Хуадонти æнсувæртæн ХУАДОНТИ Мусай фурт Зураппи (рохсаг уæд…) хъæппæресæй аци циртдзæвæн æвæрд æрцудæй Чиколай бæрæгастæу уæлмæрдти.

Искурдиадæгин финсæг æма бæгъатæр тугъдон лæгæй зонæн мах Хуадонти Исси. Æ дессаги дзæбæх литературон финститæ ин ка кастæй, ци æфсæддон хæйттæй командæ кодта Устур Фидибæстон тугъди рæстæги, уоми æ къохи æма æ дæлбарæ ка ’дтæй, æ хæццæ тугъди зиндзийнæдтæ ка æвзурста, æ хæццæ тугъди ка бурстæй размæ, уонæй берети зæрдæбæл ахид æрлæууй нæ хуарз æмбал, финсæг Хуадонти Иссæ. Е десантон къуарæн командæ кæнгæй, бæгъатæрæй фæммард æй Туапсей бунмæ тугъдтити. Фал æ ном махæн иронхуати уадзгæ нæй. Уотемæй ба ’й ахид не ’римисæн, сауæнгæ ма тугъди ци бæгъатæр æригон финсгутæ фæммард æнцæ, уонæбæл ку фæдздзорæн, уæддæр ин æ кой ахид не ’скæнæн. Е, ке зæгъун æй гъæуй, рæдуд гъуддаг æй. Гъæуама адæм зононцæ, Иссæ ци литературон бунтæ ниууагъта, уони.

Хæстæг хæларæй рацардæй мæ хæццæ Хуадонти Иссæ, цалинмæ фронтмæ нæма рандæй, уæдмæ. Æма ин æ ном хуарзæй æримисуни туххæй, зæгъунмæ гъавун цалдæр дзурди, ци си зонун мæхуæдæг, уой туххæй. 1933 анзи æз еуцæйдæрбæрцæ рæстæг ахур кодтон Ленингради университети. Нæ тæккæ фарсмæ адтæй юридикон институт – «Институт советского права». Университети адтæй литературон къуар. Иуазгутæ ахиддæр адтæнцæ нæ номдзуд финсгутæ: Николай Тихонов, Александр Прокофьев, Юрий Герман æма иннетæ.

Еухатт нæ къуарæн адтæй æмбурд. Æмбурд нæма райдæдта, уотемæй мах цалдæремæй бакъуар ан институти фиццаг уæладзуги вестибюли æма дзубандитæбæл фæцан. Еци рæстæг нæ размæ ’рбацудæй нæхе карæн, ка ’й зонуй, æма минкъий кæстæрдæр, бæрзæндтæ биццеу, хуæрзконд, къæбæлдзугсæр. Устур сау цæститæ калдтонцæ игъæлдзæгдзийнади тæмæнтæ.

– Бахатир кæнетæ, фал уæ къуари Мамсурати Дæбе, зæгъгæ, еу æригон финсæг ес. Фæндуй мæ æ базонун.

Æз ин байамудтон мæхе.

– Мадта æз дæр ирон дæн, чиколайаг, Хуадонти Иссæ.

Кæрæдзебæл бацийнæ кодтан.

– Кæд дæ евдæлуй еуминкъий, уæд мæ дзубандимæ гъæуис, Дæбе.

– Дæ хуарзæнхæй!

Минкъий идарддæр рацудан иннетæй. Ме ’мбæлттæй хатир ракурдтон, сæ разæй мæ ке цæун кæнуй, уой туххæй.

– Æз дæ фæсаууонмæ зонун, фæккæсун дæ финститæ, фал мæ ду гъæуама цæмæй зонай! Æз дæр литератури мæхе гъезæмарæй марун. Ахур мæнæ уæ тæккæ фарсмæ кæнун, институт советского правайи æртиккаг къурси. Уæддæр мæ литературæ цæмæндæр æхемæ ласуй, æма си кæд мæ хъаурæ неци бæзгин хъуæцæ исуадздзæнæй, уæддæр си мæхе тохæнæй марун.

– Æма дин æз дæ финститæ ку некæдма бакастæн. Неци ма дин фæззиндтæй мухури?

