Нæ рагфидтæлтæй нин зундбæл зундæфтауæги хузи ци берæ зæгъдтитæ байзадæй, уонæй еу æй: «Бийнонти тухгин æнгон цард кæнуй!..» Уæхæн бийнонтæй æ рæстæги  Киристонгъæуи зундгонд адтæнцæ  Тотойти Сослæнбег æма æ цардæмбал Еленæ (Калоти кизгæ) æма сæ цæуæт. Цардæнцæ тумугъ бийнонтæй – адтæй син аст биццеуи æма дууæ кизги. Биццеутæй ка куд цомагъон кодта, уотæ сæ фиди хæццæ æмгустгæнæг исуиуонцæ. Кизгуттæ ба агъаз кодтонцæ мадæн хæдзайрон кустити.

Еузагъдæй, косагæ, бонзонгæ бийнонтæй сæ царди хабæрттæ бæргæ аразтонцæ, фал… Æнай-æнойти сæбæл æрцудæй бæлах – хæдзари æфсийнæ Калоуон Еленæ уæззау незæй æрбасæйгæ ’й æма цубур рæстæги фæсте рацох æй æ уæлзæнхон цардæй. Еци æверхъаудзийнадæ син цума фагæ нæ адтæй, уотæ ма сæбæл æрцудæй еума бæлах – æ мади рамæлæти фæсте е ’носон дуйнемæ банæхстæр æй зæнæги кæстæр, фарастмæйдзуд Хъазбег дæр. Цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте ма биццеутæй Мæхæмæт, зæгъæ, е дæр рамардæй.

Уæхæн зиндзийнæдти фудæй хæдзарæ ку фæккеуа, зæгъгæ, син куд нæ тарстайуонцæ хеуæнттæ дæр. Уомæ гæсгæ муггаг баунаффæ кодтонцæ Сослæнбеги дуккаг хатт уосæ æрхонунбæл исарази кæнун. Байамудтонцæ ин Туккати Марини. Уомæн æ лæг Тобойти Амурхан æхсæрдæс анзей размæ Америкæмæ косунмæ рандæй æма си уæдæй фæстæмæ нецибал хабар игъустæй, ци фæцæй, е нæбал исбæрæг æй. Æма Тотойтæ бæргæ банимæвар кодтонцæ Туккауонмæ, фал син е нæ арази кодта. Уæд имæ бацудæнцæ сæ муггаги кадгин лæгтæ æма ин загътонцæ:

– Маринæ, Хуцауи хатир бакæнæ, адæми хатир бакæнæ. Амурхан Америкæй нуриуæнгæ кæми нæ фæззиндтæй, уоми, æвæдзи, нæбал фæззиндзæнæй… Мабал имæ æнгъæлмæ кæсæ æма Тотойтæмæ исаккаг кæнæ…

Фесæфдзæнæнцæ еци сувæллæнттæ æнæ силгоймаг… Дæуæй хуæздæр сæ неке барæвдаудзæнæй. Зонис, Сослæнбег дæр ездон, сабур, æнæмаст, косагæ лæг æй…

Берæ сагъæсти фæсте Маринæ исарази æй. Лæги хæццæ дæр, сувæллæнтти хæццæ дæр кæрæдзей балæдæрдтæнцæ. Уæдмæ æхецæн дæр райгурдæй кизгæ, рахудтонцæ ’й Натæ.

Рæстæг цудæй. Биццеутæ рабайлæгъ æнцæ, ахури надбæл æрлæудтæнцæ. Уæди рæстæгути Иристони фæсевæдæй беретæ ахур кæнунмæ цудæнцæ Мæскумæ, Ленинградмæ. Виктор, Алихан, Михал æма кизгутти хестæр Клавдия 1929 анзи рандæнцæ Мæскумæ. Фиццаг ахур кодтонцæ рабфаки, косгæ дæр кодтонцæ. Уæдмæ Виктор, равгæ ин куддæр фæцæй, уотæ æ гæгъæдитæ балæвардта Тимирязеви номбæл гъæууонхæдзарадон академимæ, Алихан æма Клавдийæ – К.Либкнехти номбæл педагогон институтмæ, Михал ба Г.В.Плеханови номбæл адæмон хæдзаради институтмæ.

