БЕСАТИ Тазе (æртиккаг рæнгъи лæууй рахесæрдигæй галеуæрдæмæ дуккаг) Цæгат Иристони финсгути къуари хæццæ. Къари ист ка ‘й, уонæн сæ еугурей номхигъдæй ранимайуни равгæ нин нур нæййес, уомæ гæсгæ ба къарæ æндæр хатт дæр ма ниммухур кæндзинан æма сæ номхигъдæй байамондзинан.

Дигоргоми минкъий хуæнхаг гъæу Мæстиноки цæрæг Бесати Урусбий тъæпæнсæр хæдзарæ гулф-гулф кодта сувæллæнттæй. Æхсæз хуæри æма фондз æнсувæри… «Фагæ фæууæд… Нæ хæдзарвæндаги тæгтæн раскъунунæй тæссаг нæбал æй», – загътонцæ сæхецæн Урусби æма Дзицца. Фал уæддæр уотæ рауадæй, æма сæ цæуæти кæстæрбæл дæс анзи ку исæнхæст æй, уæд сæ нæуæгæй багъудæй авдæни сæр – райгурдæй син дууадæсæймаг бæдолæ биццеу. Цæмæдæр гæсгæ ибæл хъæбæр нæ бацийнæ кодтонцæ æнагъон кизгуттæ – хуæртæ. «А ба ма нæ цæмæн гъудæй», – адтæй сæ дзубанди.

Цидæр адтæй, уæддæр ниййергутæн ба еци цау Хуцауи лæвари хузæн цитгийнаг иссæй, æма еу сæрдигон изæр номæвæрæн кувдмæ æрæмбурд кодтонцæ сæ уарзон хеуæнтти æма æмгъæуккæгти. Уони ‘хсæн берæ адтæй нæуæгигурдбæл ном исæвæрун ке фæндадтæй, уæхæнттæ дæр. Дзæвгарæ фæрравзарæ-бавзарæ кодтонцæ, уæдта ибæл исæвардтонцæ ном Тазрет (Тазе)…

 НИФСГУНÆЙ РАНÆХСТÆР ÆЙ Æ ИРИСХЪИ НÆДТÆБÆЛ

Уæдæй ардæмæ рацудæй инсæйгай æнзтæ. Бесати Урусби æма Дзиццай бийнонтæй нур, гъулæггагæн, цардæгас некебал æй. Нæбал æй цардæгас сæ фæстаг бæдолæ Тазе дæр. Фал кæддæри æнагъон сабий æвадуат хуæнхаг гъæуæй ци нæдтæбæл рацудæй, уонæбæл бæзгинæй байзадæнцæ æ къахи фæдтæ. Дзубанди цæуй ирон литератури зингæдæр минæвæрттæй еуей туххæй – Бесати Тазебæл.

Æ ирисхъæ уотæ рауадæй, æма е ’ригон бонтæй фæстæмæ е бавзурста берæ тухст бæнттæ æма зиндзийнæдтæ, дзæвгарæ адтæнцæ æ цийнæйдзаг æма зæрдрохсгæнæг дзамантæ дæр. Минкъий биццеуæй райдæдта фонси фæдбæл зелун. Æ зæрдæ рохс кодта райгурæн æрдзи рæсугъддзийнæдтæй. Цæмæдесæй игъуста æ фиди, уæдта сæ гъæуи кадгин хестæрти аргъæуттæ æма таурæхътæмæ. Бæлдтæй ахурмæ. Æма ибæл аст анзи ку исæнхæст æй, уæд æй балæвардтонцæ скъоламæ. Уой фæсте бацудæй Владикавкази ирон педагогон техникуммæ. Каст æй фæцæй 1930 анзи.

Ами базонгæ ’й уæди райдайгæ ирон финсгути хæццæ. Ами райхалдæнцæ æ зæрди монцтæ æма литературон искурдиадæ.

Æ исфæлдистадон кусти фиццаг къахдзæфтæ баст æнцæ газет «Æрыгон большевик»-и редакций хæццæ. Æма техникум каст ку фæцæй, уæд бацудæй уордæмæ косунмæ. Уоми фиццаг хатт фæззиндтæнцæ æ уацтæ æма æмдзæвгитæ дæр. Фал æй æ дзаман, æ фæлтæри цардæгъдау æма æхсæнадон царди нæуæгдзийнæдтæ хастонцæ сæ уæлнихти. Æхе гæлста рæстæги гулфгæнгæ уолæнтæмæ. Иссæй фæскомцæдеси Дигори зилди секретарь. Гъо, адтæй Таземæ фæсевæди раздзæуæг уни хъаурæ. Æма фæразта, æ усхъитæбæл ци бæрнон уæзæ æрæнцадæй, уой хæссун. Уарзтонцæ ‘й æма ин æ дзурдæн аргъ кодтонцæ е ’мгарæ кизгуттæ æма лæхъуæнтæ. Нимади бунати нæ адтæй хестæрти цæсти дæр – е ’фсармæ æма æгъдауæй, æ раст дзурд æма бæлвурд нисанмæ федарæй цæуни менеугутæй.

