Кæцидæр бæстити, дан, ес уæхæн æгъдау, æма Нæуæг анзи размæ адæм сæ цæрæн рауæнтæй ракалунцæ, ка сæ нæ фæгъгъæуй æма син хъоргæнæг ка исуй, еци дзаумæуттæ. Еци æгъдау, баруагæс уи уæд, бæргæ бабæззидæ бафæнзунæн махæн дæр. Уæлдайдæр ба, нæ цардиуагæ нин ка æнадæ кæнуй æма нин фидбилизхæссæг ка исуй, еци хъилматæй нæхе исевдæлон кæнуни гъуддаги. Уонæй кæцидæртæ фæззиндтæнцæ, зæгъун æнгъезуй, адæймаг æхуæдæг ку фæззиндтæй, уæд æма недзамантæй нуриуæнгæ си нæййес фæййервæзæн. Æма гъезæмарæ кæнунцæ рæстзæрдæ адæми, берети си фенамонд кæнунцæ. Уæхæн еминæ – фудцъухдзийнадæ, дам-думтæ, кæрæдзебæл ардауæнтæ… Уой фæдбæл æй, мæнæ абони нæ газети 3-аг æма 6-аг фæрстæбæл ке мухур кæнæн, еци æрмæг дæр. Мухур ба ’й кæнæн, кæдимайди ба нин Нæуæг анз уонæй кæдзосдæргонд разиннидæ æма нæ æнамонд нæ кæниуонцæ, зæгъгæ, уой зæрдтæй.

 

Еууæхæни нæмæ редакцимæ æрбацудæй еу лæг – æ бакастæй æма æ дзурдæй бæрæг адтæй æ курухондзийнадæ, уæдта нæ дзубандий рæстæг ми куд баруагæс æй, æ алæмæти рæстзæрдæдзийнадæ. Е ’рбацуд ба адтæй, æ зонгæ бийнонтæбæл ци бæлах æрцудæй, уой фæдбæл. Хъæбæр зæрдхъурмæй нин рахабæрттæ кодта, етæ, кæддæри амондгун бийнонтæ, куд æма цæй фудæй фенамонд æнцæ, уой туххæй.

Цæветтонгæ, етæ зæрдрохсæй, кæрæдзей лæдæргæй æма нимайгæй, сæ царди хабæрттæ кодтонцæ, гъæубæсти дæр хуарз цæстиварди адтæнцæ, ирæзтæй син заманай цæуæт. Сæ еци хуæрзæмбесонддзийнадæ æхцæуæн адтæй сæ хеуæнттæн дæр æма зонгитæн дæр. Фал, куд рабæрæг æй, уотемæй разиндтæй уæхæн æдзæстуарзонтæ дæр, еци бийнонти хуарздзийнæдтæ æнцад цæрун ке нæ уагътонцæ. Æма сæ фудзæрдæй исфæндæ кодтонцæ сæ мудикъос син фæммарггъæстæ кæнун. Æма еу уæхæн фудвæндæгæнæг лæг æма уоси кæрæдзебæл ардаунтæ байдæдта: хецæнæй си еуемæн инней туххæй æримисгæ æведауцæ миути кой ракæниуонцæ, уæдта уомæн æхе туххæй бабæй иннемæн уой «илгъагдзийнæдти» койтæ фæккæнидæ.

Фиццаг етæ еци «зæрдæй-зæрдæмæ игъосункæнуйнæгтæбæл» æууæндгæ дæр уоййасæбæл нæ кодтонцæ, фал… Адтæй нæ адтæй, уæддæр еци дам-думти марг æ куст бакодта, бийнонти кæддæри райдзаст цард хæлхъойæй-хæлхъойдæр кæнун байдæдта, сæ фарнæ кунæгæй-кунæгдæр кодта, æма цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте бустæги никкуронуат æй… Еу загъдæй, кæддæри алцæмæй дæр амондгун бийнонтæ фенамонд æнцæ.

