Устур Фидибæстон тугъди алæмæти агъазиаудæр цаутæй еуебæл нимад цæуй Сталинградаг тугъд. 1942 анзи гитлерон æфсæдти 90 дивизий батудтонцæ Хонсари фронт æма байахæстонцæ цæугæдæнттæ  Дон æма Волги ’хсæн рауæнтæ, сæ зæрди адтæй Сталинград байахæссун æма Цæгат Кавказмæ байервæзун, уордигæй ба – Фæскавказмæ. Сталинград æнæмæнгæ багъæуай кæнун гъудæй. Знаг Сталинград ку байста, уæд фæххецæн адтайдæ Кавкази хæццæ бастдзийнадæ.

Сталингради тугъд фæццудæй  1942 июлæй ба 1943 анзи феврали уæнгæ (1942 анзи 17 июлæй ба 18 ноябри уæнгæ цудæнцæ гъæуайкæнуйнадон тугъдтитæ, 1942 анзи 19 ноябрæй 1943 анзи 2 феврали уæнгæ ба – размæмпурсти тугъдтитæ). Немуцаг-фашистон æрдонгтæ Сталингради алфамбулай тугъдтити дæрæнгонд ке ’рцудæнцæ, еци хабар æнæгъæнæ дуйнебæл дæр райгъустæй. Æма рабæрæг æй, немуцаг-фашистон æрдонгтæ сæхебæл куд æнвæрстæнцæ, уоййасæбæл арæхстгин ке нæ разиндтæнцæ. Уой хæццæ ба дуйней адæмтæй баруагæс æй, Сурх Æфсади алæмæти тухгиндзийнадæ æма Советон Цæдес æнæмæнгæ ке фæууæлахез уодзæнæй, æнæгъæнæ Европæ æ буни ка ’ркодта, еци гитлерон Германибæл.

Куд Советон Цæдеси еугур адæмихæттити минæвæрттæ, уотæ Сталинградаг тугъди Райгурæн бæсти сæрбæлтау, уодуæлдаййæй тох кодтонцæ нæ Иристони тугъдонтæ дæр.

Уой фæдбæл бундоронæй æрдзоруни равгæ нин нæ гæнæнтæмæ гæсгæ нæййес, фал уæддæр еуцалдæр дæнцæни ба æрхæсдзинан.

Фондз тугъдоней фидæ Сæлбити Гаврил 1942 анзи 28 ноябри райста финстæг Сталингради фронтæй: «Уæ бон хуарз, хъазар Гаврил æма Бабали! Сæрустур уотæ уæ бæгъатæр фурт Владимирæй. Е кади хæццæ æнхæст кæнуй æ ихæс. Райгурæн бæсти размæ, æнауæрдонæй дæрæн кæнуй знаги. Владимир цубур рæстæгмæ рамардта 89 фрици. Уæ фурти ном райгъустæй æнæгъæнæ фронтбæл дæр. Ахид æ бæгъатæрдзийнади кой кæнунцæ æфсæддон газетти».

Сержант Тогузти Хъаурбег æма е ’мбæлттæ ниппурхæ кодтонцæ аст танки æма хуæддзæугæ дзармадзани, æртиндæс пулемети, уæдта ниццагътонцæ знаги  800 рæнгъон æфсæддони æма афицери. Уæлдай æхсаргиндæрæй ба Тогъузи-фурт фескъуæлхтæй Курски тугъдтити. Æма ин уой туххæй 1943 анзи октябри аккаггонд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

Сталингради рæбун тугъдтити 14-аг гвардион дивизий уогæй, не ’мзæнхон Ходи Къоста (Константин) равдиста устур лæгдзийнадæ. Знаг Волгæ æма Дони билтæй ледзун райдæдта Александровскийи  гъæубæл. Ходи-фурт дзæхæрадонæй рагæпп кодта знаги колонни размæ æма сæбæл ралæудтæй пулеметæй. Гитлеронтæ фæттарстæнцæ æма аллирдæмæ ледзун райдæдтонцæ. Еци тугъди Ходи-фурт мæрдтæмæ барвиста 25 гитлерони, басугъта æртæ хуæдтолги, æрлæуун кодта еу рæуæг æма еу уæзласæн хуæдтолгæ. Æфсæддон газет «В бой, кавалеристы!» æ фæрстæй еуеми радзурдта еци бæгъатæрдзийнади туххæй. Уоми адтæй финст: «Гвардий сержант Ходи Константин æй, тугъди циренмæ æхе ка гæлдзуй æма алкæддæр уæлахезæй ка рацæуй, еци коммунисттæй еу». Æ агъазиау тугъдон æскъуæлхтдзийнæдти туххæй Ходи Къостайæн 1944 анзи 15 январи аккаггонд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