Фал æригон фæскомцæдесон æма поэти хъæбæрдæр æндавун райдæдтонцæ æ исонибони фæдбæл гъудитæ. Фагæ имæ нæ кастæнцæ, гъæуккаг скъола æма педагогон техникуми ци зонундзийнæдтæ райста етæ, æма исфæндæ кодта ахури надбæл идарддæр ранæхстæр ун.

Æма ин е бантæстæй. 1932 анзи ахур кæнун райдæдта Мæскуй историон-философон институти. Фондз анзей фæсте исæздахтæй æ райгурæн Иристонмæ. Ами нæуæгæй райдæдта журналисти куст кæнун, æндиуддæр, нифсгундæр æма гъомусгиндæрæй цудæй æ исфæлдистадон надбæл. Лæмбунæгдæр æма арфдæр æртасун райдæдта литературон ацъагъуæдзийнадæ, уæлдайдæр ба поэзий сосæгдзийнæдтæ.

ЕУГУР ГЪУДДАГИ БАЦУДТÆ, УÆД СИ АРХАЙÆ УСХЪÆУÆЗÆЙ!..

Уогæ Тазейæн æ поэтикон уадзимисти фиццаг æмбурдгонд «Дзилли зар» рохс фæууидта уомæй берæ раздæр – 1931 анзи. Цæбæл зардта, цæбæл адтæнцæ æ цийнæ, æ гъигæ æма æ сагъæстæ уæди æригон поэтæн? Тазей æмдзæвгити æлхъивд рæнгъитæй нæмæ рагулф кæнунцæ нæуæг доги размæ Иристони царди, Октябри революций æма уой фæсте советон цардарæзти вазуггин цаутæ. Нæ цæстити рази æрлæуунцæ дууæ дуйней – зæронд æма нæуæг дуйней ‘хсæн тохи хабæрттæ. Райгъусунцæ си уарзондзийнадæ æма философон лирики зæлтæ, фегъосæн си Зæрини фæндури цагъд æма нæ адæмон æгъдæутти сауæдони сур-сур.

Куд фæстæдæр, уотæ Тазейæн æ исфæлдистадон архайд берæвæрсуг кодта.

Е бæрæг æй уомæй дæр, æма бавналдта радзурдтæ, таурæхътæ æма уацтæ финсунмæ. Киунугæкæсæг дзиллити тæрхонмæ рахаста æ радзурдтæ «Гамболы тæрхон», «Гангери», «Налхъуытæ æмæ Науырызы цад», «Заремæ», «Мурадийы бæлас», «Гетæ», «Æрдхæрдтæ» æма æндæртæ. Æма æ еци уадзимисти дæр финсæг æ зæрдæ нæ раййивта фидтæлти рагон царди æгъдæуттæ æма уавæртæбæл; революцион цаутæбæл æма æ рæстæги гъуддæгутæ аййевадон хузи фæлгонц кæнунбæл.

Æ роман «Ныфс»-и Тазе æ размæ æрæвардта историкон-революцион темæ равзаруни, рартасуни æма си хатдзæгтæ искæнуни ихæс. Уадзимис кæронмæ финст нæ фæцæй. Фал æ фиццаг хаййи мах уинæн, фиццаг уруссаг революций хуæдразмæ Иристони хуæнхаг гъæути цардиуаги цæхгæр нихмæвæрддзийнæдтæ, 1905 анзи революций фæсте фæллойнæгæнæг дзиллитæ 1917 анзи Октябри революцимæ ци нæдтæбæл цудæнцæ æма уой фæсте бæстæ куд æма цæмæй уолæфтæй, уони еугур дæр. Еци ахсгиаг ихæс æнхæст кæнгæй рабæрæг æй еу фæткæ. Еугæр финсæг æ исфæлдистади тæккæ бæрзонддæр къæпхæнмæ ку хизтæй, уæд еугур бæсти дæр ци еумæйаг уавæртæ адтæй, етæ лæдæрддæрæй равдесуйнаг гъæуама адтайуонцæ. Уонæмæ уæлæнгай цæстингасæй кæсун къæхкъуæрæнти хузæн æй. Æма уони сæрти рахезун нæ бацæй Тазей бон дæр. Уомæ гæсгæ еуæй-еу рауæнти романи архайгути меддуйней сосæгдзийнæдтæ еуцæйбæрцæдæр райзадæнцæ римæхстæй.