Аци хабар нин ракæнгæй, нæ иуазæг загъта:

– Корун уи, æма ниммухур кæнетæ уой туххæй ести æрмæг. Кæдимайди ба, уæхæн илгъаг миутæ ка аразуй, етæ сæхебæл æрходиуонцæ æма макæци бийнонти амондгун цард бал фехалонцæ… Уæдта сæмæ игъосæг æма сæбæл æууæндæг дæр куд нæбал уа…

Ци ин гъæуама загътайанæ æ еци курдиади фæдбæл… Еунæг уой ин загътан, æма æрдзæмæ куд ес æностæмæ æнæсæййевгæ менеугутæ, уотæ адæймагмæ дæр – е дæр æрдзæ ’й! – ес, гъулæггагæн, уæхæн менеугутæ, кæцитæ адæмæн знаггадæй уæлдай неци хæссунцæ.

Уой фæдбæл рагæй нуриуæнгæ дæр сæбæл минкъий финст нæ цудæй æма ма нерæнгæ дæр цæуй, уæдта, æвæдзи, идарддæр дæр ма цæудзæнæй. Дæнцæн абони мухур кæнæн, нæ номдзуд поэт æма æхсæнадон архайæг Цирихати Михал (1919-1998) кæддæр, «Тæссаг нез», зæгъгæ, ци уац ниффинста, уой. Финст кæд раги æрцудæй, уæддæр, дзубанди си цæбæл цæуй, еци сагъæссаг фарстатæ абони дæр ма нин   æнцæ гъигæдарæг, нæ царди рохсдзийнадæ нин сау сагæнгъæнст кæнунцæ. Æма еци уац абони мухур кæнгæй, нæ мæгурзæрдæй бæллæн, кæдимайди ба, маргæйдзаг дам-думтæ хæлеу кæнунбæл æхцул къурусдзаутæ сæ илгъаг миутæбæл æрфæсмон кæниуонцæ æма сæ   ниууадзиуонцæ. Фал магъа-магъа… Берæгъ, дан, æ синк-синк некæми уадзуй…

 

ДАМ-ДУМТÆЙ АХЪЕЛУН ТÆССАГ НЕЗ ÆЙ..

Цардæнцæ еу дууæ синхони уарзон æма хæларæй. Сæ сехуар, се ’хсæвæр æнæ кæрæдземæй нæ хуардтонцæ. Еу бийнонти хузæн цудæнцæ киномæ, театрмæ, сахаргæронмæ кенæ æндæр ескумæ сæ фæллад уадзунмæ. Кæрæдземæн зæрдæй-зæрдæмæ дзурдтонцæ сæ фæндитæ, сæ хабæрттæ. Кæрæдзей хæдзæрттæмæ хæстæгути, хуæртæ æма æнсувæрти хузæн худтонцæ сæ хуарз лимæнти æма зонгити. Æма алли хатт дæр уомæй сæхемæ кастæнцæ амондгун.

Уотемæй сæбæл евгъудæнцæ бæнттæ, къуæретæ, мæйтæ, æнзтæ. Сæ еуетæмæ адтæй нæуæгигурд биццеу. Гъудæй ибæл ном исæвæрун. Мадæ æма фидæн кæрон нæбал адтæй сæ цийнæн. Цийнæ кодтонцæ синхæнттæ дæр. Æма номæвæрæн бон куд хæстæгдæр кодта, уотæ фулдæр æзмæлд цудæй нæуæгигурди ниййергути хæдзари. Синхæнттæ сувæллонæн балхæдтонцæ аллихузон хъазар лæвæрттæ. Фæндадтæй сæ, биццеубæл ном етæ куд исæвардтайуонцæ.

