Алæмæти гъæздуг æма æведуйгæ ’й нæ адæмон исфæлдистади цæмæдесдзийнадæ. Уой хæццæ ба ма тухгинæй-тухгиндæр разиндтæй – берæ æности æзнæтдзийнæдтæн ниффæрразгæй, фæлтæрæй-фæлтæрмæ цардгъон адтæй æма нерæнгæ дæр æй. Æ еци фæразондзийнадæ уомæй æнæбасæттон адтæй, æма е æй нæ адæми сæризунд, уодихъаурæ æма зæрдрохсæй нивæнст. Æ фæдзæхст æвæрæнти ирдæй зиннунцæ фæлтæрти сагъæстæ æма бæлдитæ. Махмæ рагон дзаманти финсгæ исфæлдистадæ нæ адтæй æма нин фольклор æй уæди рæстæгути цаутæ æма хабæрттæ ’вдесæг. Адæмон исфæлдистади фæрци бакæнæн æности дуæрттæ, е нин исрохс кæнуй евгъуд дзамани талингæ къумтæ æма уотемæй раргом унцæ уæди сосæгдзийнæдтæ.

Рагон зартæ æма таурæхътæ нин, абони фæлтæртæн, бæлвурдæй лæдæрун кæнунцæ нæ адæми æгъдæуттæ, бæрæгбæнтти æма æндæр ахсгиаг гъуддæгути медес. Уотæ – Фацбадæнтæ нæ Дигори цитгиндæр бæрæгбæнттæй еуебæл цæмæ гæсгæ нимад æй, уой дæр. Уой фæдбæл æрмæг абони уомæ гæсгæ мухур кæнæн, æма, ка ’й зонуй, нæ дзиллæй уæлдайдæр ба нæ кæстæртæй кадæртæ бæлвурдæй нæ зонунцæ кутемæй нæмæ фæззиндтæй аци бæрæгбон æма куд бæрæггонд цудæй, уой.

Е адтæй раги дзамани. Стур-Дигорæмæ банæхстæр æй Еминæ. Еци рæстæг Хæймантæй еу лæг, æ ном Гими, цудæй гъæдбунти æма Еминæ æ  размæ фæцæй, адæймаги хузæ райсгæй. Гими æй базудта æма ’й бафарста, кумæ цудæй, уобæл. Е ин загъта, Хæйманти Гимий хæдзарæмæ цæун, зæгъгæ.

Уæд фæйнердæмæ фæццудæнцæ æма Гими æ хæдзарæмæ фездахтæй, дуæрттæ федар рахгæдта æма бафæдзахста бийнонтæн, маке æрбауадзетæ, зæгъгæ. Хæдзари адтæй уайсадæг киндзæ. Е хабар нæ фегъуста. Уалинмæ Еминæ дуар бахуаста. Киндзæ еске бафæрсун нæ бандиудта æма ин дуар бакодта. Еминæ бацудæй хæдзарæмæ, коми тæф фестадæй æма бийнонтæбæл нез бафтудта. Гими гъæунгæмæ рауадæй æма нигъгъæр кодта, мæ хæдзари Еминæ фæззиндтæй, зæгъгæ.

Адæм уой ку фегъустонцæ, уæд гъæунгæмæ ракалдæнцæ, фал нæ зонунцæ, сæхе кæци изæдбæл бафæдзæхсонцæ – Уасгергибæл æви Идауæгбæл. Уæд Къургъостæй еу лæг, Байтемурихъо, зæгъгæ, е ’сфæндæ кодта еу гъуддаг бавзарун. Е загъта: «Æз фехсдзæнæн фат æма кæд Идауæгмæ исхауа, уæд е уодзæнæй нæ ервæзунгæнæг, кæд æма Уасгергимæ, уæдта уобæл фæдзæхсдзинан нæхе».

Фат фехста æма исæмбалдæй Идауæги  кирæбæл. Уæд адæм еци дзиуарæмæ ниххæррæтт кодтонцæ æма уоми æрæнцадæнцæ. Еминæ сæмæ уордæмæ хæстæг нæ  цудæй, дзиуарæ æй нæ уагъта. Уæд Еминæ æхе мегъæ фестун кодта, фал æй Идауæг ниддумдта. Уæд Еминæ фестадæй содзгæ цирæгъти баст æма сæбæл ниллæг хонхæй зелгæ-зелгæ æхе рауагъта. Идауæг ибæл фат исуагъта æма ’й æртæ хаййебæл фæххаун кодта. Æ еу хай фæззилдæй Билæгмæ æма батар æй, иннæ фæззилдæй скæсæнæрдæмæ Асинттæмæ æма уоми фунук фестадæй, æртиккаг байзадæй æ бунати æма ’й Идауæги кири ниввардтонцæ. Æрæгиаумæ дæр ма уоми адтæй.

Гъæу Еминæй ке фæййервазтæнцæ, уой номбæл искодтонцæ бæрæгбон – Фацбадæн. Уогæ растдæр бæргæ ’й уой Фатбадæн хонун, æма ’й нæ рагфидтæлтæ дæр æй, æвæдзи, уотæ худтонцæ, фал рæстæгутæ куд цæугæ цудæнцæ, уотæ æ ном æййивд æрцудæй.