ЦИТГИЙНАГ КОДТА РÆСТДЗИЙНАДИ СÆРБÆЛТАУ РÆСТУОДÆЙ ТОХГÆНГУТИ

Е уотæ фæууæд, фал бæлвурд æй еу гъуддаг: автор цардæй æ рæстæги цардæй æма еузæрдиуон адтæй, ке турусай буни балæудтæй, еци партий фæндитæ æма нисантæбæл. Гурусхæ нæ кодта, революций фæтæг Ленини фæндитæ æма нисантæбæл кæдзосзæрдæй ке цæуй, уобæл. Уомæн нин æвдесæн æй æ радзурд «Йæ ном хурæй бæрзонддæр», зæгъгæ, е.

Уæдмæ нæ Райгурæн бæстæ æверхъауæй-æверхъаудæр уавæрти бафтудæй. Райдæдта Устур Фидибæстон тугъд – æма советон дзиллитæ еузæрдиуонæй исистадæнцæ немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ тохмæ. Уони хæццæ унмæ Тазе кæд æма бæлдтæй, уæддæр æ равгæ æ къохтæмæ тохæнгарз райсун – æнæбундор дан-дунтæ æма кедæр æримисгæ хахуртæ ин исбастонцæ е ’уæнгтæ æма ’й дууæ анземæ хæстæг багъудæй адæми æназумæй æфхуæруни уæрдæхтæ бавзарун. Фал аци хатт фæууæлахез æй рæстдзийнадæ. Æма финсæг зæрдиагæй бавналдта тугъдон темæмæ. Киунугæкæсгутæн балæвар кодта зæрдæмæгъаргæ радзурдтæ «Хъарабас», «Хæс», «Æнахуыр уазæг» æма «Æхсарджын сабитæ». Знаги нихмæ тохи æхсаргин, Райгурæн бæстæбæл кæронмæ еузæрдиуон ун, багъæуаги рæстдзийнади сæрбæлтау æ цард дæр раттун, федар нифс æма рæдау зæрдирахастбæл федарæй хуæцун – уæхæнттæ ‘нцæ Тазей аци уадзимисти архайгути сæйраг менеугутæ.

Уотæ мæмæ кæсуй, æма Тазей исфæлдистади тæккæ цæмæдесагдæр æнцæ, тугъди фæсте ци уадзимистæ ниффинста, етæ. Кæсæн ин æ цауæйнони цубур радзурдтæ æма нæ нæбал фæффæндуй Иристони хуæнхтæ, арф кæмттæ, гъæдрæбунтæй рацæун.

Кæсунæй нæбал фефсæдæн «ездон» цауæйнонтæ æма гъæддаг сирдти æма зарагæ мæргъти рахастдзийнæдтæмæ… Деденгутæ æма нæуæг карст кæрдæги тæф, фæззигон гъæди бæлæсти бор сифти сæр-сæр, сауæдæнтти сæбар-субур æма æхсæрдзæнти сæх-сæх…

Æ ФÆЛЛÆНТТÆЙ БОЗ АН, АРФИАГÆЙ ÆЙ ИМИСÆН

Финсгути ‘хсæн минкъий нæййес, ести ахсгиаг темæ æ комидæнттæ кæмæн фемæхсун кæнуй, æ зæрди бæлдитæ кæмæн исрæмодзунцæ æма ибæл æвæстеуатæй эпикон уадзимис финсунбæл ка æрбабадуй, уæхæн финсгутæ. Сæ тæвдхæлæфæй æвнæлдтити фудæй син фарстай  уедæгтæ лæмбунæг рартасун æма исахур кæнун сæ къохи ку нæ бафтуйуй, уæд къурцдзæвæнмæ бадзæгъæлтæ унцæ, бахаунцæ уæлæнгай æма уотид æригъосæггаг хабæртти уацари.

Тазе уонæмæ нæ хауй. Уомæн нин хуарз æвдесæн æй æ уацау «Цæй зын у цæргæсæн». Финсæг ибæл фæккуста дзæвгарæ рæстæги дæргъи. Лæмбунæг æма бундоронæй исбæлвурд кодта æ уацауи сæйраг хъайтар, е ’мгъæуккаг Гетъоти Хаджумари цардвæндаги, уой политикон, æхсæнадон æма тугъдон архайди хæццæ баст хабæрттæ. Уой фæдбæл кæмити ба нæ балæудтæй – Хаджумар кæми райгурдæй æма кæми гъомбæл кодта, еци хуæнхаг минкъий гъæуи, уæдта ’й революций тумугътæ кумæ фæххастонцæ, уордæмæти – Калаки, Ленингради, Сибири æма æндæр рауæнти. Архивти ракъахта берæ ахсгиаг документтæ, фембалдæй партий еузæрдиуон бæдолæ æма æхсаргин революционери хуарз ка зудта, уæхæн адæймæгути хæццæ æма ин етæ фæййагъаз кодтонцæ бæгъатæр адæймаги сорæт æнхæстдæрæй иснивæндунæн.

