгутæ сæ базуртæбæл сау дзиуæрттæ, уотемæй сæдæгæйттæй тахтæнцæ мах коммуникацити ’рдæмæ. Бæрцæй мах уонæй зингæ минкъийдæр адтан, фал уæддæр нæ «ястребокти» сæбæл нæхе турæй-турмæ ниццавтан, пулеметтæй сæбæл дорадзагъд исаразтан, ниххæлеутæ сæ кодтан, фæстæмæ сæ фæлледзæги кодтан… Еухатт дæргъвæтийнæ тохи фæсте нæ аэродроммæ æрæздахтан, бустæги фæлладæй, фæлмастæй, æстонгæй. Мæ хуæдтæхæгæй ку рахизтæн, уæд расуги хузæн ракеуæ-бакеуæ кодтон. Фурæдонугæй уодхар кодтон. Ме ’мбæлттæ мин фæййагъаз кодтонцæ мæ рагъæй парашюти дзæкъолæ райесунмæ, мæ царин къохæрходтæ куд раластон æма дон раниуазунмæ цæуйнаг куд адтæн, уотемæй райгъустæй нæуæг игъосункæнуйнаг: нæ аэродроми ’рдæмæ æрбахæстæг кæнуй знаги бомбæкалæг хуæдтæхгути къуар.

Ци гæнæн адтæй… Техниктæн дæр равгæ нæ фæцæй нæ хуæдтæхгутæ нин барæвдзитæ æма сæ нæуæг истахтмæ бацæттæ кæнунæн, уотемæй уазал дæр ка нæма æрцæй, еци матортæ нæуæгæй æркосун кодтан. Уайтæккæдæр уæлдæфи равзурдан.

Мæ хуæдтæхæги æмвæрстæ тахтæнцæ ме ’рдхуæрдтæ Соколов, Суханов, Туров… Æмбесонди лæхъуæнтæ адтæнцæ. Дууæ си фæстæдæр иссæнцæ Бæгъатæртæ, еу ба си, гъулæггагæн, фæммард æй. Мах исцурæвæрæ ан немуцаг хуæдтæхгутæбæл, фехалдтан син сæ тугъдон фæткæвæрд æма сæ еугæйттæй сорун байдæдтан. Уæртæ си иссугъдæй дууæ «Юнкерси», сау хъуæцæгæнгæй ниййарцæ ’нцæ зæнхи ’рдæмæ. Æз дæр еуей амæттагæн куд равзурстон, уотемæй æнай-æнойти мегътæй рагæпп кодта знаги еума бомбæкалæг. Еу усмæ фæккуддæр дæн, уомæн æма мæн «Ястребок» æгæр æрниллæг æй. Фал уайтæккæдæр мæ хъауритæ рамбурд кодтон æма мæстæйдзагæй фескъардтон знаги нихмæ, арт ибæл бафтудтон æма иннæ «Юнкерси» нихмæ бæргæ ниййарцæ дæн, фал фæлледзæги æй, райервазтæй ми… Знаги хуæдтæхгутæй уæди уæнгæ цал æргæлстон, уони бæрцæбæл ма еци бон бафтудæй æртæ…»

Æ еци æскъуæлхтдзийнади туххæй Хъарай-фуртæн аккаггонд æрцудæй Тугъдон Сурх Турусай орден.

Æма Хъарати Александр уæхæн лæгдзийнæдтæй берæ хæттити фескъуæлхтæй Устур Фидибæстон тугъди рæстæг. Хумæтæги ин аккаггонд не ’рцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри кадгин ном дæр. Æ еугур æхсаргин гъуддæгути туххæй бæргæ æнгъезуй бæлвурдæй рахабæрттæ кæнун, фал газети еу æрмæг уомæн фагæ нæй. Уомæ гæсгæ ба ин уæддæр цубурæй радзорæн æ цардвæндаги туххæй.

* * *

Хъарати Александр райгурдæй 1915 анзи 15 мартъий сахар Грознай косæг бийнонти ’хсæн. 1932 анзи каст фæцæй фабрикон скъола. Куста Грознай депой вагæнттæ цалцæггæнæгæй, 1933-1937 æнзти адтæй еугонд «Грознефть»-и цалцæггæнæг механикон заводи зурнæйзелæг, 1936 анзи каст фæцæй Грознай аэроклуб, 1937-1938 æнзти уоми куста планерист-инструкторæй. Советон Æфсади службæ кодта 1938 анзæй фæстæмæ.

Æфсæддон тæхæг исунмæ бæлдтæй æма 1940 анзи каст фæцæй Качински æфсæддон тæхгути скъола. Службæ кодта  Киеви æфсæддон зилди Æфсæддон-Уæлдæфон  Тухти хайади. Уордигæй райдæдтонцæ æ тохи нæдтæ Устур Фидибæстон тугъди. Æма еци нæдтæ ба ин рауадæнцæ таурæхъон алæмæти лæгдзийнæдти фæрци. Уонæй алкæцидæр хецæнæй æримисуни аккаг æй.

