ТОКАТИ Асæх (галеуæрдигæй æртиккаг)

Игъæлдзæг, хæларзæрдæ, курухон лæгæй зудтон Токати Асæхи. Медбилходгæй Фæлвæрай зар ку низзаридæ («Сой, Фæлвæра, дæ хорзæхæй»), уæд адæймагмæ уотæ кастæй: аци лæг зиндзийнадæ некæд бавзурста. Æхе зартæ дæр – Атарбеги зар, Хъазий зар, «Косер, Косер, æдзух фæккодтон, ды та мыл куыйтæ сардыдтай» – идзаг æнцæ ирд æнкъарæнтæй, æвдесунцæ æригон уоди игъæлдзæг зæрдиуагæ. Асæхæн æ пьеситæн дæр сæ фулдæр комедитæ ’нцæ. Мадта Ирон театри сценæбæл ци рольтæ рагъазта, уони ’хсæн дæр бæрæг дарунцæ, комедион рахаст кæмæн ес, уæхæн сорæттæ, уæлдайдæр ба Нарти Сирдони роль.

Еске зæгъдзæнæй, æвæдзи, Асæхи цардвæндаг арфиаг адтæй, хъисмæт ин искарста рæсугъд амонд, уæззау хæрди некæд исуадæй. Æма фæррæдуйдзæнæй.

Хонхи Дæргъæвси цардæнцæ Токати цардбæллон бийнонтæ. Берæ адтæнцæ Инусæн æ даруйнæгтæ – еуæндæс кизги æма дууæ биццеуи. Сæ ервæзунгæнæг зæнхæ бæргæ адтайдæ, фал æй ци Хуцау лæвардта. Дæргъæвсæгти зæнхи гæбæзтæ рæгътæй зиндтæнцæ мæгур хуæнхаги курæти æмпъозæнти хузæнæй. Дзубури фæсте цудайдæ, нихæси бадтайдæ, идард балций рараст уидæ – адæймагæн марамæлай къæбæрбæл адтæй æ сагъæс.

Еугур еци гъуддæгутæ-хабæрттæ Асæх базудта, бавзурста сæ æхе цардиуаги уавæртæй æ сабийбонти, æма цалинмæ цардæй, уæдмæ сæ имиста кенæ цийнæгæнгæй, кенæ ба хъурмæгæнгæй. Фондз анзи ибæл ку исæнхæст æй, уæд рамардæй æ фидæ, дæсанздзудæй ба байзадæй бустæги седзæрæй. Сабийæй рараст æй Асæх æ фидиуæзæгæй æнæбари бæлццони уæззау уаргъи хæццæ. Къахфехсуд бацæй ихуæрстæй кедæр фонси фæдбæл гъонгæсæй зелгæй Дæргъæвси, Хъобани, Илларионовски. Уой фæсте бафтудæй седзæрти хæдзарæмæ. Фæцæй си æртæ анзи. Рабайлæгъ æй. Косун райдæдта типографий, уæдта ’й райстонцæ хуæнхаг адæмти минæвæртти рабфакмæ.

Куст, ахур, фудæбонæ – æндæр неци зудта хуæнхаг биццеу, фал бæлдтæй хуæздæр бонмæ, æма ибæл хæрхæмбæлд фæцæй. Æвæдзи, литературон æма драмон къуæртти ке архайдта, е ин фæййагъаз æй. Æ цардвæндаг æма æ искурдиадæ байеу æнцæ, исæнхæст æй æ бæлдæ, зæрдæргъæвд биццеутæ æма ’й кизгутти хæццæ рарвистонцæ Мæскумæ, ахур кæнунмæ театралон студимæ. Седзæр биццеу базонгæ ’й аййевади тæккæ вазуггиндæр хузтæй еу, сценикон архайди сосæгдзийнæдти, аййев дзурд æма уæлтæмæнади хуæрзти хæццæ. Царди уæззау уаргъ, æ рæдау зундамонгутæ Станицын, Раевский æма иннети хуарзæнхæй исбазургин æй Асæх.

Æнæ фæззингæ нæ адтæнцæ исуйнаг актер æма финсæги зундирахастбæл æ хестæр æнсувæр Алихани цардвæндаги дæнцитæ, уой уодуæлдай тох рæстади сæрбæлтау, æ алæмæти исфæлдистадæ… (Токати Алихани туххæй нæ газети дæр мухургонд цудæнцæ хецæн æрмæгутæ, æ уадзимистæй кæцидæртæ – Ред.)