Сæ ахури рæстæг ку фæцæй, уæд исæздахтæнцæ Иристонмæ, ами райдæдтонцæ сæ фæллойнадон нæдтæ. Виктор райдæдта косун машинон-тракторон станций, Алихан – рабфаки ахургæнæгæй, Клавдийæ – скъолай, Михал ба бацудæй Цæгат Иристони педагогон институти историон факультетмæ.

Бакодтонцæ бийнонти гъуддаг дæр. Цийфæнди æнæевдæлон уогæй дæр, мадæ æма фиди нæ иронх кодтонцæ. Раздæри хузæн æновуд адтæнцæ кæрæдзебæл. Киндзитæ дæр æма сиахс дæр рауадæнцæ сæхе хузæн хуæрзæгъдау, хеуæнттæбæл æновуд.

Виктор иссæй партий обкоми гъæууон хæдзаради хайади сæргълæууæг, депутат, Алихан – педагогон училищей директори хуæдæййевæг, Михал бацудæй Цæгат Иристони наукон-æртасæн институти аспирантурæмæ æма уотемæй куста партий Дзæуæгигъæуи сахайраг комитети агитаци æма пропаганди хайади сæргълæууæгæй. Клавдийæ иссæй Лескени астæуккаг скъолай директор.

Бийнонти дууæ кæстæри, Къостан æма Игнат скъолай фæсте еуцæйбæрцæдæр рæстæг ракустонцæ сæ гъæуи колхози. Уæдта Къостанмæ фæдздзурдтонцæ Сурх Æфсади рæнгъитæмæ. Игнати ба æ цардвæндаг ракодта Украинæмæ. Уонæй кæстæрдæртæ ба æртемæй дæр ма уæд адтæнцæ скъоладзаутæ.

Уæди рæстæгути уавæртæ кæд æма берæ цæмæйдæрти бустæги æнхæст нæ адтæнцæ, уæддæр адæм разæнгардæй кодтонцæ сæ царди хабæрттæ, сæ исонибон зæрдæмæдзæугæдæр ке уодзæнæй, е си федарæй æруагæс кодта. Фал уомæй фæффудæнгъæл æнцæ… Немуцаг-фашистон æрдонгтæ тогмондагæй æрбалæбурдтонцæ нæ Райгурæн бæстæмæ… Райдæдта Устур Фидибæстон тугъд.

Нæ бæсти адæм еци нифсгунæй исистадæнцæ Райгурæн бæстæ немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй багъæуай кæнунмæ, разæнгардæй цудæнцæ æ сæрбæлтау тохмæ. Тугъди тæккæ фиццаг бæнтти знаги нихмæ тохмæ рандæнцæ Тотойти Сослæнбеги фурттæ Алихан æма Михал. Æ иннæ фурт Къостан еци рæстæг службæ кодта Ленингради æфсæддон зилди Сурх Æфсади хæйттæй еуеми. Тугъд ку райдæдта, уæд ци уæлдæфон-десантон хаййи службæ кодта, е æрвист æрцудæй Мæску гъæуай кæнунмæ.

Еугурадæмон табуйаг гъуддагæй еуварс нæ адтæй Игнат дæр. Нæудæсанздзуд лæхъуæнæн æ зæрди бæргæ адтæй тæхæг исун. Тугъди размæ ’й æ бæлдæ ракодта Украинæмæ. Сахар Сумски ци æфсæддон тæхгути училище адтæй, уордæмæ. Уоми ’й æрæййафта тугъди райдайæн дæр æма бахаудтæй тъасхæгæнгути батальонмæ.

Игнат дæр æма е ’нсувæртæ дæр, цæйбæрцæбæл син гæнæн адтæй, уомæ гæсгæ архайдтонцæ сæ хабæртти туххæй ахиддæр финсун сæхемæ, сæ хеуæнттæмæ, уæдта сæ кæрæдземæ дæр. Еууæхæни нæбал адтæй хабар Алиханæй. Бийнонтæ мæти бацудæнцæ. Сослæнбег æхе гъæддухæй бæргæ æвдиста, фал Маринæн ба æ цæстисуг æркæлидæ. Заретæ æма Натæ æ фарсмæ исбадиуонцæ æма ’й сабур кодтонцæ. Фал тугъд тугъд æй. Æма бабæй цалдæр мæйи хабар нæбал адтæй Къостанæй дæр.