Дзуапп мин нæ равардта æвеппайди Иссæ, фал æ костюми медæггаг дзиппи сабургай рауагъта æ къох, исиста си рæсугъд æма аййев фæлгонцгонд киунугæ æма мæмæ ’й æрбадаргъ кодта, уæдта сабургай загъта:

– Мæнæ ами Ленингради цæунцæ мухури мæ финститæ, нæхемæ Иристонмæ нæ хъæртунцæ æма сæ бакæсай. Æз æркастæн киунуги æндаг цъарæ æма ибæл бакастæн – Хуадонов Исса, «Гибель корана».

– Мæнæ е дæхе финст киунугæ ’й? – десгæнæгау æй бафарстон æз.

– Æз ибæл фæккустон куд арæхстæн, уотæ, кæд естæмæн исбæзза, уæд.

– Хуарз.

– Хуарз гъуддаг уодзæнæй, ка ’й бакæса, етæ си хуарз ку зæгъонцæ, уæд. Берæ ахур æма фæлтæрддзийнадæ гъæуй литературон кусти. Мах ба, куд уинис, уотæ бустæги æндæр гъуддагбæл ахур кæнæн. Æма дæ агоргæ дæр уомæн бакодтон. Кæд гæнæн ес, уæд мæн дæр сумах литературон къуармæ цæун ку уадзиуонцæ, уæд мин е устур агъаз уидæ,– фæффулдæр мин кæнидæ мæ литературон зонундзийнæдтæ.

Æз ин зæрдæ байвардтон, ке бадзубанди кæндзæнæн нæ разамунди хæццæ æма къуармæ цæун куд райдайа, уотæ ке бакæндзинан, уæдта ма ин загътон:

– Æрмæст мæмæ еунæг æхсæвæ уадзæ дæ киунугæ, æз ба ’й бакæсон.

– Дæуæн æй рахастон æз, æцæгæй дин ку зæгъон, уæд. Фал тæрсун дæ зæрдæмæ ку нæ фæццæуа, уомæй! – загъта Иссæ, æма æ медбилти бахудтæй.

– Кæд уотæ ’й, уæд мин æй дæхе къохи финст ибæл куд уа, уотемæй балæвар кæнæ.

– Уой бæсти бал æй ахсæви райсæ æма ’й бакæсæ, æма дæмæ кæд бустæги лæгъуз нæ фæккæса, уæд ибæл исон æрæвæрдзæнæн мæ къох.

Уалинмæ нæмæ фæдздзурдтонцæ æмбурдмæ. Цума рагæй зонгæ адтан, уотæ рахуæстæн æз Исси къохбæл æма ’й мæ хæццæ бахудтон къуари æмбурдмæ…

Еу æхсæвæ, æз бакастæн «Гибель корана». Уадзимиси хъæбæр аййевæй æвдист цудæй, зæронд дуйне ма еуминкъий фулдæр рацæрунмæ туххæй куд карз тох кодта нæуæг дуйней нихмæ, уой. Сæйраг дзубанди си адтæй, куд ма ’й гъуди кæнун, уотемæй зæронд царди тухтæ сæхецæн тохи хотухтæн куд райстонцæ Хъурани китаб, сæ тохи мадзæлтти динæй испайда кæнунбæл куд архайдтонцæ, уони. Фал еци карз тохи кæддæриддæр уæлахез кодтонцæ фæллойнæгæнæг адæм, нæуæг цард аразунбæл ка куста, дзиллитæн рохсмæ нæдтæ ка игарста, еци нæуæг фæлтæр.

Дуккаг бон ку фембалдан Исси хæццæ æма ин ку загътон, киунугæ мæ зæрдæмæ фæццудæй, зæгъгæ, уæд фегъæлдзæгдæр æй.

– Æма кæд уотæ ’й, уæд дин æй гъенур балæвар кæндзæнæн æма ибæл мæ къох дæр æрæвæрдзæнæн, – уæдта мин радзурдта, æ нæуæг киунугæ ин ке райстонцæ мухур кæнунмæ æма еу-фондз мæйемæ хецæн киунугæй ке рацæудзæнæй. Фал е уæддæр нæбал фæззиндтæй мухури, еци рæстæги Иссæбæл ци хахуртæ фæккодтонцæ, уой туххæй.

Зæгъун мæ фæндуй æ роман «Устур горæти»-й туххæй хуæрзцубурæй. Романи æвдист цæуй, раздæр хуæнхон талингæ цардæй дуйней рохсмæ ракæсæн кæмæн нæ адтæй еци фæсевæдæн нæ нæуæг сæветон догæ ци амонд æрхаста, æма син устур сахари устур скъолатæмæ ци урух нæдтæ исаразта, уони е.