Сталингради тугъди архайгæй, 1942 анзи фæззæги уæлдай хъæбæрдæр раргом æй арæхстдзийнадæ 807-аг авиацион, полкки эскадрилий командир Чочити Василийæн. Фæллад нæ зонгæй, е бомбитæ æгъзалдта знаги фестæг æфсæдтæбæл æма танкитæбæл, артиллерий æма минометти тохæн бунæттæбæл.

Еци гъунтъуз бæнтти полкки командæкæнуйнадæ финста тæхæги мадæмæ: «Мах дæ фурт Василийи нимайæн нæ тугъдон æмбæлтти хуæздæртæй еуебæл. Мах сæрустур ан æ бæгъатæрдзийнадæй. Идард Иристонæй æрцæугæй, е ами, Сталингради бунмæ, æ маст есуй знагæй, гъæуай кæнуй, нæ алкæмæн дæр хъазар ци ’й, уой, – Советон берæнацион паддзахадæ»… Чочити Василийæн 1943 анзи æ 1 ноябри аккаггонд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

Сталингради бунмæ бæгъатæрæй тох кодта æма æ рамæлæти фæсте муггагмæ хаст æрцудæй 646-аг авиацион полкки тугъдонти номхигъдмæ кæстæр лейтенант Козати Саликъо. Е фæммард æй 1943 анзи 17 январи Сталингради фронти командæкæнуйнади сæрмагонд ихæслæвæрд æнхæст кæнгæй. Уой фæдбæл 208-аг авиацион дивизий политхайади хецау финста командæкæнуйнадæмæ: «1942 анзи фæззæги 624 авиацион полкмæ ’рбацудæй æригон тæхæг, сурхæфсæддон иристойнаг лæхъуæн Козати Василийи фурт Саликъо.

… Бæгъатæрдзийнадæ ке равдиста, уой туххæй Козай-фурт 2-аг уæлдæфон æфсади еугуремæй раздæр райста Фидибæсти тугъди дуккаг къæпхæни орден, еци рæстæг ин лæвæрд æрцудæй кæстæр лейтенанти ном. 1943 анзи 17 январи Козай-фурт хуæдтæхæг У-2-бæл ратахтæй нæ раззаг хæйтти хæццæ бастдзийнадæ нæуæгæй исаразуни туххæй… Ихæслæвæрд æнхæстгонд ку ’рцудæй æма экипаж фæстæмæ ку ’рбатахтæй, уæд хуæдтæхæгбæл ралæудтæнцæ знаги дзармадзантæ. Иссугъдæй æ мотор. Лæхъуæн гъавта хуæдтæхæг æрбадун кæнунбæл, фал æ къæхтæ цæф адтæнцæ. Арти пеллон бустæги бахæстæг æй тæхгутæмæ, ниггупп кодта сæ дарæс, цæститæй ракæсæн нæбал адтæй, фал уæддæр Козай-фурт æрбадун кодта хуæдтæхæг æма штурмани хæццæ рагæпп кодтонцæ содзгæ хуæдтæхæгæй… Немуцаг фашисттæ аллирдигæй уадæнцæ хуæдтæхæгмæ. Саликъойæн, æ къæхтæ цæф ке адтæнцæ, уомæ гæсгæ ин нæ адтæй гъæдæмæ уайунæн æма фæдздзурдта е ’мбал Овчинниковмæ: «Ду уайæ æма нæхеуонтæн фегъосун кæнæ, нæ ихæслæвæрд ке исæнхæст кодтан, уой туххæй». Овчинников фæттагъд кодта, кæд æй е ’мбали зин рауæн ниууадзун нæ фæндадтæй, уæддæр. Уотæ амудта уавæр. Саликъомæ бауадæнцæ дууæ фашисти æма сæ фехста. Æхсæз нæмуги ма рауагъта знагбæл. Æзнæт немуцæгтæ сæхе никкалдтонцæ мард тæхæгбæл, æма ’й кардæй ниррæ хуститæ кодтонцæ.