Еу бон постхæссæг Тотойти дуар бахуаста. Хъонцгæнгæй сæмæ балæвардта цуппæрдегъон гæгъæди: «Ваш сын, красноармеец 201-й воздушно-десантной бригады Тотоев Константин Сосланбекович в бою за социалистическую родину, верный воинской присяге, проявив геройство и мужество был убит 28.12.1942 года. Похоронен в д. Бунчиха Подольского района Московской области».

Ниххуаста Маринæ æ уæргутæ, кæунмæ-гъарæнгитæмæ фæцæнцæ кизгуттæ, киндзитæ. Æхе нæ бауорæдта Сослæнбег дæр.

– Æз тæккæ исон тугъдмæ цæун, æз знагæй гъæуама Къостани тог райсон, æ дæндæгути къæс-къæс цæугæй, исдзурдта биццеути кæстæр Тембол.

Маринæ ибæл æхе ниттухта:

– Дæуæн нæййес цæуæн!.. Нæ дæ рауадздзинан!..

Фал Тембол æхе фæндæбæл ниллæудтæй. Уой туххæй бæлвурддæрæй зæгъдзинан минкъий фæстæдæр. Нур ба уой зæгъуйнаг ан, æма тугъдон уавæр карзæй-карздæр кодта, знаг еци æмпурсæги æмпурста нæ Райгурæн бæсти агъазиаудæр рауæнтæ байахæссуни зæрдтæй. Æ них исаразта Кавказмæ. Æ фæндæ адтæй, хуæрзцубур рæстæгмæ Фæскавказмæ байервæзун, уоми нефти игурæнтæ, алцæмæй гъæздуг зæнхитæ æма æрзæткъахæнтæбæл фæххуæст ун. Тæссаг адтæй,  Цæгат Иристонмæ ке исхъæртдзæнæнцæ, уомæй дæр. Æма уотæ ку рауайа, уæд ин ами карз нихкъуæрд раттуни туххæй рагацау арæзт цудæнцæ аллихузон гъæугæ мадзæлттæ.

Тугъди тæккæ райдайæни Виктор нисангонд æрцудæй республики зæнхкусти адæмон комиссарæй. Æ усхъитæбæл ранцадæй æгæрон устур уаргъ, фулдæрæй-фулдæр иссæнцæ æвæстеуатæй æнæмæнгæ æнхæсткæнуйнаг гъуддæгутæ. Гъудæй, тугъдмæ ка нæ рандæй, еци колхозонти исамидин кæнун æфсæддонтæн агъазгæнæн аллихузон мадзæлтти архайунмæ. Иннемæй – ци нæ фæууй, æма цæмæй знаги къохи ма бафтуйуонцæ, уой туххæй гъудæй æхсæнадон хæдзарæдти фонс æдас рауæнти бафæсвæд кæнун. Сæ еу хай син фæттардтонцæ Хъæзлармæ, иннети ба æвæстеуатæй батардтонцæ Хъобангонмæ. Будурти ци хуари тиллæг исцæттæ ’й, е дæр бафснайуйнаг адтæй.

Мадта ами немуцаг-фашистон æрбалæборгутæн нихкъуæрд раттуни туххæй ци æртæ æфсади лæудтæй, уони æфсæддонти аллибон дæр гъудæй хуæруйнагæй æфсадун. Е дæр адтæй Тотой-фурти ихæс. Æгириддæр æй нæ евдалдæй. Хуæрун дæр æй еуæй-еу хатт феронх уидæ. Æстæн хатт бафтуйидæ хеуонти бæрæг кæнунмæ.

Знаг 1942 анзи августи кæрони байахæста Мæздæг. Уавæр уоййасæбæл истæссаг æй, æма нæ адæмæй беретæ сæхе хуæнхти, гъæдти бафæсвæд кодтонцæ. Тотойти бийнонтæ дæр, ку багъæуа, уæд сæхе кæми бафæсвæд кæндзæнæнцæ, зæгъгæ, фæндæй сæ дзæхæрай искъахтонцæ блиндажи хузæн уæрмæгонд.

