Тотойти Михали наукон æма æхсæнадон архайди туххæй æ рæстæги берæ æрмæгутæ финст æрцудæй. Уони еугурæй ниммухур кæнунæн нин, гъай-гъай, равгæ нæййес. Уомæ гæсгæ ба си равзурстан, кæддæр профессор Василий Крикунов ци уац ниффинста, уой ( мухургонд æрцудæй журнал «Мах дуг»-и, 1982 анзи 7-аг номери).

 БÆРЗОНДМÆ ИСИСТА УÆЛДÆР АХУРАДИ ÆМА НАУКИ ТУРУСА

ТОТОЙТИ Михал

Тотойти Михали наукон æма публицистон агъазиау фæллæнттæ, зæгъун æнгъезуй, еугурæй æмбурдгонд дæр нæма æнцæ (мадта финсгæ ба, еума хатт æй зæгъун, минкъий нæ никкодтайдæ). Æ рæстæги республикон газеттæ «Æригон большевик», «Рæстдзинад» æма «Социалистическая Осетия»-мæ ку ‘ркæсæн, уæд бæрæг æй, Михал айдагъ æ кусти фиццаг анз дæр еу-финддæс уадзимисемæй минкъийдæр ке нæ ниммухур кодта уонæми, е. Етæ дзорæг адтæнцæ, Цæгат Иристони искурдиадæгин æртасæг ке фæззиндтæй, уобæл. Æ фиццаг къахдзæфтæй фæстæмæ Михал республики бæрзонд хаста советон уæлдæр ахуради æма науки туруса.

Тотойти Михали исхонун æнгъезуй раздзæуæг – æ  къох кæмæ бахъæрттæй, еци гъуддæгутæй беретæ уой фæрци арæзт æрцудæнцæ фиццаг хатт. Е зæрдиагæй байархайдта «Цæгат Иристони партион организаций очерктæ» исаразунбæл, уæдта «Цæгат Иристони АССР-и истори», «Кæсæг-Балхъари АССР-и истори», зæгъгæ, наукон киунугути фиццаг академион рауагъдбæл. Зæгъун гъæуй уой дæр, æма Михали разамундæй цæттæгонд æрцудæнцæ Цæгат Кавкази æнсувæрон республикити советон доги историй туххæй фиццаг хатт ци еугонд куститæ фæззиндтæй, етæ дæр, уонæй еу – «Цæцæн-Мæхъæли АССР-и истори» (2-аг том).

Тотойти Михал наукон-æртасæн куст æ царди сæйрагдæр гъуддагæн исæвзаргæй, тæккæ райдайæнæй фæстæмæ еуцидæр нарæг къахнадбæл нæ фæццудæй, фал историй зад хумти берæ дзæхæратæ багъуд кодта. Фиццагидæр, е лæмбунæг куста историон-партион фарстатæн наукон цæстингасæй исаргъ кæнунбæл. Уæлдай хъæбæрдæр ба е ‘ргом  æздахта В.И. Ленин æма уой  æмтохгæнгути (С.М. Киров, Н. Буачидзе, 26 бакуйаг комиссари æма иннети) цардвæндаги цаутæ æма хабæрттæмæ, уони архайд Цæгат Кавкази советон хецаудзийнадæ фæууæлахез æма æрфедар уни фæдбæл хъиамæттæ исбæлвурд кæнунмæ.