Сталингради тугъдтити æнтæстгинæй архайдтонцæ нæ номдзуд инæлартæ Плити Иссæ, Цæликкати Хъантемур, Карсанти Хъазбег, уæдта нæ исуйнаг инæлартæ Дзилихти Михал, Билаонти Павел.

Нæкæси, Плити Исси æскъуæлхтдзийнæдтæ Сталингради тугъди рæстæг зундгонд æнцæ, фал нæ уæддæр еу цау æримисун фæндуй.

---

«СÆ НÆРГÆ КАД, СÆ НÆРГÆ НАМЫС … СУДЗГÆ СТЪАЛЫТÆЙ БАЗЗАДЫСТЫ ÆНУСМÆ …»

Цæгат Иристони адæмон финсæг Цæгæрати Максим (1916-1990) дæр архайдта Сталингради тугъдтити. Уоми 1942 анзи 19 ноябри ци æмдзæвгитæ ниффинста, уонæй еуей («Тæхуды…») абони мухур кæнæн цубуртæгондæй.

Ард дын нæ хæрын,

Сомы дын нæ кæнын,

Мæ чысыл Ир!

Мæ цард æгасæй дæр уыди

Æнæзæгъгæ сомы,

Æнæской ардбахæрд.

 

Ард бахæрынмæ,

Мæ сомыты карздæр зæгъынмæ

Никуы равдæлди мæн

Стæй… Сæ зæгъынмæ дæр

Мæ ныфи никуы бахастон.

Цас лæгдзинад равдисын хъæуы,

Цал хохы сæрты ахизын хъæуы,

Цæмæй уыцы сомыты аккаг ысуай,

Уый тыххæй!..

 

… Лæг  йæ лæгдзинадæй,

Йæ хорз хъуыддæгæй лæг у.

Ирыл-иу мæгуыр бон куы скодта,

Уæд-иу йæ хъæбулты лæгдæрты

Сомы кæнынмæ ,

Ард хæрынмæ нал æвдæлди.

 

Сæ фæстаг улæфты,

Сæ уæлахизы бæрзондыл-иу басыгъдысты

Сæ карздæр сомытæ.

Арвы ферттывдау-иу

Цæхæртæ скалдтой,

 

Дзыллæты сæрмæ-иу стахтысты

Сæ нæргæ кад,

Сæ нæргæ намыс.

Изæрон арвыл-иу

Судзгæ стъалытæй баззадысты æнусмæ.

Скæс-ма сæм –

Цас æмæ цас сты!

 

Куыд цæхæртæ калынц!

Де ’нæрцæф хъæбултæ…

Дæ зынгхуыст кæстæртæ…

Дæ балхон хистæртæ…

Ард бахæрынмæ кæй нæ равдæлд,

Сомы кæныныл чи нæ сахуыр,

Уыцы хъæбултæ…

 

Тæхуды, уыдонæй иу фест!

Кæцыфæнды дæр уæд.

Æрмæст уыдонæй уæд!

Æхсæв-бонмæ цырагъдарæй

Фæсудз дæ сæрмæ, Ир.

Мæйдар æхсæв фæтъæбæртт лас

Уарзæтты разæй нарæг къахвæндагыл,

Ныррухс сын кæн сæ фидæнмæ фæндаг.

Тæхуды!..

---

Сталинград байсуни зæрдтæй знаг 1942 анзи 17 августи  æрбагæлста берæ нæуæг тухтæ, уой фæрци ин бантæстæй сахар гъæуайгæнгути фронт дууæ дехи фæккæнун. Уæззау уавæри бафтудæнцæ, Плити Иссæ разамунд кæмæн лæвардта, еци æфсæддон хæйттæ дæр. Уæлдай бæлах ба е адтæй, æма хъæбæр зин иссæй уонæмæ афойнадæбæл бардзурдтæ хъæртун кæнун. Еу рæстæг уотæ дæр рауадæй, æма æвæстеуатæй гъудæй син бардзурдтæ раттун, фал кутемæй? Еске рарветунæн рæстæг нæ адтæй, бастдзийнади фæрæзнитæй испайда кæнун дæр тæссаг адтæй, знаг син сæ фæндитæ æнæмæнгæ ке базудтайдæ, уомæй. Еци тухст уавæри Иссæн фæййагъаз æй… æ маддæлон æвзаг.