Еу бон Виктор хæлæфæй бауадæй сæхемæ. Сослæнбег бадтæй мæтъæлæй æма æрæгиау исдзурдта:

– Тембол дæр нин рандæй тугъдмæ.

Темболбæл æвддæс анзи исæнхæст æй, æма æхе исуни лæг худта. Тугъдмæ дæр барвæндонæй уомæ гæсгæ рандæй. Æма æ лæгигъæди фиццаг æвзарæн ба иссæй, Кæсæг-Балхъари хонх Эльбруси дæлвæзти ци тугъдтитæ ’рцудæй, уонæми. Уой фæсте лæгæй-лæгмæ тохи бацудæй цъамар знæгти нихмæ сахар Малгобеки алфамбулай тугъдтити. Уоми фæццæф æй, райста контузи æма бахаудтæй госпитæлмæ. Æ цæфтæ уоййасæбæл уæззау разиндтæнцæ, æма ’й дохтиртæ тугъди будурмæ нæбал рауагътонцæ: æрвист æрцудæй сæхемæ.

Сæхемæ исæздæхгæй си исæййафта кæлæдздзаг хæдзарæ. Цæветтонгæ, немуц Киристонгъæу байахæстонцæ 1942 анзи 31 октябри. Танктæй, хуæдтолгитæй, мотоциклтæй байдзаг æнцæ гъæунгтæ. Баргин, æнаккаг æма æдзæсгонæй æвдистонцæ сæхе æрбалæборгутæ. Гъæуи цæргутæн ци фудмиутæ ба нæ кодтонцæ. Сувæллон æй кенæ зæронд æй, цæнкул æй – нимади сæмæ неке адтæй. Ке маргæ кодтонцæ, кæмæн æверхъау миутæ кодтонцæ. Адæми тогфæллæнттæбæл хæлæф кодтонцæ, сæ цæрæнтæ син дæрæн кодтонцæ.

Еу бон хуæдтæхгутæ ’рбатахтæнцæ, гæр-гæрæй æркалдтонцæ бомбитæ. Адæм, ке бон куд адтæй, уотæ римахстонцæ сæхе. Сæ уæрмæгонди  бафæсвæд кодтонцæ сæхе Сослæнбег æма æ бийнонтæ. Уæдмæ сæ уæрдундонæбæл исæмбалдæй бомбæ. Ниппурхæ кодта хæдзари хай, хуарз æма бийнонтæй некæмæн неци адтæй.

Уотæ цудæнцæ бæнттæ. Нæ адæм не ’фсæддонтæбæл сæ зæрдæ дардтонцæ, æнгъæлмæ кастæнцæ, фудæзнаги кæд фæссордзæнæнцæ, уомæ. Æма æцæгæй æрцудæй еци рæстæг.

Раст 1942 анзи 22 декабри Сурх Æфсад райдæдта размæ ’мпурсун. Фашисттæ ледзæги фæцæнцæ. Æртæ бонемæ еунæг немуцаг дæр Киристонгъæуи нæбал байзадæй.

Цийнæ кодтонцæ гъæуккæгтæ еугурæй дæр. Исуолæфтæнцæ Тотойтæ дæр. Фал сæмæ уæдмæ кадæр фæххабар кодта: Клавдийи немуц туххæйдæрти фæттардтонцæ сæ хæццæ.

Клавдийæ адтæй лескейнаг киндзæ, æма немуц уордигæй ку цудæнцæ, уæд берæ æригон, кустгъон адæм туххæйдæрти  сæ хæццæ ракодтонцæ, уотæ Клавдийæ дæр æ сæри хецауи хæццæ.

Бийнонтæ хъæбæр æрмæтъæл æнцæ. Æнгъæлмæ кастæнцæ, кæд Виктор фæззиннидæ æма ести амал бакæнидæ æ фæййервæзун кæнунæн. Нæ адтæй раздæрау хабар Алиханæй дæр. Изæрдалингти фæззиндтæй Виктор. Уайтæкки ин сæ сагъæси хабар ракодтонцæ.

– Зин æй, æгæрон зин, фал бухсетæ, еунæг мах нæ ан уæхæн уавæри. Кæд фæззинниуонцæ… Уæхе фæгъгъæддух кæнетæ, мæнæ иннетæ дæр сумахмæ кæсунцæ, – дзурдта син сæ хестæр фурт, еци рæстæг ба æхецæн æ зæрдæ катай кодта.