Уобæл дзорæг æнцæ айдагъ хецæн историон-партион фарстатæбæл æ финст уацтæ нæ, фал æ наукон куститæ еугурæй дæр. Цæмæй мæ аци гъуди фæббæлвурддæр уа æма бæрæг уа, Михал цæрæнбонти æ зæрдæмæ уæлдай хæстæгдæр ци иста (уæлдайдæр ба æ царди фæстаг æнзти), е цæститæбæл ирддæрæй рауайа, уой туххæй ин æ куститæй цалдæр ранимайдзæнæн: «Ленинон методологи – ССР Цæдеси истори ахур кæнуни æма наукон кусти бундор», «Ленини турусай хæццæ», «Ленин хуæнхæгти автономий туххæй æма хуæнхæгтæ Ленини туххæй», «Ленин æма национ-паддзахадон арæзтадæ», «Ленин Цæгат Кавкази хуæнхаг адæмти хуæдуагæвæрдти туххæй»…

УÆЛДАЙ ЦИТГИНГОНД ЦУДÆЙ Е ’МГУСТГÆНГУТИ ‘РДИГÆЙ

Тотойти Михалæн æ къохи бафтудæй Иристони культури агъазиау историон цаутæ ахур кæнунæн федар бундор æрæвæрун. 1974 анзи Ростови паддзахадон университети æ уæди ректор ССР Цæдеси наукити Академий иуонг-уацхæссæг Ю.А. Жданови хъæппæресæй каст цудæнцæ Цæгат Кавкази адæмти культури туххæй сæрмагонд лекцити циклтæ, æма си фиццаг курс Тотой-фуртæн бабарæ кодтонцæ. Æ лекцити е æнхæстæй раргом кодта Цæгат Кавкази адæмти культурити историон ирæзт, сæ бастдзийнадæ сæ кæрæдзей æма уруссаг культури хæццæ.

Берæ ‘нцæ профессор Тотойти Михали наукон æскъуæлхтдзийнæдтæ. Зæгъæн, ССР Цæдеси наукити Академий Фидибæсти историй Институт Мæскуй, Ленингради ахурадон косæндæнттæ æма Цæгат Кавкази уæлдæр скъолати наукон центри хæццæ цуппартомон куст «Цæгат Кавкази адæмти истори» аразунмæ ку бавналдта, уæд уомæн фиццаг уацтæ ка бацæттæ кодта, еци ахургæндтæй еу адтæй Тотойти Михал. Æ уац «Уруссаг-ирон культурон бастдзийнæдти истори» нимад æрцудæй хъæбæр ахсгиаг кустбæл.

Интернацион зундрахастбæл федар хуæст уогæй, Тотой-фурт еци зæрдиагæй æма уодуæлдайæй куста æндæр адæмтихæттити историй фарстатæбæл. Аци рауæн æнæ æримисæн нæййес æ куститæн: «Устур уруссаг адæм», «Бознæ, нæ хестæр æнсувæр», «Ирон æма уруссаг адæмти хæлардзийнади истори», «Куд фæййагъаз æй уруссаг культурæ Иристони рохсади ирæзтæн», «Цæгат Иристон Уæрæсей хæццæ байеу кæнуни прогрессивон нисан», «Иристони разагъди лæгтæ æма устур уруссаг культурæ». Ахсгиаг æнцæ æ уадзимистæ «Кæсгон-ирон-балхъайраг рахастдзийнæдтæ» æма «Цæцæни æма Мæхъæли адæмти хæлардзийнадæ иннæ адæмти хæццæ».

Михали куститæ мухургонд цудæнцæ ирон, уруссаг, балхъайраг æма кæсгон æвзæгтæбæл. Айдагъ  «Мах дуг»-и ин рацудæй дæс æма инсæй уаци. Иристойнаг профессор зингæ фæд ниууагъта советон академион æма энциклопедион рауагъдæнтти дæр, уæдта Цæгат Иристони, Кæсæг-Балхъари, Цæцæн-Мæхъæли институттæ æма университетти кусти дæр. Тотой-фурт еудадзугдæр æнтæстгинæй архайдта ахургæндти устур æмбурдти Мæскуй, Тифлиси, Махачкалай æма берæ æндæр сахарти, наукон центрти.