Цæветтонгæ, бардзурд æфсæддон хæйттæмæ ци мадзалæй бахъæрта, зæгъгæ, уобæл куд расагъæс-басагъæс кодтонцæ, уотемæй болкъон Чепуркин ку зæгъидæ:

– Бардзурд бахъæртун кæнунæн ес айдагъдæр еу мадзал.

– Æма циуавæр æй дæ еци мадзал? – рафарста ’й комкор.

– Дæ бардзурд иронау раттæ рацийæй дивизимæ. Уомæй хуæздæр код нæййес! Немуц æй нецихузи райхалдзæнæнцæ. Дивизий ба полтхайади разамонæги хуæдæййевæг де ’мзæнхон дæлболкъон Бритъай-фурт æй, æма дæ бардзурд уомæн балæдæрун кæнæ.

– Хъæбæр хуарз æргъуди! – фегъæлдзæгдæр æй комкор æма рацимæ фæдздзорун кодта Бритъай-фуртмæ.

Комкор иронау æргом дзоргæй, æ бардзурд рацийæй афойнадæбæл исæмбæлун кодта, кумæ гъудæй, уордæмæ. Еци гъуддаг син бæлвурдæй зундгонд ке нæ адтæй, уомæ гæсгæ Иссæн æхе бастдзийнадæдаргутæ дæр хъæбæр батухстæнцæ, неке си  равзурста, ци ’взагбæл дзубанди цудæй, уой. Мадта знаги бастдзийнадæдаргутæ уæлдай хъæбæрдæр исхæлхъой æнцæ… Е адтæй изæрдалингити. Плий-фурти дæлбарæ полктæ æма экскадронтæн бантæстæй æмбесæхсæвæмæ сæхе атакæмæ бацæттæ кæнун, уотемæй фудголи æрбунатгонд рауæнтæмæ æнæнгъæлæги нимпурсун æма сæ ниффалгæрон кæнун. Уой дæр Иссæн æ маддæлон æвзаги фæрци!..

Аци цау æримистан, еуемæй, æ дессаги æргъудидзийнадæмæ гæсгæ, иннемæй ба, нæ маддæлон æвзаг уоййасæбæл цæстиварди кæмæ нæбал æй, уой хæццæ ба ма ибæл билæскъелтæ дæр ка кæнуй, етæ ’й кæд бакæсиуонцæ æма си баруагæс уидæ æ тухгиндзийнадæ, е ’нæмæнгæ гъæугæдзийнадæ. Æма сæмæ кæд фæззиннидæ æ цардгъондзийнадæбæл æновуддæрæй архайуни разæнгарддзийнадæ.

Советон Цæдеси Бæгъатæри ном лæвæрд æрцудæй, советон-финнаг тугъди ке фескъуæлхтæй, уой туххæй (1940 анзи 7 апърели). Устур Фидибæстон тугъди рæстæг  Карсанти Хъазбег 1942 анзи  октябри æ реактивон артиллерий полкки хæццæ æрвист æрцудæй  Сталингради фронтмæ æма ’й уайтæккæдæр исæвардтонцæ  Сталингради фронти реактивон артиллерий хæйтти æфсæддон оперативон къуари хецауæй.

Инæлар Хетæгкати Геуæрги 1942 анзи кæрони нисангонд æрцудæй 3-аг гвардион æфсади штаби хецауæй. Архайдта Астæуккаг Дони немуцаг-итайлаг æфсæдти дæрæн кæнуни тугъдтити æма си фескъуæлхтæй, уой туххæй  æй исхуарзæнхгин кодтонцæ Кутузови фиццаг къæпхæни орденæй.

Берæ æй, не ’мзæнхон тугъдонтæй Сталингради тугъдтити ка архайдта, уони нимæдзæ. Уони ’хсæн адтæнцæ нури Дигори æма Ирæфи æхсаргинтæ. Кедæрти туххæй си нæ газети дæр финстан, кедæрти туххæй ба си мухур кæндзинан идарддæр.

ГÆТИЙТИ Светланæ