Уæдмæ дуармæ машинæ фæллæудтæй æма си, æ сæр бæститæ, уотемæй рахизтæй Тембол. Сæ гъенцъундзийнадæ син рæстæг цийнæй раййивта. Сæ нифс дæр бабæй фæффедардæр æй, уомæн æма Сурх Æфсад æрбалæборæг знагбæл уæлахез кæнун райдæдта. Сæ зæрдæмæ бабæй цидæр гæзæмæ рохси цъирт бакалдæй. Кæд Тембол исæздахтæй, уæд кæдимайди ба Алихан æма Клавдийæ дæр хуарз хабар райгъусидæ.

Адæмæй беретæй нæма æруагæс кодта, немуц бустæги сурд ке ’рцудæнцæ, е, æма гъæдтæй сæ еугур нæма æрæздахтæнцæ.

Тотойти бийнонтæй Дзинагъамæ ка рандæй, етæ мартъий æрæздахтæнцæ сæхемæ. Фæззиндтæй Михал дæр. Тугъди райдайæни е æрвист æрцудæй 1-аг Белоруссаг фронтмæ 197-аг фестæгæфсæддон полкмæ. Адтæй Брянски полкки политхайади агитатор. Уордигæй бахаудтæй сахар Ивановой æфсæддон училищемæ. 1943 анзи æй рарвистонцæ Иристонмæ танкон училищей ахургæнæгæй. Еци рæстæг багъæуай кодта кандидатон диссертаци дæр. Фадуат ин ку фæууидæ, уæд уайтæккæдæр ратагъд кæнидæ æ хеуонти фæууинунмæ.

Бийнонтæ сабургай кодтонцæ сæ цардиуаги хабæрттæ.  Уогæ æнæтухст дæр куд адтайуонцæ. Сослæнбег дзæхæрамæ, еститæ си райархайон, зæгъгæ, бæргæ рацæуидæ, фал æ фуркатай æма мæтæй æ къох нæ тастæй раздæрау… Еске фронтæй ку иссæуидæ, уæд Сослæнбег сабургай ецирдæмæ æхе байсидæ, кæд ести хабæрттæ базонидæ, зæгъгæ.

Игнат игъæлдзæг, цардбæллон лæхъуæн адтæй. Æма си фронтæй ци финстæгутæ исхъæртидæ, етæ дæр уиуонцæ уæхæн нифсдæттæг.  «Берæ сæ нæбал гъæуй. Куд ни тæрсунцæ е ба: нæ уиндæй дæр сæ уæргутæ зир-зир кæнунцæ, – финста æ еу финстæги. – Сæ къохтæ уайтæккæдæр фæхъхъел кæнунцæ, хатиртæ корунцæ, ма нæ рамаретæ, зæгъгæ. Дæ цæститæбæл еци хузтæ уайунцæ… Æз ба зиндзæнæн тагъд æма бабæй еу фæлмæн изæр Астæудони билтæбæл тезгъо кæндзинан, игъæлдзæг хабæрттæ имисгæй…»

1945 анз. Уалдзæг æ тæмæни бацудæй. Знаг сидзмудзитæй æ худонæмæ лигъдæй. Нæ адæм еугурæй дæр тугъди фæуунмæ æнгъæлмæ кастæнцæ, кæд сæ бæлццæнттæ тагъддæр исæздæхиуонцæ. Сослæнбег æма Маринæ дæр сæ зæрдæ дардтонцæ, кæд ескæцæй Алихан æма Клавдийи хабар райгъусидæ, Игнат дæр тагъддæр иссæуидæ, зæгъгæ.

Адтæй фæсæхсæвæр, уотæ  фæззиндтæй Виктор. Æ цийнæ нæ уорæдта:

– Кæми айтæ, Сослæнбег, Маринæ? Алихан æгас æй! Финстæг си райстон.

Еугурæйдæр фæггæппитæ кодтонцæ, рамбурд æнцæ Викторбæл.