Алли анз дæр ковунцæ Идауæгмæ, кувддитæ ин кæнунцæ. Е æй Идауæги бæрæгбон.

РÆСТÆГ АДÆЙМАГИ ХÆЦЦÆ ÆМДЗО КÆНУЙ…

Фацбадæнтæ Дигоргоми фæлтæрæй-фæлтæрмæ нимад цудæнцæ тæккæ цитгиндæр бæрæгбæнттæй еуебæл. Æма уомæ гæсгæ ба сæ исбæрæг кæнунмæ дæр адæм сæхе уæлдай æновуддæрæй цæттæ кæниуонцæ. Еугур еци хабæртти туххæй ма раздæр æнзти нæ газети финстан, æма сæ нæ газеткæсгутæй кадæртæ, ка ’й зонуй, нæ бакастæнцæ, уомæ гæсгæ ба нæуæгæй зæгъæн уони туххæй цубурæй.

Хестæртæ куд имисунцæ, уотемæй мæйæ, дууæ мæйи раздæр алли хæдзарæ дæр хæссун райдайиуонцæ косæрттаг: ке бон куд уидæ, уотæ ка гал, ка нæл фус, ка ба нæл сæгъæ. Æнсури мæйи фæстаг хуцауæхсæвæ ку ралæууидæ, уæдта алке дæр ракæнидæ косарт, искæниуонцæ къеретæ. Бæрæгбон райдайуни хуæдразмæ алли бийнонтæ дæр сог ниффадиуонцæ къуæрей фагæ, уомæн æма бæрæгбæнтти не ’мбалдæй сау куститæ кæнун: сог фадун, фагус ласун æма уотæ идарддæр.

Еуцалдæр бони раздæр ба исфициуонцæ сау бæгæни. Еци æхсæвæ алке дæр æхе бийнонти хæццæ исковидæ Хуцаумæ,  изæдтæмæ, идауæгмæ… Дуккаг бонæй фæстæмæ ба гъæубæсти адæм кезугай кодтонцæ сæ кувдтитæ, æма, уæд еу хæдзарæмæ, уæд иннæ хæдзарæмæ æмбурд кодтонцæ æма кувтонцæ идауæгмæ. Кувтонцæ имæ, курдтонцæ си, цæмæй бабæй сæ иннæ анз дæр сæрæгас, æнæфидбилиз, æнæнезæй æрæййафа. Еу загъдæй, сæхе ибæл фæдзахстонцæ. Геуæргихсæвæ ку ралæууидæ, уæддæр бабæй косарт ракæниуонцæ, къеретæ искæниуонцæ, къумæл исфициуонцæ. Уонæй ба кувтонцæ Лæгти Сæри Изæдмæ. Курдтонцæ си, цæмæй нæ нæлгоймæгтæ, хъæбæрдæр ба нæ фæсевæд, нæ лæги бундзæфхæдтæ царди лæуд уонцæ раст надбæл, уонцæ сæрæгас, æнæнез, æнæфидбилиз. Лæгти Изæд сæ цæмæй кæддæриддæр æ рахес базури буни дара.

Еци рæстæги иуазæг ку бафтуйидæ гъæубæстæмæ, уæд ин цуппæрæнæй раздæр рацæуæн нæбал æмбалдæй гъæуæй. Мадта гъæубæсти цæргутæ дæр некумæ цудæнцæ. Еци æгъдау æвæрд адтæй хъæбæр карз.

Бæрæгбони хабæрттæ ба ма уомæй федауцæ адтæнцæ, æма еци рæстæг не ’нгъизтæй фудконд миутæ кæнун дæр: кæрæдзей æфхуæрун, давун, фудниуæзтæ кæнун, сауæнгæ зуст дзорун дæр нимад адтæй фудмиуæбæл. Уотемæй адæм игъæлдзæгæй æрвистонцæ сæ бæрæгбони къуæрей дæргъи – кафтонцæ, зардтонцæ, кæрæдзебæл цийнæ кодтонцæ.

Уотæ дзориуонцæ нæ рагфидтæлтæ. Æма еци загъди рæстдзийнади ба берæ аллихузон фæззелæнтæ рабæрæг уй: кæцидæртæ адæймагæн зæрдæхцæуæн разиннунцæ, кæцидæртæ ба – зæрдмæгургæнæг. Гъома, рæстæг нин нæ цардарæзт берæ хуæрзæмбесонддзийнæдтæй бахузæнондæр кæнуй, фал уой хæццæ ба нин нæ фидтæлтиккон фарнæй берæ цидæртæ æрбасатар кæнуй. Уæлдай фуддæрдæмæ е фæббæрæг уй не ’гъдæутти, нæ бæрæгбæнтти цитгиндзийнадæбæл.