Æма раст ку зæгъон, уæд фæсевæд, кæд æнахургонд адтæнцæ, мæгур хæ-дзæрттæй рацудæнцæ, уæддæр хъæбæр ниххæлæф кодтонцæ, ци скъолати дуæрттæ син байгон кодтонцæ, уордæмæ. Хутъинати Циппу æ рæстæги куд загъта, уотæ Иристони фæсевæд алли сахарти дæр бæз-бæз кодтонцæ. Уæрæсей рабфактæй, техникумтæй, институттæй алкæмидæр ахур кодтонцæ. Зинтæн дæр бухстæнцæ, стонг дæр æвзурстонцæ. Уæддæр сæ ахур кæнуни гъуддагбæл устурзæрдæ нæ кодтонцæ.

Уæхæн адтæй Хуадонти Исси романи сæйрай хъайтар дæр. Ирон хумæтæг биццеу бахаудтæй Ленинградмæ, устур сахармæ, æхецæн ахури бунат агорунмæ, фал бахаун æ бон нæ бацæй фиццаг анз, æма уæддæр устур сахарæй нæбал раздахтæй, кодта саугуст. Уотемæй æхе цæттæ кодта уæлдæр скъоламæ дæр.

Автори биографий элементтæ романи ке ес, е Исси хуарз ка зудта æма ин æ роман ка бакастæй, етæ сæ еугурдæр зудтонцæ. Е ба æй царди æцæгдзийнадæ, е æй сæребарæй ахурмæ тундзæг фæсевæди биографи. Исси хъайтарти хузæн размæ ка рацудæй, нæ нæуæг догæ цæрунæн, ирæзунæн нæдтæ кæмæн равардта, еци фæсевæди биографи…

Æгустæй, тухстæй ниууагътон æз Исси Ленингради. Е рауадæй хахуртæ ибæл ка фæккодта, уони фудæй.

Уотемæй рацудæй цæйбæрцæдæр рæстæг. Æма еу бон «Рæстдзинад»-и редакцимæ нæмæ ’рбахастонцæ финстæг. Ци си финст адтæй, уомæ дæр нæма æркастæн, уотемæй балæдæрдтæн финстæг Исси къохæй финст ке æй. Кæцæй финста, еци адресмæ æркастæн – «Туркмения, г. Чарджоу». Уордæмæ кæцæй æма куд ра-хъæрттæй, е мæ деси бафтудта. Уайтæкки фегон кодтон къонверт æма бакастæн: «Æз дин ку фæззæгъинæ уæддæр – мах рæстæги советон адæймагæн исæфунæй тас некæми æй, зæгъгæ. Ленинградæй рандæ дæн Туркменимæ æма мин мæ гъуддæгутæ дæллæй ку равзаронцæ, ку исбæрæг кæнонцæ фудгин нæ дæн, уæддæр цума ами туркменти æхсæн косгæ байзайдзæнæн, уотæ мæмæ кæсуй. Уой бæрцæ син бауарзтон сæ бæстæ æма сæ адæми. Æз ба рагæй дæр уотæ гъуди кодтон, æма кæддæриддæр адæмæн пайда уо æма кæмидæр дæр уо. Æма ма къæлæтти, гъазæгау, бафтудта: (æрмæст дæ алфамбулай советон адæм уæд). Мæ гъуддæгутæ рæстдзийнади надбæл ке фæрраст æнцæ, уой туххæй ба дæллæй гæгъæди райстон æма, æвæдзи, а хæстæгдæр бæнтти унаффæ дæр райсдзæнæн. Мæ царди хабæрттæй мæ ку фæрсай, уæд етæ дæр лæгъуз нæ ’нцæ: кæнун идарддæр мæ литературон куст, финсун радзурдтæ, еу цубур уацау финст фæдтæн, гъуди кæнун нæуæг, устур роман ниффинсунбæл нæ адæмти хæлардзийнади туххæй. Финст фæдтæн сценари æма ин ами дзæбæх аргъ искодтонцæ, мæ хæццæ бардзурд исаразтонцæ æма цæрунгъон куд уон, уотæ мæмæ æхцайæй дæр фæккастæнцæ…

Цалдæр боней фæсте ба нæмæ æрбахъæрттæй æ радзурд «Джума», уæдта уой фæсте ба æрветун райдæдта æ иннæ радзурдтæ дæр. Мухури æнцæ, архивти рагæй æфснайд ка ’й, еци ирон журналти.