Алихан тугъди тæккæ райдайæни рандæй æфсадмæ. Ци æфсæддон хæйтти адтæй, етæ карз тугъдтити бацудæнцæ немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ. Знæгтæ адтæнцæ зингæ фулдæр. Æрхъола сæбæл æнцæ æма сæ куддæрти-муддæрти уацари райстонцæ. Фиццаг сæ исмедæг кодтонцæ, уацайраг советон æфсæддонтæн Белостоки ци концлагерь адтæй, уордæмæ. Уацайрæгтæ стонгæй, аллихузи хуæцгæ незтæй, фашистти фудмиутæй мардæнцæ. Сæ тухæ æма син сæ нифс басæттун, хумæтæг æгомуг косæг фонс сæ искæнунбæл архайдтонцæ æма син хуæруйнаг нæ лæвардтонцæ.

Беретæ уæхæн уавæртæн нæ бухстæнцæ æма ледзунвæндæ искæниуонцæ. Алихан дæр цалдæр хатти бавзурста, фал æй ниййахæссиуонцæ. Баййафидæ фуднад. Алихани хæццæ еу концлагери адтæй Дзахойти Бексолтан. Уой имисуйнæгтæ бакæсæн ес, «Защищая свое Отечество», зæгъгæ, нæ зундгонд ахургонд  Тедтойти Аслæнбеги финст киунуги. Æма си уотæ загъд ес: «Я предложил бежать и добраться к своим. Меня поддержали земляки Алихан Тотоев и Иван Мурадьян. Позднее к нам присоединился ростовчанин Тарас Чубаньян. Побег не удался. Нас выдал провокатор. После «обработки» мы не могли самостоятельно передвигаться. Теперь за нами был особый надзор…» Алихани цалдæр хатти мæрдти хæццæ дæр рагæлдзиуонцæ, фал бабæй æй уацайрæгтæ рахæссиуонцæ, нæ рамардæй, уой ку базониуонцæ, уæд.

Нæ уацайрæгти 1945 анзи апърели исуæгъдæ кодтонцæ Сурх Æфсади размæмпурсæг хæйтти æфсæддонтæ. Ке исуæгъдæ ’й, уой туххæй Алихан  æвæстеуатæй фæххабар кодта Виктормæ. Виктор финстæг райста Клавдийæй дæр. Е дæр адтæй Германий.

Виктор рарвиста финстæг Алиханмæ, ниффинста имæ хеуонти туххæй цубурæй, уæдта никки Клавдийи æ лæги хæццæ немуц сæ хæццæ туххæйти ке фæттардтонцæ, æма ин кæд фадуат ес, уæд сæ цæмæй байагора.

Фал бабæй Тотойтæн сæ цийнæ берæ нæ рахаста. Нецибал игъустæй Игнатæй. Цалдæр мæйи си финстæг неке райста. Æнсури мæйи еу уазал бони ба постхæссæг бабæй Сослæнбегетæмæ сау хабари хæццæ фæззиндтæй.

Кенингсберги тугъдтити архайдта 69-аг æхсæг полк. Игнат дæр адтæй уоми, 1 апърели æртиндæс уæззау цæфи фæцæй. Фиццаг агъаз ин санитартæ бакодтонцæ, фал æ уавæр хуæрзтæй нæ адтæй æма ’й санитарон поездæй рарвистонцæ Пруссий сахар Инстенбургмæ. Уоми адтæй Жукови номбæл æфсæддон госпитæл. Цалдæр уæззау операций ин бæргæ искодтонцæ, фал 1945 анзи 27 июни 23-анздзуд цардбæллон лæхъуæнæн æ бон баталингæ ’й. Байвардтонцæ ’й еумæйаг æнсувæрон цирти Черняховски.

Тотойтæн еци уæззау хабар фегъосун кодтонцæ айдагъдæр æхсæз мæйей фæсте.