Абони нæ дзубанди Фацбадæнти фæдбæл ке ’й, уомæ гæсгæ бæлвурдæй зæгъдзинан уони туххæй. Рæстæгутæ зингæ-зингæ фендæрхузон кодтонцæ Дигоргоми цардарæзт дæр. Уоми гъæути цæрæг адæмæй берæтæ сæ фидиуæзæгтæ ниууадзгæй, æрцардæнцæ будуйрон гъæути æма сахарти. Ами уавæртæмæ гæсгæ арæзт цудæй сæ цардиуагæ, æма фиццаг рæстæгути æновуд адтæнцæ сæ фидтæлтиккон бæрæгбæнттæбæл, куд гъудæй, уотæ сæ бæрæг кодтонцæ. Фал фæлтæртæ фæлтæрти æййевгæ куд цæунцæ, уотемæй еци фæткитæ кенæ æндæрхузонæй æнхæстгонд цæунцæ, кенæ ба сæ æгириддæр нæбал æнхæст кæнунцæ. Æма, ка ’й зонуй, уой дæр бæлæдæрун æнгъезуй. Фацбадæнтæн куд гъæуй, уотæ кутемæй исбæрæг кæндзæнæ, зæгъæн, Дзæуæгигъæуи, кæд æма дæ алфамбулай цæрæг адæмæй аци бæрæгбон еунæг дæуæн æй хеуон, иннетæн ба еугуремæн дæр æцæгæлон æй, уотемæй? Кенæ, зæгъæн, еци бæнтти хæдзарæмæ ’рбацудæй иуазæг, уæд æй æнæгъæнæ къуæре уæхемæ кутемæй фæддардзæнæ? Кенæ, зæгъæн, косгæ кæнис, уотемæй Дигоргоммæ рандæ уодзæнæ бæрæгбон бæрæг кæнунмæ, уæд си къуæре куд гъæуама фæууай? Дæ куст ба? Уæдта ма уоми гъæути уойбæрцæ бийнонтæ цæруй, къуæрей дæргъи кезугай бабæрæг кæнуни фагæ?

Фарстатæ берæ ’нцæ, кæцидæртæ исæвзурунцæ рæстæгутæмæ гæсгæ, æййивддзийнæдтæмæ гæсгæ, кæцидæртæ ба – нæхе азап, нæхе æвæлмонцдзийнади фудæй.

Цидæр æй, уæддæр нæ дзиллæй фулдæрæй-фулдæртæ сæ равгитæ æма гæнæнтæмæ гæсгæ бæрæг кæнунцæ нæ фидтæлтиккон цитгин бæрæгбон – Фацбадæнтæ. Е уæлдай ахсгиаг æй, æнæмæнгæ æнхæсткæнуйнаг гъуддаг æй, уæлдайдæр ба абони. Куд рабæрæг æй, уотемæй бабæй нæмæ еминæ æрбабурдæй, нæ нури цардарæзти рохсдзийнадæ нин илгъаг кæнуй аллихузон фудуагдзийнæдтæй, уæлдайдæр ба æ зæрандзийнадæ е æй, æма ке архайуй нæ ирæзгæ фæлтæрти сæризунд æма уодиконд исаллайаг кæнунбæл. Æма бабæй нæ багъудæй емини нихмæ карзæй истох кæнун. Æцæг – айдагъдæр кувдтитæ æма ковунтæй нæ, фал бæлвурд цардарæзтмæ аразæг архайдæй дæр. Æма нин уоми нæ Идауæг бабæй агъазгæнæг уæд!

Ралæудтæй Фацбадæни цитгин бæрæгбон æма  нæ фæндуй адæмæн ракæнун зæрдтагон арфæ. Уотæ æнæнез, æнæфидбилиз. Алли анз дæр нæ кадгин бæрæгбонбæл рæсугъдæй, цийнæйдзагæй куд æмбæлæн, еци хуарзæнхæ нæ еугурей дæр уæд! Кæддæр Дигори адæм Идауæг еминæй куд багъæуай кодта, уотæ гъæуай кæнæд мах дæр алли фидбилизæй дæр!

РАКУВДТИТÆ

ИДАУÆГИ КУВД

О, нæ Идауæг, нæ сæрхезæг!..

Нæ сæр дæ фæдзæхст,

де ’уазæг!..

Нæ сувæллæнттæ ирæзгæ

кæмæ кæнунцæ,

нæ зæрæндтæ нæуæг

кæмæ кæнунцæ,

Еци Идауæг.

Не’ ннæ анзи бон дæр

нæбæл дзæбæхæй,

Сæрæгасæй ци ’рцæуай.

Нæ къох идзаг уогæй дин

Нарддæр косарт ци искæнæн

сæрæгасæй,

Бæгæни бæзгин ци искæнæн

сæрæгасæй.

Олартхойнæ уæларвмæ цæуæг æй.

Хуарз хабæрттæ ни фæххæссетæ.

Нæ кувд уин барст

æма æхцæуæн уæд.

Хуæрзеугутæ, рæстеугутæ ба ниууадзетæ!..

Аци кувд ниффинста зундгонд ахургонд ЦАГЪАТИ Анастасия. Мухур ба ’й ракодтан  Тменати Дзерасси киунугæ «Ирон æмæ дыгурон куывдтытæ»-й.