– Æма ци кæнуй? – дзуапп лæвардтонцæ сабийи ниййергутæ. – Никки фæллимæндæр уодзинан. Уæдта сæрди еумæ рандæ уодзинан денгизи билæмæ. Æнæгъæнæ бийнонтæй…

Уæди рæстæгути адтæй уотæ дæр: синхæнттæй сæ еуетæмæ нæма адтæй кенæ телевизор, кенæ ба приемник, иннетæмæ ба сæ  дууæ дæр уиуонцæ, æма етæ синхæнттæй ескæмæнти зæгъиуонцæ:

– Равзаретæ уæхуæдтæ æма бал си еу уæхемæ фæххæссетæ. Уадзæ æма имæ сувæллæнттæ кæсонцæ æма игъосонцæ.

– Нæ гъæуй… Рæхги нæхуæдтæ балхæндзинан, – дзуапп лæвардтонцæ етæ.

Фал уæддæр синхæнтти еу лæг – литератури ахургæнæг – æ лимæнти хæдзарæмæ æрбахаста æ телевизор. Исæвардта ’й æхе къохтæй. Æма син загъта:

– Кæдмæ уæ багъæуа, уæдмæ уæмæ уæд. Æгириддæр æй ку нæбал радтайтæ, уæддæр неци кæнуй…

Ниййергути хæлар æма уарзон цардмæ кастæнцæ сувæллæнттæ æма сæ етæ дæр фæнзтонцæ, еци рæсугъд æма æнæхийнæй, кæдзос æма æнæфæливд рахастдзийнæдтæй. Сæ еугуребæл дæр æмхузон къахидарæс æма уæледарæс, æмхузон пъартфелтæ æма гъазæнтæ. Еу адтæнцæ сæ бацæуæнтæ æма сæ рацæуæнтæ, сæ гъазт æма  сæ цийнæ. Æма сæ ниййергути зæрдитæ дæр адтæнцæ æнæзæрдæдзоргæ сæ цæуæти ирисхъæбæл…

Гъе, фал æнæмегъæ арвбæл кæмидæр фæззиндтæй къæмæ. Куд æма кæцæй, уомæн неке неци лæдæрдтæй, неке ин неци базудта. Фал еци мегъи къæмæ устурæй-устурдæр кæнун райдæдта. Бæзгинæй-бæзгиндæргæнгæ цудæй æма сабургæй лæстæй синхæнттæй дууей фатертæмæ. Листæг сæлфунæг кодта. Æвардта фæззигон халас. Синхæнтти иуæнгти бацудæй уазал мегъæ. Уотæ ахид нæбал цудæнцæ кæрæдземæ. Тадæй сæ медбилти ходун, нигулдæй сæ лимæндзийнади хор. Нæбал сæ фæндадтæй кæрæдзебæл фембæлун дæр.

 

ДАМ-ДУМТИ МАРГ ИСÆЗНАГ КОДТА СИНХÆНТТИ

Сæ еуетæ дæр æма сæ иннетæ дæр нæ лæдæрдтæнцæ, ци сæбæл æрцудæй, сæ муди ци къæмæ бахаудтæй, уой. Еу сæумæ нæуæгигурди мадæ фæдздзурдта æ хестæр кизгæмæ:

– Зифæ, мæнæ анæн сæ телевизор бадæттæ… Дуари къæсæрæй… Медæмæ ма бахезæ. Балæдæрдтæ?

– Неци балæдæрдтæн… Цæмæн?

– Кæд дин дæ мадæ уотæ зæгъуй, уæд уотæ кæнун гъæуй. Уоми зин балæдæрæнæй ци ес?– карзæй загъта Зифæн æ  фидæ Солтан æма ма æ загъдбæл бафтудта:

– Аци бонæй фæстæмæ еу къахдзæф дæр нæбал Зини хæццæ. Уотæ балæдæрун кæнæ де ’нсувæрæн дæр. Уони хæццæ (гъома, синхæнтти сувæллæнтти хæццæ) гъазгæ дæр æма цæугæ дæр нæбал… Балæдæрдтæ уой дæр?

Зифæ неци балæдæрдтæй, æ ниййергути дзурд æй исæнхæст кæнун ке гъæуй, уомæй идарддæр.