Фал æ цард æма е ’сфæлдистадон цийнæ берæ нæ рахастонцæ – æ нервтæ, æвæдзи, кæронмæ сабурæй сæхе нæ бауорæдтонцæ æма си еууæхæни райстан хабар, дзоргæ ке нæбал кодта, уой туххæй. Игъосгæ ма кодта, фал дзорун ба æ бон нæбал адтæй. Алли сахарти берæ дохтиртæбæл æма профессортæбæл æрзилдæй, фал ин сæ бон байагъаз кæнун не ’ссæй.

Хъæбæр зинæй ибæл райевгъудæнцæ еци бæнттæ. Фæстагмæ ’й ке исраст кодтонцæ, æ гъуддаги дзубандий аккагæй неци ес, зæгъгæ, еци унаффæ ку райста, æ гъудитæ еугурæйдæр фæстæмæ сæ бунати æвæрд ке ’рцудæнцæ, уой имæ ку фегъосун кодтонцæ, уæд хъæбæр фæццийнæ кодта. Сæйгæ уогæй дæр нæ ниууагъта æ литературон куст. Хъаурæгин лæгмæ тухæ разиннуй цийфæнди уавæрти дæр. Профессортæмæ æма дохтиртæмæ ци хуасæ нæ разиндтæй Иссæн, уой агорун райдæдта æхе уодигъæди федардзийнади æма цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте нæуæгæй дзорун райдæдта, æрæздахтæнцæ имæ æ рæсугъд дзубандитæ. Æрлæудтæй бабæй æ литературон кусти.

Æфсæддон лæг нæ адтæй Хуадонти Иссæ æ кустмæ, æ цардмæ гæсгæ. Фал цæттæ адтæй, адæми багъудæй, зæгъгæ, уæд алцæмæ дæр. Косун райдæдта еу рæстæги æфсæддон скъолай нæхе сахари. Ахур кодта къурсити, советон закъонтæ ци ’нцæ æма сæ куд æнхæст кæнун гъæуй, уонæбæл. Уоми ’й æрæййафта Устур Фидибæстон тугъд дæр. Æма уæд æхуæдæг иссæй курсант – бацудæй хевæндонæй.

Къурситæ æнхæст нæма фæцæй каст, уотемæй барвæндонæй æхе ракурдта фронти раззагдæр рæнгъитæмæ. Иссæй десантон уæлдæфон хæйтти афицер. Еци рæстæг гитлерон лæборгутæ сæ тухгиндæр нимпурст исаразтонцæ Кавкази ’рдæмæ æма еци æрдонгти нихмæ ка тухтæй, уони хæццæ адтæй Иссæ дæр. Ци тугъдон арæхстдзийнадæ, нифс, зунд æма бæгъатæрдзийнадæ равдиста, уони туххæй берæ хæттити финстонцæ газеттæ.

Фал нæбал æрæздахтæй еци тугъдæй Иссæ. Ка ’й зонуй, абони ма æгас ку адтайдæ Иссæ, уæд æрæвæридæ æ роман «Устур горæти» фарсмæ «Устур тугъди», зæгъгæ, никки тухгиндæр æма рæсугъддæр финст роман. Фал æнæкæрон берæ ци советон Райгурæн бæстæ уарзта, уой кадæ æма сабурдзийнади сæрбæлтау равардта е ’ригон æма рæсугъд цард.

МАМСУРАТИ Дæбе (1909-1966), финсæг

*  *  *

Редакцийæй. Хуадонти Исси роман «Устур горæт»-æн æ фиццаг хай хецæн киунугæй мухури рацудæй 1934 анзи. Уой размæ рацудæй Фæрниати Къостай (Фарниони) роман «Уады уынæр». Æма аци дууæ уадзимиси хумæтæги нимад нæ цæунцæ нæ советон национ литератури алæмæти фæззиндтитæбæл, зæгъун æнгъезуй, иссæнцæ нæ маддæлон æвзагбæл романистики бундорæвæргутæбæл.

Хуадонти Исси роман æнæгъæнæйдæр ниммухур кæнун бæргæ хуарз уидæ, фал газети гæнæнтæмæ гæсгæ уæхæн равгæ нæййес, уомæ гæсгæ ба  си мухур кæнæн айдагъдæр æ кæронбæттæни хай.