Зæгъæн, мæнæ ауæхæн цау. Дууадæс дæрæнгæнæг хуæдтæхæгей хæццæ звеной разамонæг Хъарай-фурт  1942 анзи августи ратахтæй сахар Ржеви райони зæнхæбæл тохæг тугъдонти  уæлдæфи ’рдигæй гъæуай кæнунмæ. Нæ дæрæнгæнгутæй авд хъор кодтонцæ гитлерон «Мессершмитти» сæ фудракæндæ искæнунмæ, иннетæ ба зинг цæхæр никкалдтонцæ аст «Юнкерсебæл». Уæлдæфон тугъди лæгигъæдгун æма арæхстгин архайдæй Хъарати Александри къуар æргæлстонцæ æртæ «Юнкерси» æма еу «Мессершмитт» (фæстаг хуæдтæхæг Хъарай-фурт æргæлста æхуæдæг). Уæлдæфон тугъд æнтæстгинæй ке рахецæн æй Мæскумæ хæстæг бацæуæнти, æма си æхсарæ æма бæгъатæрдзийнадæ ке равдиста, уой туххæй Александрæн лæвæрд æрцудæй Сурх Турусай дуккаг орден.

Æхсаргин тæхæг архайдта Сталингради тугъди, немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй уæгъдæ кодта Донбасс, Украини Рахесфарс, Белорусси. Зæнхæбæл тугъдтити тохæг æфсадæн лæгигъæдгун агъаз æма уæлдæфон тугъдтити æ агъазиау  æнтæстдзийнæдти туххæй Хъарати Александр хуарзæнхæгонд æрцудæй Сурх Турусай æртиккаг орденæй.

1-аг Белоруссаг фронти 16-аг уæлдæфон æфсади 176-аг гвардион дæрæнгæнæг авиаполкки эскадрилий  командæгæнæги хуæдæййевæг, хестæр лейтенант Хъарати Александр 1944 анзи декабри мæйи уæнгæ исаразта фондзсæдæ тугъдон истахти, архайдта цуппаринсæй уæлдæфон тугъдеми æма уонæми айдагъ æхуæдæг æргæлста инсæй хуæдтæхæги. Еци æскъуæлхтдзийнæдтæ, лæгдзийнадæ æма æхсари туххæй Хъарати Акими фурт Александрæн 1945 анзи 23 феврали ССР Цæдеси Сæйраг Совети Президиуми Указæй  лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном, Ленини орден æма майдан  «Сугъзæрийнæ Стъалу».

Хъарай-фурт 1945 анзи  уæлдæфон тугъдтити æнауæрдонæй дæрæн кодта знæгти, Польшæ немуцаг-фашистон æрдонгтæй уæгъдæгæнгæй.

Берлини операций кæронбæттæни тугъдтити дæр Хъарай-фурт æхе равдиста уæлдæфон тугъдтити хъæбæр дæснийæй. Берлини сæрмæ еу карз тугъди фæсте Советон Æфсади æфсæддон-уæлдæфон тухти командæгæнæг, авиаций Сæйраг Маршæл А.А. Новиков комкоммæ æхуæдæг райарфæ кодта Хъарай-фуртæн.

Тугъди фæсте  Хъарай-фурт идарддæр службæ кодта тугъдон-уæлдæфон тухти Фæскавкази, Цæгат Кавкази æма Туркестани æфсæддон зилдти. Гæрзефтонг тухти рæнгъитæй запаси ку рацудæй, уæд æрцардæй Грознай. Æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй 1984 анзи 1 январи, байвардтонцæ ’й аци сахари Центрон уæлмæрдти.

Советон рæстæги Бæгъатæри циртмæ, куд федудта, уотæ зилд цудæй. Фал уæдмæ цардарæзт ниххæлхъойтæ ’й. Цæцæни райдæдтонцæ тугъдон цаутæ æма еци цирт гъудигæнæг нæбал адтæй – хъæбæр æдзæллаг уавæрмæ æрцудæй. Уæд Хъарати муггаги минæвæрттæ сæхе бахаттонцæ нæ республики æма Алагири райони разамонгутæмæ, ветеранти республикон советмæ, цæмæй Советон Цæдеси Бæгъатæр Хъарати Александр æстæгдар исæмбæла æ фидтæлтиккон зæнхæбæл. Гъуддаг лухгонд æрцудæй нæ республики уæди Сæргълæууæг Мамсурати Таймураз æма Цæцæни Республики Президент Рамзан Кадырови æмархайдæй. Æма 2010 анзи Хъарати Александри æстæгдар кадгин уавæрти байвардтонцæ Дзæуæгигъæуи Намуси Аллейи.

Зæгъун гъæуй уой, æма Советон Цæдеси Бæгъатæр Хъарати Акими фурт Александри рохс ном абони дæр цитгингонд цæуй Цæцæни дæр æма Цæгат Иристони дæр. Æ ном хæссуй сахар Грознай гъæунгтæй еу. Цæцæни фиццаг Президент Ахмат Кадырови номбæл мемориалон комплекси æвæрд æрцудæй æ скульптурон бюст. Цитгин æй кæнунцæ æ фидтæлтиккон зæнхæбæл дæр. Æрæги, 15 мартъий Хъарати Акими фурт Александри райгурдбæл исæнхæст æй дæс æма фондзинсæй анзи (1915-1984). Æма уой фæдбæл Дзæуæгигъæуи Намуси Аллейи æ цирти рази арæзт æрцудæй дзиллон номерæн мадзал.