Минкъий стъолæй райста телевизор æма ’й тухæй-фудти рахаста, æрæвардта ’й Зинети фатери къæсæрбæл. Дуар бахуаста. Ракастæй имæ Зини мадæ. Неци имæ исдзурдта. Медæмæ дæр ин нæ загъта, фал фæдздзурдта æ лæгмæ:

– Барис, фæййагъаз мин кæнай!

Уæдæй фæстæмæ дууæ синхони кæрæдземæн кард æма фид фестадæнцæ. Сæ кæрæдзей уинун сæ нæбал фæндадтæй. Солтан ку æрбацæуидæ æ кустæй æма  идардмæ ку фæууинидæ Бариси, уæд тарæрфугæй рандæуидæ иннебæлти.

Уотæ дардтонцæ сæхе сæ уоститæ дæр. Сæ сувæллæнттæ ба цудæнцæ еу скъоламæ æма син еумæ æнæ ’мбæлгæ, æнæ дзубандигæнгæ нæ адтæй. Ке зæгъун æй гъæуй, сæ мадтæлтæ æма фидтæлти сосæггай, цума æцæгæлонтæ адтæнцæ, уотæ. Гъо, зæгъæн, сæ ниййергутæбæл ести  бæлах исæмбалдæй, кæмидæр æма цæмæдæр гæсгæ фехалдæнцæ сæ хæлар рахастдзийнæдтæ. Фал уоми ци фудгин æнцæ сувæллæнттæ? Цæмæн гъæуама еуварс кæнонцæ кæрæдзебæл? Цæмæннæ гъæуама цæуонцæ еумæ раздæри хузæн? Уæхæн гъудитæ, изгæ судзийни хузæн, цъæстæ кодтонцæ Зифæ æма Зини зæрдитæ, мегъæ уагътонцæ уони кæстæрти иуæнгти дæр. Æцæг сæ бон неци адтæй балæдæрун. Еуетæ æма иннетæ дæр сæхемæ сæ ниййергутæй некæд неци игъустонцæ сæ синхæнтти туххæй – нæдæр хуарзæй, нæдæр лæгъузæй. Сæ гъудий кæрони дæр некæд æрцудæй, еугур гъуддæгутæ дæр маргæвзаги фудæй ке рауадæнцæ, е.

Цума ка адтæй уæхæн фудæвзаги хецау? Уой зудтонцæ айдагъдæр Зифæ æма Зини ниййергутæ. Зудтонцæ ’й, фал неци дзурдтонцæ. Нæй гъæр кодтонцæ кæрæдземæн, уомæн æма Солтани идард хæстæг ка рахудта, еци «зæрдхæлар» Марфæн си алкедæр хецæнæй дзурд равардта, æ кой ин ке некæд ракæндзæнæй, уой туххæй. Марфæ цудæй сæ дууетæмæ дæр æма æ зæрди дзæбæхæн мийнасæ кодта рæдау синхæнттæмæ. Гъазгæ-ходгæй дзубандитæ кодта. Фæстагмæ исуагъта æ цæсгон æма райдæдта уæд еуетæмæ, уæд иннетæмæ:

– Ани хуарз зонетæ? Уæ синхæнттæй зæгъун…

– Хуарз… Æма ци?

– Неци… Цæмæйдæрти сæбæл секк кæнуй мæ зæрдæ.

– Уæддæр цæмæй?

– Уæхæн дессагæй си неци ес, фал… Уогæ си мæн гъуддаг дæр неци ес, фал си уæхе гъæуай кæнетæ… Цидæртæ сæбæл æригъустон, фал уин сæ нæ зæгъдзæнæн… Исгъæр мæ кæндзинайтæ.

– Цитæ дзорис? Гæрр, уой бæрцæ нæбæл  не ’ууæндис?

– Æууæндгæ ба, уанцон нæй, фал… Нæ, нæ, неци уин зæгъдзæнæн.

– Дæ барæ дæхе, фал æй кæми исгъæр кодтай, уоми…

– Мæ мæрдтистæн, мæхе уодæй уæ минкъийдæр нæ уарзун æма мин уæ алли фудкой дæр зин фæууй.