Тазе нæ национ  аййев литературæмæ æ уадзимистæй ахсгиаг æвæрæн ке бахаста, уомæн уæлдай ирддæр æвдесæн иссæй æ роман «Тызмæг хæхтæ»-й. Аци устур уадзимиси дуккаг киунугæ рохс фæууидта, финсæг æхуæдæг цардæгас ку нæбал адтæй, уой фæсте. Гъо, е адтæй Тазей фæстаг лæвар киунугæкæсæгæн. Цæйбæрцæ рæстæг, цæйбæрцæ хъаурæ æма исфæлдистадон хъауритæ исхарз кодта автор, еци уадзимисбæл косгæй! Е абони зин зæгъæн æй. Зæгъдзинан айдагъдæр: къохфинсти алливарс рауадæй берæ дзубандитæ (сæ фулдæр æнæгъæуаги), финсæг ма æхуæдæг цардæгас ку адтæй, уæд. Къохфинсти хæццæ æз мæхуæдæг адтæн хуарз зонгæ. Зудтон, Тазе цæйбæрцæ æрмæг æрæмбурд кодта æма е ’сфæлдистади аци романæн ци аргъ кодта, уой. Мæ зæрдæбæл ма лæууй, еу хатт мин цидæр фæллад гъæлæсиуагæй ци загъта, е дæр: «Мæ уод æма си мæ зæрди уедæгтæ байвардтон, фал… Æмагъа, æмагъа…»

Дзæгъæли гъенцъун кодта Тазе, дзæгъæли адтæй æ секк цæйдæрти фæдбæл. Рæствæндаг фæцæй «Тызмæг хæхтæ»-йи фиццаг киунугæ. Дуккаг киунуги ци цаутæ æма хабæртти фæдбæл цæуй дзубанди, етæ дæр рантæстæнцæ фиццаг киунуги бундорбæл æма идарддæр парахатгæнгæ цæунцæ нæуæг æууæлти.

Бесати Тазейæн æ еугур уадзимистæ дæр кæрæй-кæронмæ дæр алцæмæй дæр æнхæст адтæнцæ, зæгъгæ, ку зæгъæн, уæд, æвæдзи, бустæги раст нæ уодзинан – куд алли аййевадон уадзимиси, уотæ уонæми дæр иссерæн ес циуавæрдæр аййеппитæ æма гъæндзийнæдтæ. Уой финсæг æхуæдæг дæр хуарз лæдæрдтæй, æма багъавидæ никки бундорондæрæй ма сæбæл бакосунмæ. Æ  еци архайдæн ин æ ирисхъæ, гъулæггагæн, фагæ рæстæг нæ равардта… Фал, уæддæр нæ бон æй федарæй уотæ зæгъун, æма ин ци æма ци хузи бантæстæй исфæлдесун, е дæр уæлдайгунтæй фагæ ‘й, цæмæй си боз уæн æма ‘й арфиагæй имисæн.

ÆНОСОН ÆНЦÆ АЙДАГЪДÆР КАДÆ ÆМА УОДИ ФАРНÆ

… БесатиТазей ном æма исфæлдистадæ байзадæй æма догæй-догæмæ байзайдзæнæй нæ литератури, нæ адæми зæрдити. Нæ исонибони  фæлтæртæ дæр ма æхцæуæнæй æмбæлдзæнæнцæ финсæги агъазиау уадзимисти архайгути хæццæ æма уони цæстæй кæсдзæнæнцæ сæ фидтæлти евгъуд дзамантæмæ.

Æцæг финсæги ба æндæр кадæ, æндæр хуæрзеуæг, æндæр нисан нæ гъæуй æма нæ гъæудзæнæй. Фæндуй мæ, кæддæр цуппаринсæй анзей размæ нæуæгигурд сабийи хестæр хуæртæ, сæ кæстæри авдæнæ уозгæй, «айæ ба ма нæ цæмæн гъудæй», зæгъгæ, ци дзурдтæ исгæлстонцæ, уони фæдбæл уотæ зæгъун: «Гъудæй æма нæ алкæддæр гъæудзæнæй Тазе!..»

1990 анз.

ЦИРИХАТИ Михал (1919-1998), Устур Фидибæстон тугъди архайæг, поэт æма æхсæнадон архайæг