Æ фарнæ мæрдтæмæ нæ фæххаста, æ кæстæр æнсувæр Асæхæн æй хуæздæр лæварæн ниууагъта.

Тугъди размæ ирон профессионалон театрбæл исæнхæст æй фондз анзи. Хуæрз цубур рæстæг райевгъудæй, фал театри иссирдта æхе исфæлдистадон над, хъазардæр ин ка адтæй, еци æгъдæуттæ æма фæткитæбæл фæххуæст æй, исбæрæг æнцæ æ идарддæри ирæзти нисантæ, коллективи цардгъондæр менеугутæ уæд равзурдæнцæ.

Еци ахсгиаг гъуддæгутæмæ агъазиау байвæрæн бахаста Токати Асæх дæр. Хъæбæр ахедудтонцæ театрдзаути цæстити, Асæх ци рольти рагъазта, етæ. Фарлипополи Гольдоний пьесæ «Хозяйка гостиницы»-йи, Сирдон Соколовскийи пьесæ «Сырдоны байзæттаг»-и, Аслæнбег Бритъиати Елбиздихъой «Дыууæ хойы», Венеций дож Шекспири «Отелло»-й, Мазухин Треневи пьесæ «Любовь Яровая»-йи, Корнейчуки пьесæ «Платон Кречет»-и, Гаржибюс Мольери комеди «Летающий доктор»-и æма берæ æндæртæ.

Берæ рæсугъд фæндитæ æма бæлдитæ адтæй Асæх æма е ’мбæлттæмæ. Фал уæдмæ райдæдта Устур Фидибæстон тугъд. Æ райдайæни Асæх дæр фиццæгти хæццæ рандæй Райгурæн бæстæ немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй багъæуай кæнуни тохмæ. Æма сабур царди рæстæги кæд сценæбæл дзурдта адæймаги рæсугъддæр менеугутæ царди ниффедар кæнунбæл, уæд сæ нур ба тохæнгарзи хæццæ гъæуай кодта цифуддæр знагæй. Лæгдзийнадæ æма ’хсарæй фескъуæлхтæй тохи будури, уомæн ирд æвдесæн иссæнцæ æ тугъдон хуæрзеугутæ.

Тохвæлладæй æрбаздахтæй Асæх фронтæй æма бавналдта æ уарзон кустмæ. Актер иссæй режиссер, театри литературон хайади сæргълæууæг, театри директор. Куд уодуæлдай адтæй æ архайд, уомæ гæсгæ уотæ зæгъун дæр æнгъизтæй, æма Ирон театр Асæхæн иссæй æ ирисхъæ. Фал уæхæн гъуди бустæги раст нæ уодзæнæй уомæн æма æ исфæлдистадон равналæнтæ берæ урухдæр разиндтæнцæ. Ирон театри зингæ архайæг ку нæма иссæй, уæддæр тулаваст адтæй нивæфтуд дзубандимæ. Райдайæни бал æ хъауритæ æвзурста, æ лæги кари ку бацудæй, уæдта литературæ иссæй æ царди медес. Æригон ма адтæй, е ’мдзæвгитæ мухури ку фæззиндтæнцæ, уæд. Мæскуй ахур кæнгæй дæр финста зартæ, еуактон пьеситæ, этюдтæ.

Æма тугъди фæсте театри искурдиадæгиндæр артисттæ Асæхи комеди «Усгуртæ»-мæ гæсгæ спектакль ку равдистонцæ, уæд еци устур цау дессаг некæмæ фæккастæй. Мадта берæ æнзти дæргъи театрдзаутæ æмдзæгъд ке кодтонцæ спектакли алли равдисти дæр, е дæр хумæтæги нæ адтæй. Асæх сценæбæл исгъомбæл æй, хуарз зудта, сценæ драматургæй дæр æма актерæй дæр ци домуй, уой. Е еу. Иннемæй ба автормæ комедиографий устур искурдиадæ разиндтæй. Уадзимисæн дзилли ’рдигæй дæр æма аййевадæртасгути ’рдигæй дæр бæрзонд аргъгонд еумæйагæй цудæй æ райдзастдзийнадæмæ гæсгæ. Рохс цума ивулуй сценæй, фæлмæн ирдгæ цума æртухсуй адæймагбæл, циргъзунд дзурди фарнæй цума фæххайгин дæ, æма нурæй фæстæмæ дæ цард фæррæсугъддæр уодзæнæй – дæсгай æнзти дæргъи уæхæн æнкъарæнтæ ’взурдæй театрдзаутæмæ Асæхи «Усгуртæ» фæууингæй.