…Сослæнбег æхсæвæ æ цæститæ цъундæ дæр не ’ркодта. Сæумæраги исистадæй æма тургъæмæ рацудæй. Хæмпос мет зæнхæ уорс гъæццолæй æрæмбарзта. «Айфонмæ ’й Игнат расæрфтайдæ… Куд раги истагæ адтæй», – гъудитæ кодта лæг… Уæдта сабургай, æ къелай размæ ци дууæ дори адтæй, уонæн сæ меттæ ниссæрфта. Æнæнгъæлæги сæбæл æ цæстисугтæ ’ркалдæнцæ. Еуебæл си финст адтæй «Къостан. 1936», иннебæл ба – «Игнат. 1938». Къостан дорбæл ниффинста æ ном æма æ райгурци анз. Игнат дæр уой фæнзгæй, Къостани дори фарсмæ ниррæсагъта дор æма ибæл ниффинста æхе ном æма анз. Айдагъдæр ма етæ байзадæнцæ æдзард бæгъатæр лæхъуæнти номбæл… Абони дæр уоми ’нцæ…

Царди исконд уотæ ’й, æма æ медбунати нæ лæууй – еци цæуæги цæуй идарддæр æхе фæткитæ æма æгъдæуттæмæ гæсгæ. Тугъд фæцæй. Цийни цæстисугтæй дæр æма зæрдристи цæстисугтæй дæр емидзаг адтæй уæди цардиуагæ. Уæд уæлдай хъæбæрдæр рабæрæг æй, адæм кæрæдзей нифсæй ке цæрунцæ, кæрæдземæ гæсгæ сæ цард ке аразунцæ.

Тотойти бийнонтæн дæр сæ уæгæ нæ мардæй, сæ уавæртæмæ гæсгæ цидæр амæлттæ кодтонцæ. Виктор бабæй партий обкоми гъæууон хæдзаради хайади сæргълæууæгæй косун байдæдта. Дусфæлдæхтæй архайдта, берæ цидæртæ исаразун гъудæй, цæмæй колхозтæ æма совхозтæ сæ къæхтæбæл цардгъонæй ислæууонцæ, уобæл.

Æхсæвæ-бон нæ зонгæй куста Виктор. Кæци будур, кæци машинон-тракторон станцæ, кæци фермæ нæ бабæрæг кодта, уæхæн нæ адтæй. Еци зæрдиаг архайд уидтонцæ еугурæй дæр, æма республики уæди Сæйраг Совети иуонгтæ исфæндæ кодтонцæ Тотой-фурти Сæйраг Совети Президиуммæ равзарун. Æма 1947 анзи Виктор иссæй республики Сæйраг Совети Президиуми Сæрдар, æвзурст æрцудæй Уæрæсей Федераций Сæйраг Совети депутатæй. Совети фиццаг сессий æй æмгъæлæсæй иснисан кодтонцæ Уæрæсей Сæйраг Совети Президиуми Сæрдари фиццаг хуæдæййевæгæй. Фараст анзи фæккуста еци бæрнон бунати. Цал æма цал æнæхуссæг æхсæви рарвиста, фал уобæл æгириддæр некæд фæффæсмон кодта.

Æ фæлтæрддзийнадæ, кустуарзондзийнадæ, бухсундзийнадæ ин агъаз кодтонцæ алли рауæн дæр. Æма е ’нтæстити бæрæггæнæнтæ ба адтæнцæ, тугъди рæстæги ин ци хуæрзеугутæ исаккаг кодтонцæ, етæ: майдантæ «За оборону Кавказа», «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.». Сæ фарсмæ ба ма æ реубæл исæрттивтонцæ Ленини æма Фæллойнадон Сурх Турусай ордентæ. Уой фæсте дæр ма ин лæвæрд æрцудæй æндæр хуæрзеугутæ, фал ин етæ адтæнцæ уæлдай зæрдтагондæр.

Цæгат Иристони Сæйраг Совети Президиуми Сæрдари бунати бакосгæй, Виктор уой фæсте ба куста Цæгат Иристони наукон-æртасæн институти директорæй, гъæууонхæдзарадон институти экономики кафедри сæргълæууæгæй. Адæм æй зудтонцæ ездон, рæстаг æма фæлмæнзæрдæ адæймагæй. Уотæ æвдист цæуй, В.Лукьяненко ибæл 1984 анзи ци киунугæ ниффинста, уоми дæр.

Уæхæн адтæнцæ æ кæстæр æнсувæртæ дæр.