БАГЪÆУАГИ ХУÆРЗАУОДÆГ ДÆР ÆМА РÆСТУОДÆЙ АГЪАЗГÆНÆГ ДÆР АДТÆЙ

Æ архайд ба уонæми уомæй фæббæрæг уидæ, æма си культурæ, æхсæнадон цардарæзти, революцион-сæребарæгæнæг æзмæлди туххæй ци докладтæ искæнидæ, уонæбæл хъæбæр цæмæдесæй исæмбæлиуонцæ наукон æхсæнади.
Зæгъæн, конференцити Къостай, Терки советон цардарæзти фиццаг рæстæгути фарстати туххæй дзубанди ку рауайидæ, уæд алли хатт дæр æримисиуонцæ Тотойти Михали  – гъе уотæ æнæдузæрдуг адтæй куд искурдиадæгин наукон косæг.

Тотойти Михали туххæй ма мæ зæгъун фæндуй еу гъуддаги туххæй. Мæнмæ уотæ кæсуй, æма адæймаг критикæмæ ци цæстæй кæса, уомæ гæсгæ ин базонæн ес æ уодигъæдæ. Михал тингун кенæ зæрдихудт некæд кодта, æ куститæмæ ин еске ести фаутæ ку æрхæссидæ, уæд. Критикæмæ байгъосидæ, хатдзæгтæ си искæнидæ æма ин уотемæй алкæддæр дзуапп лæвардта никки арфдæр æма ахсгиагдæр куститæй.

ТОТОЙТИ Михал (рахесæрдигæй фиццаг) фæлварæнти рæстæг е ’мкосæг æмбæлтти хæццæ.

Михали хуарз ка зудта, еци профессортæ Р.А. Магомедов æма А.П. Пронштейн, академик А.С. Сумбадзаде æма ’й берæ æндæр номдзуд ахургæндтæ куд æримисиуонцæ, уотемæй е адтæй ездон адæймаг, ци хумæтæг адæми ‘хсæнæй рацудæй, уони хуæздæр менеугутæ адтæнцæ æ уодигъæди.

Арфиаг цæстингас дардта Тотой-фурт, æ размæ наукон исфæлдистади рæстуодæй ка бахъиамæт кодта, уонæмæ. Михали æмгустгæнгутæ зонунцæ, е æ ахургæнæг æма æ хестæр æмбал Б.В. Скитскиймæ ци зæрдæ дардта, уой. Аци зæрдæргъæвд ахургонди туххæй Михал æ гъудитæ загъта æ уацти. Зæгъун гъæуй уой дæр, æма 1959 анзи балхъарти историй туххæй сесси ку адтæй, уæд Тотой-фурти фæндæй Б.В. Скитскиймæ айдагъ арфи тел нæ рарвистонцæ – сæрмагонд делегаци рандæй Пятигорскмæ курухон ахургондмæ (уæд е уоми цардæй) æма сæ сессий ци ахсгиаг кусти фæдбæл дзубанди цудæй, уоми ци зин рартасæн æма дзурдтаг фарстатæ исæвзурдæй, уони фарстати фæдбæл æ хæццæ баунаффæ кодтонцæ.

Хæларæй цардæй Михал е ’мкосæг ахургæндти хæццæ дæр. Етæ адтæнцæ Цуцити Б.А., Хъазбегти Г.В., Хутуев Х.И., Берекетов Г., Попов А.В., Керефов К.Н., Рамазанов Х.Х., Абазатов М.А., Мæхæмæтти Æ. Х., Лавров Л.И., Анчабадзе З.В. Михал æ зæрди гъар лæвардта æригæнттæн дæр.

Ахургонди кусти ма ес еу къабазæ. Е нимади некæмæ фæууй, бакæнун ба ‘й фæгъгъæуй æвæстеуатæй. Дзубанди цæуй æндæр ахургæндти къохфинститæн аргъгæндæ ниффинсунбæл. Аци куст адæймагæй берæ рæстæг æма хъиамæттæ агоруй, уотемæй ба хаттæй-хатт æнæбозæй рацæуй: еуæй-еуетæ ’й сæхецæн устур æфхуæрдбæл банимайунцæ, сæ кустæн син уотид минкъий феппайуйнæгтæ ку искæнунцæ, уæд. Фал цийфæнди ку уа, уæддæр уæхæн кустæн, гъома, аргъгæндæ финсунæн, æнæгæнæн нæййес. Æ нисанеуæг е æй, æма, еуемæй, е устур агъаз æй, ке кусти туххæй финст æрцæуй, уомæн æхецæн дæр, уæдта, иннемæй ба, устур агъаз æй еумæйагæй науки æма ахуради ирæзтæн дæр.