– Гъома ни, уагæр циуавæр фудкойтæ кæнунцæ, ци коййаг нæмæ ес?

– Нæ зонун, нæ зонун… Дзæбæх цæретæ æма мæ нæ фæндуй, уæ лимæн цард мæн фудæй æрбайхæла, е.

– Гъæйдæ, ма тæрсæ, дæ кой си æгириддæр некæцирдигæй райгъусдзæнæй.

– Фал фулдæр ке уарзетæ, уомæй мин расоми кæнетæ…

Æма Солтан, æ бийнойнаг Таурзæт басоми кодтонцæ, Марфи кой сæ цъухæй ке некæд райгъусдзæнæй, уой туххæй. Расоми кодтонцæ Барис æма æ уосæ Заретæ дæр.

 

АЛЦÆБÆЛ ÆМА АЛКÆБÆЛ ДÆР КОДТОНЦÆ СЕКК

Æма Марфæ райдæдта æ дзубанди. Еу бон, дан, Солтан Барисæй цитæ фæдздзурдта!.. Уотæ, дан, æнæ синхонæй ка цæруй,  æндæр ба  уомæн æ къохидзаг бахуæрунмæ дæр нæ бæззуй. Уой хузæн цъумур æма, зæгъуй, æдзæсгон адæймаг зин иссерæн æй сауæнгæ Терк-Турки бæсти дæр. Æ уосæ ба!.. Æллæх-æллæх, уой цъухæй цитæ исхаудтæй, уони исдзорун мæ цæсгон хуæцгæ дæр нæ кæнуй. Уотемæй ба сæхуæдтæ цъумур æма æмбуд æнцæ. Ескæд ма уотæ адтæй: дæ адгин хуæруйнаг дин хуæрæнтæ, цæстæмæ миутæ дин кæнæнтæ, уæдта дæбæл цъифкалæнтæ кæнæнтæ. Алли нецитæ дæбæл имисæнтæ. Дæ фæсаууонмæ дин дæ фудкой кæнæнтæ. Адæми цæсти дæ æфтауæнтæ… Раст уæмæ кæсуй е?..

Солтанетæмæ дæр – раст уæхæн дзубандитæ. «Гъе уотитæ, æма атитæ. Еу бон Барис Солтанæй цитæ фæдздзурдта!.. Гæрр, æма уæхе гъостæбæл неци рауадæй? Æма ’й æнæгъæнæ сахар дæр ку дзорунцæ…» Æма уотæ идарддæр.

Синхæнттæ кæрæдземæй цитæ «дзурдтонцæ» æма æнæгъæнæ сахар «цъеутау ци уастонцæ», уони Марфæй æндæр неке зудта. Неке сæ зудта, уомæн æма синхæнттæ кæрæдзей фудкой некæд ракодтонцæ, некæмæн неци радзурдтонцæ.

Мадта сахар дæр «цъеувæдес» нæ кодта æма, фиццаги хузæн, цардæй æ цардæй. Адæм, куд алкæд, уотæ фæллойнæ кодтонцæ, сæ ирисхъи хабæрттæ аразтонцæ. Æцæг раздæри уарзон синхæнттæ ба фæссæйгæ ’нцæ æма садæнцæ уæззау æма тæссаг незæй – фудцъухти незæй. Сæ зæрдитæ, фæззигон гъунтъуз мегъау, адтæнцæ тар æма мæтъæл. Алцæбæл æма алкæбæл дæр хастонцæ секк. Сæ къохтæ дзæбæх нæбал тастæнцæ кустмæ. Нæбал худтæнцæ сæ медбилти. Сæ сувæллæнттæ лæгъуздæр ахур кæнун райдæдтонцæ скъолай. Еуети æма иннети бийнонтæ дæр истингун æнцæ кæрæдземæ. Сæ хуæруйнаг адгинæн нæбал хуардтонцæ. Сæ рацуд æма се ’рбацуд син адгин адæ нæбал кодта. Алкедæр си уотæ гъуди кодта: «Цæмæй бацудан нæ синхонти зæрдихудти? Ци син ракодтан лæгъузæй? Цæмæн нæ ходуйнаг кæнунцæ адæми цæсти?..»