«Усгуртæ» Асæхи исфæлдистади бæрзонддæр æфцæг исхонæн ес, уомæн æма æ рæстæги литератури нæ адтæй дуккаг уæхæн уадзимис, Иристони арæнтæй ка рахизтæй æма нæ адæмæн кадæ æма ном ка искодта. Заурбег, Мæдинæ, Хъази, Уари æма сæ лимæнтæ театрдзаути зæрдитæ балхæдтонцæ сæ ирд сагъæстæ, се ’нкъарæнти кæдзосдзийнадæй, фæливд, мæнгард миутæ ке нæ хатир кæнунцæ, нæбæзгæ гъуддæгути хæццæ ке нæ федаунцæ, уомæй.

Комедийæн кæддæриддæр фæууй еу бундор – царди æцæгдзийнадæ, хъайтарти, гъома, адæми æууæнкгун цардиуагæ. Æма ма хораууони цæрун ка исахур æй, адæми гъæр ка нæ лæдæруй, фæсвæдти ка лæгæрдуй, æма уотемæй æхецæй ести ка фæййаразуй, адæймаг сæрустур цæмæй æй, уомæ æнæфсармæй ка ниххелуй, еци нецæййæгти хæццæ карз тох.

Æ дзамани æртæ адтæнцæ, нæ бæсти театрдзаутæ сæ цæстæ кæбæл æрæвардтонцæ, еци драмон уадзимистæ. Еу жанри адтæнцæ финст – лирикон комедитæ, еу адтæй сæ оптимистон уагæ. Еу адтæй сæ хъисмæт дæр – пьеситæ æвардтонцæ бæсти берæ сахарти, миллионгай театрдзаутæ син æмдзæгъд кодтонцæ. Фал сæ амонд æмхузон нæ рауадæй. Асæхи «Усгурты» нæхердигæй гъигæдаргутæ фæцæй æма ин паддзахадæ преми нæ равардтонцæ. Æ фазæнттæ Корнейчуки «Калиновая роща» æма Дьяконови «Свадьба с приданным» хуæздæр амонд иссирдтонцæ.

Устур аргъ искодта номдзуд актер Игорь Ильинский Асæхи пьесæн. Театралон аййевади эстетикæ ка ’ртаста, еци ахургæндтæ Фролов, Ромашов æма иннетæ дæр æй сæ киунугути растудтонцæ. Театралон энциклопедий дæр æй дæнцæн æрхастонцæ, дæсни финст, æцæг комедий комиуолæфт кæми ес, еци уадзимисти хæццæ.

Асæхи драматургийæн ес æхе сæрмагонд менеуæг, иннæ пьесæфинсгутæй æй ка хецæн кæнуй, уæхæн. Героикон тематикæмæ хæстæг нæ цæуй, цардиуаги листæг хабæрттæмæ дæр æ гъос нæ даруй. Уотемæй царди ахсгиагдæр цаутæ æма фæззиндтити хæццæ фæууй федар баст.

Æ сатирикон комеди «Æууæнчы аргъ», æ драмитæ «Тараты Заретæ», «Кæй номæй дæм бадзурон» æма «Базырджынты» драматург аййевади фæрæзнитæй æртасуй æ дзамани ахсгиагдæр фарстатæ. Финсæг царди цаутæмæ ци цæстæй фæккæсуй, æ уадзимисти ци уод бауадзуй, æ хъайтартæ куд æма цæмæй уолæфунцæ, етæ æнгом фæуунцæ, нæййес син кæрæдземæй рартасæн, æма е еумæ райсгæй дзоруй драматурги граждайнаг зæрди уагæбæл, донæн æ тæнгутæ ке нæ агоруй, уобæл. Æхсæнади царди иссеруй рæстæги ресагæдæр конфликттæ, е ’мдогонти æвдесуй уодуæлдай тохи.

Неци феронх æй Асæхæй, æ сабийбонти ци бавзурста, æ лæхъуæни бонтæ куд зин æма æвадуат адтæнцæ, уонæй. Æ зæрдæбæл дардта сауæнгæ минкъий хабæрттæ дæр æма си фæстæдæр испайда кодта царди нивтæ æвдесгæй, е ’мдогонти сорæттæ аразгæй.