– Алихан уоййасæбæл дæсни арæхстæй адæми хæццæ косунмæ, æма дессаг, – имисуй æ уæди студенткæ Малити Азæ. – Ахургæнгути хæццæ дæр, студентти хæццæ дæр æхе дардта, цума сæ хæццæ æмсæр адтæй, уотæ. Педучилищей уæхæн косæг нæ адтæй, æма ин зæрдиагæй аргъ ка нæ кодта, æфсæрми си ка нæ кодта.

Алихан ма педучилищей адтæй парторг дæр. Æ рæстæги зундгонд киунугæ «Первопроходцы научного познания исторических судеб народов Кавказа и Дона» ка ниффинста, е адтæй историон наукити доктор, профессор В.П. Крикунов. Æма е хуарз зудта Михали, хъæбæр бæрзонд аргъ ин кодта: «Фигура профессора Тотоева М.С. на протяжении 40 лет заметно выделялась, как гранитная скала среди других историков своей неутомимостью и трудолюбием, прочностью жизненной позиции, широтою замыслов и добротностью их исполнения…»

Михал 1955 анзи багъæуай кодта доктори диссертаци. Куста Цæгат Иристони педагогон институти, фæстæдæр ба Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университети. Педагогон кусти æнтæстгин уни æмбæрцæ ма искурдиадæгинæй фескъуæлхтæй наукон исфæлдистади дæр, нæ национ науки ниууагъта барæуадзæ цæмæдесаг фæд. Æ наукон архайд рауадæй хъæбæр тиллæггун.

Æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй 1979 анзи, нæ дзиллæн æ номæй рæсугъддзийнадæ æма цитгиндзийнадæ ниууадзгæй. Æ рæстæги ин æ номбæл сæрмагонд аудитори дæр искодтонцæ. Ка ’й зудта, етæ ’й абони дæр ахид æримисунцæ…

Сослæнбеги фурттæй кæстæр адтæй Тембол. Гъæууонхæдзарадон институти агрономон факультет каст фæууогæй, æрæздахтæй æ райгурæн Киристонгъæумæ. Куста си райони гъæууон хæдзаради управлений сæйраг агрономæй.

Кæстæр кизгуттæй еу, Заретæ исахур кодта бухгалтери дæснийадæбæл. Натæ ба каст фæцæй гидромелиораций техникум. Дууемæй дæр иссирдтонцæ сæ амонд.

…Ахид æрæмбурд уиуонцæ еумæ Тотойти бийнонтæ. Æма уæд уонæмæ бакæсунæй зæрдæхцæуæндæр ма ци адтæйдæ – кæрæдзебæл цийнитæ, кæрæдземæн æхцæуæн хабæрттæ, игъæлдзæг дзубандитæ. Уотæ дæр уидæ, æма Натæ рафæрсидæ:

– Дессагæн, Виктор, Алихан, Михал æма Тембол сæхецæн куд иссирдтонцæ уоститæ уæхæн нæмтти хæццæ?

Сослæнбег æй цума нæ лæдæридæ, уоййау æй рафæрсидæ:

– Гъома, циуавæр нæмтти хæццæ?

– Куд циуавæр?.. Верæ, Надеждæ, Любовь æма Олимпиадæ.

Зæронд лæг баходидæ æма хийнæ каст бакæнгæй, зæгъидæ:

– Етæ еци нæмтти фарнæ агурдтонцæ, æма, цæмæ бæлдтæнцæ, уой иссирдтонцæ… Ке иссирдтонцæ, етæ ба сæ еци нæмтти аккаг разиндтæнцæ.

Еугурæй дæр нихходиуонцæ.

… Сослæнбег æма Маринæй сæ кæстæртæ хъæбæр боз адтæнцæ, етæ дæр сæрустур адтæнцæ сæ цæуæтæй. Хуæздæр ма ци фæууй, ци хуæздæрмæ ма бæлла адæймаг!.. Уомæ гæсгæ ба ма мæ радзубандий кæронбæттæни уой зæгъуйнаг дæн, æма ке уарзæн æма нæ зæрдæ хуарз кæмæн зæгъуй, етæ дæр фæццæрæнтæ аци бийнонти хузæн уарзонæй æма адæми æхсæн цитгинæй, хестæр си кæстæрæн фæнзуйнаг куд уа, кæстæр ба æ хестæртæн сæрустурдзийнадæ æма уодæнцойнæ хæссæг куд уа…

 

ТМЕНАТИ Дзерассæ