Гъо, алкедæр си гъуди кодта уотæ. Фал сæ «зæрдхæлар» Марфи сæ еумæйаг тæрхони размæ æрлæуун кæнун æма ’й комкоммæ бафæрсуни нифс ба си некæмæ разиндтæй. Дзурд ин равардтонцæ, ард ин бахуардтонцæ. Æфсæрми си кодтонцæ: цалинмæ ин æндæр кадæртæ бустæги æнæнгъæлти æ цъумур æма æнаккаг цæсгон нæ раргом кодтонцæ æма ’й æнæгъæнæ синхбæстæй нæ фæттардтонцæ, уæдмæ.

Фал Марфæ фæззиндтæй æндæр рауæн. Æ сау цъифæйдзаг къæхтæй ниллæстæй æндæр бийнонти зæрдитæмæ. Бабурдæй заводи кенæ фабрики, скъолай кенæ æндæр косæндони æнæгъæнæ коллективи æхсæнмæ. Байтудта си марг. Кæрæдзей хурфити рауайун кодта адæми. Исардудта сæ кæрæдзебæл. Исæнадæ син кодта сæ цард, сæ куст.

 

ЦЪУХХÆССÆГИ БÆЛАХИ ФУДÆЙ БАБУН ÆЙ СÆ АМОНД

Гъуддаг исбæлвурд кæнуни туххæй хуасæ неке еруй. Уомæн æма «дзурдлæвæрд» æма «ардхуæрунæй» баст æнцæ Марфи хæццæ! Куд æй «рауæйæ» кæнонцæ?!. Адæймаг гъæуама хецау уа æ загъдæн, æ дзурдæн.

Æма уæд æнæгъæнæ коллектив ба? Е цийфæнди кæнæд. Сæйæд тæссаг незæй. Сæдæгай адæймæгути иуæнгти бадæд мегъæ, кæрæдземæ кæсæнтæ тар æрфугæй, мæстгунæй, æнæууæнкæй. Се ’уæнгтæ ма тасæнтæ кустмæ, сæ зæрдæ мацæмæ рохс кæнæд. Уотæ? Нæ, гъуддаг гъæуама уотæ ма уа. Адæймаг бауæри незæй ку фæссæйгæ уа, уæд ин дохтиртæмæ хуасæ разиндзæнæй. Исдзæбæх æй кæндзæнæнцæ. Фал æз ци нези кой кæнун, уомæн ба дохтири бон неци ’й. Уомæн ес айдагъдæр еунæг хуасæ: ка ’й хæлеу кæнуй, уой адæми размæ ракæнун æма ’й цъифи хæццæ исæзмæнтун. Цъуххæссæги хотухтæ ’нцæ циргъ æма маргæйдзаг. Адæймагæн гъавуй æ зæрдæмæ. Æма уæхæн нæмугæй цæф зæрди гъæдгин ресагæдæр æма содзагæдæр æй. Æнцонтæй ин нæбал фæууй исдзæбæхгæнæн.

Цъуххæсгути фудмиуæ еу æма дууæ хатти нæ иссæй бийнонти цард бабун кæнуни, адæймагæн æхе кенæ æндæр еске рамарун кæнуни æлгъистаги хотух. Берæ хæттити «зæрдхæлар» Марфитæ нисанæн равзарунцæ æнæзæрдихудт, кæдзос уодиконд, хуæрзæгъдау бийнонти. Фæззонунцæ ’й, уæхæн бийнонтæ сæ гъаст некумæ бахæсдзæнæнцæ, сæ сæрмæ не ’рхæсдзæнæнцæ сæ зæрдити маст æма туппуртæ ескæмæн радзорун. Ходуйнаг сæмæ кæсдзæнæй уотæ бакæнун.

ЦИРИХАТИ Михал (1919-1998), поэт, æхсæнадон архайæг