Æма Тотойти Михал дæр, æ ахургæнæг Б.В. Скитскийи хузæн, берæ финста уæхæн аргъгæндтæ. Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университети киунугæдони библиографион хайадæ ци къохфинст-номхигъд исаразта, уомæ гæсгæ, Тотой-фурт ци аргъгæндтæ ниффинста, уони нимæдзæ хъæртуй дууæсæдемæ. Уобæл рагъудигæнгæй, балæдæрæн ес Михал е ’мбæлттæмæ ци цæстингас дардта, уой. Æ разамундæй æртинсæй ахургондемæй фулдæр багъæуай кодтонцæ кандидатон æма докторон диссертацитæ.

Æ ФÆЛЛÆНТТÆ АБОНИ ДÆР АХСГИАГ ÆМА НИН ПАЙДАХÆССÆГ ÆНЦÆ

Тотойти Михал ци исфæлдистадон бунтæ ниууагъта, уони нисанеуæг цæмæй адæймаг лæмбунæг лæдæра, уой туххæй бал син фиццагидæр исаразун гъæуй наукон библиографи. Æ къохфинститæ куд æнгъезуй, уотæ æвзурст нæма æрцудæнцæ. Паддзахадон архиви нæма æнцæ æ наукон бунтæ дæр. Бамбурд кæнун гъæуй  Иристони æма иннæ æнсувæрон республикити дæр ин æ куститæбæл цидæриддæр рецензитæ финст æрцудæй, уони.

Еци гъуддаг исаразун ба æнæмæнгæ гъæуй. Уой дæр айдагъ Тотойти Михали ном исæносон кæнуни туххæй нæ, фал нæ интеллектуалон хæзнадонæмæ гъæугæ хузи базелуни туххæй. Ахуради æма наукон ирæзти логикæ ку балæдæрæн, уæд бæлвурддæрæй разиндзæнæй е ‘цæгдзийнадæ æма нин æнцондæр уодзæнæй уомæн æ рæдудтитæ дæр раст равзарун æма сæ исраст кæнун, нæ идарддæри размæцуди сæ нæбал æруадзун.

Ке зæгъун æй гъæуй, нуртæккæ Цæгат Иристони историкти, философти, экономистти, науки алли къабæзти специалистти устур къуар фæззиндтæй, æма син гъæуама бантæса, Тотой-фурт æма æ фæлтæрæн ци бантæстæй, уомæй фулдæр исаразун. Фал иронхгæнгæ нæй, Тотой-фурт æ рæстæги æхуæдæг еунæгæй дæр æртасгути æнæгъæнæ къуари бæрцæ ке исаразта, е. Æма æ еци хъиамæттæ наукон размæцуди фæснад æма иронхуати гъæуама ма райзайуонцæ…

* * *

Тотойти Михал, ку зæгъæн, зæрдæмæдзæугæ æрмæгутæ бацæттæ кодта, нæ уарзон Иристони сæрбæлтау арфиаг гъуддæгутæй ка фескъуæлхтæй, уонæй берети туххæй. Еци æрмæгутæй абони Тотой-фурти номерæнмæ гæсгæ ниммухур кæнунмæ равзурстан, номдзуд революцион-паддзахадон архайæг æма финсæг Æбати Шамили туххæй кæддæр ци очерк ниффинста, уой (6-7-аг фæрстæбæл). Мухур æй кæнæн, уæд æй æхуæдæг кутемæй бацæттæ кодта, уотемæй.