Хъæбæр зундгонд иссæй æ уацау «Катя». Мухургонд æрцудæй цалдæр хатти. «Мах дуг»-и æй ку рауагътан, уæд газетти фæззиндтæй æрмæгутæ уадзимиси туххæй. Еци дзамани еунæг киунугæ дæр нæ расайдта уæхæн дзубанди, уæхæн дискусситæ. Сауæнгæ ма ’й финсгути еумæйаг æмбурди дæр æвзурстонцæ. Уалинмæ ’й уруссаг æвзагмæ ратæлмац кодта нæ номдзуд прозаик Мугъути Хаджимурат. Уацау рацудæй литвайаг æвзагбæл дæр. Цуппар хатти рауагътонцæ «Катя»-йи хецæн киунугутæй.

Цæмæн рауадæй уотæ бæллеццаг уацауи хъисмæт? Финсæг рæнгъæмæ рахаста тæккæ ахсгиагдæр фарстатæ – адæймаг æма æхсæнади рахастдзийнæдтæ, адæймаги амонд æма æ сæрбæлтау æнауæрдон тох. Автори нимадмæ гæсгæ, æвæлмон цард æгадæ æма тæссаг æй, хæран миутæн бухсæн нæййес, къæрцгъос ун гъæуй кæддæриддæр, уомæн æма зианхæссæг æгъдæуттæ адæймаги сахсæнтæй исбæттунцæ, æма уæд цийнæ, уарзондзийнадæ æма амонд сау мегъти буни фæуунцæ.

Уацауи кæрон амондагорæг кизгæ бацарæфтуд æй. Трагикон нивтæ равдиста финсæг, цæмæй рæсугъддзийнадæ æхе гъæуай кæнун фæраза, æма ибæл макæд бал фæууæлахез уонцæ уодхуартæ.

Аци сагъæстæ сабур нæ уагътонцæ финсæги. Ахид сæмæ раздæхидæ æ уадзимисти дæр, кæд æндæр æрмæгæй испайда кодта, кæд бустæги æндæр адтæй æ исфæлдистадон ихæс, уæддæр. Æ пьесæ «Амондагурджытæ»-йи дæр ес еци гъуди æвæрд.

Берæ æнзти фæккуста финсæг æ имисуйнæгти киунугæбæл. Е адтæй театри анзфинст, æма ескæд гъæуама аккаг бунат иссера нæ литератури. Æ уодæгасæй ма мухури ахид фæззинниуонцæ æ агъазиау прозаикон уадзимисæй хецæн скъуддзæгтæ. Финсæги гъудимæ гæсгæ, уадзимиси гъæуама æвдист æрцудайдæ ирон адæми цард æноси æмбеси дæргъи – хуæнхæгти цардиуагæ, се ’гъдæуттæ, сæ ирисхъæ æма сæ бæлдитæ, социалон æзмæнститæ æма тох сæребари сæрбæлтау. Еци цаути бундорбæл æ зæрди адтæй æ хъайтарти сорæттæ иснивæндун.

Берæ рæсугъд фæндитæ адтæй Асæхмæ. Сæ исæнхæст кæнун, гъулæггагæн, æ къохи нæбал бафтудæй, фал ин ци бантæстæй прозæ æма драматургий, уæдта иннæ жанрти дæр, уомæй æхецæн дæр æма нæ национ культурæн дæр искодта кадæ æма ном, аккаг бунат иссирдта нæ литератури æма аййевади анзфинсти.

Æнæ зæгъæн нæййес, Асæхæн е ’сфæлдистадон кусти еума къабази туххæй дæр. Финсæг адтæй дæсни тæлмацгæнæг. Дæс æма инсæй пьеси ратæлмац кодта ирон æвзагмæ, уони хæццæ советон драматургти, уруссаг æма фæсарæйнаг классикти уадзимистæ. Сæ фулдæр æвæрд æрцудæнцæ ирон театри сценæбæл – Шекспири «Къарол Лир», «Ромео и Джульетта», Шиллери «Абырджытæ», Гольдоний «Дыууæ æхсины фæсдзæуин», Островскийи «Тæрккъæвда».

…Асæх балций ку уидæ, уæд мæмæ æ хабæрттæ æнæ рафинсгæ нæ уидæ. Сæ еугурей кой, æвæдзи, нæ ракæндзинан, фал æ еу финстæг гъæуама цæмæдесаг уа нæ кæсгутæн дæр. Асæх уæд ахур кодта Мæскуй уæлдæр литературон къурсити. 1955 анзи æстæймаг мартъий мæмæ исæрвиста, æ зæрди уагæ ин ирдæй ци финстæг равдиста, уой.

Идайгæ ба ’й ракодта, финсгути Цæдеси уавæри туххæй имæ ци гъудитæ исæвзурдæй, уонæй. Цæдеси разамунд æ сæйраг гъуддаг, гъома, финсгути исфæлдистадæбæл ауодун, иронхуати ке ниууагъта, æма листæг, æнæпайда фарстатæ лух кæнунбæл ке иселлæг æй, е ин масти хуасæ фæцæй. Æма, мæгурæг, идардæй дæр уой фæдбæл катай кодта.

Идарддæр Асæх финста нæ театр æма драматургий бундорæвæрæг Бритъиати Елбиздихъой ирисхъи туххæй. Еци дзамани бабæй цъифтæ калун байдæдтонцæ нæ номдзуд драматургбæл. «Нæ литератури анзфинст нин исæмæнтъери кодтонцæ, – финста Асæх. – Цæвæг марæги нæбал лæдæруй. Æрвдзæфау нин уодзæнæй, нæуæгæй бабæй Елбиздихъой нæ фудгæнгутæ мæрдæвæрд ку бакæнонцæ, уæд. Къостай фæсте нæмæ уомæй устурдæр финсæг нæййес. «Дыууæ хойы», «Амыран», «Худинаджы бæсты мæлæт» – аййевади æнæмбал хæзнатæ – нæ фурзундгинти хъæппæресæй ку фесафæн, уæд нин е уодзæнæй мæлæт. Урус Бунини бунтæ гъæуай кæнунцæ, кæд æ цард фæсарæнти рарвиста æма нæуæг Уæрæсейæй æ исæфт уидта, уæддæр. Тæходуй æма уруссæгти ку бафæнзийанæ…»

Литературæртасгутæ ке неци æскъуæлхунцæ, сауæнгæ ма Къостай бунтæ дæр куд æнгъезуй, уотæ ке нæма балæмбунæг кодтонцæ, æма уой фудæй Елбиздихъой дæр ке ратонæ-батонæ кæнунцæ, уобæл æй æ сагъæс финсæгæн. Арфиаг адтæй Асæх Епхити Тæтæрийæй, Коцойти Арсени исфæлдистадæбæл киунугæ ке ниффинста, уой туххæй.

Хъæбæр тухстæй Асæх Уруймæгти Езетхани зин уавæрбæл. Езетхан ма фæййервæздзæнæй, æви нæ, е гурусхаг адтæй. Стъалуйæй иссугъдæй нæ литератури арвбæл æма ку рахусса, уæд фенамонд уодзинан. Уæхæн искурдиадæгин адæймагæн ниллæг ковун гъæуй. Кæддæр, дан, ин уотæ ку зæгъинæ, – финста Асæх – Къостабæл цæмæннæ ниффинсис роман? Езетхан, дан, уæхæн дзуапп ку раттидæ: «Æма дин ка загъта, нæ финсун, уой? Цалдæр анзи æрмæг æмбурд кæнун, æма куддæр мæ трилоги финст фæууон, уотæ райдайдзæнæн косун…»

Æвæдзи, Езетхан нæбал исæнхæст кæндзæнæй æ бæлдæ. Æруагæс мин кæнуй, – финста Асæх, – Езетханæй хуæздæр неке исарæхсдзæнæй уæхæн вазуггин æма ахсгиаг исфæлдистадон кустмæ.

Финсæг æхуæдæг ци уодварнæй адтæй хайгин, ци зудта, ци уарзта, цæмæ бæлдтæй æма кæмæ кувта, уони идзаг армæй иурста æ кæстæртæ, æ кæсгутæ æма театрдзаутæбæл. Арфиаг адтæй, не ’хсæн ку цардæй, уæд дæр. Арфиаг æй абони дæр. Арфиаг уодзæнæй исонибони дæр…

МÆРЗОЙТИ Сергей (1927-2008), Цæгат Иристони адæмон финсæг