Туйгъанти Махарбеги конд хузæ «Курдонтæ».

Нури фæсевæд, уæлдайдæр ба сахайраг биццеутæ, абони нæ зонунцæ курдони дæсниади туххæй. Уотемæй ба æноси размæ дæр ма алли гъæуи дæр адтæй курдбадзæ æма си аразтонцæ аллихузон дзаумæуттæ. Недзаманти ба дзæбоки зæлланг некæд сабур кодта скифаг æма сарматаг сахарти. Нæ рагфидтæлти конд хуæцæнгæрзтæ, æвзестæ тæбæгътæ нур дæр ма адæймаги деси æфтаунцæ æма нимад æнцæ дуйней аййевади тæккæ хуæздæртæбæл.

Аллихузон æзгъæртæй тæккæ раздæр адæймаг базудта сугъзæрийнæ, æвзестæ æма æрхи. Æрхи æма къалай æмтадæй (бронзæ) аразтонцæ хуæцæнгæрзтæ, хъазар æзгъæртæй ба – аййевгæнæнтæ. Æртæ æма æрдæг мин анзей размæ раргом æй æфсæйнаг тайун кæнуни сосæгдзийнадæ, æма аци федар æзгъæрæй конд дзаумæуттæ фæууæлахез æнцæ бронзæбæл. Уотемæй дзиллити историй райдæдта æфсæйнаг догæ.

Археолог Борис Граков 1938 анзи цæу-гæдон Днепри билæбæл искъахта скифаг сахар Амадоки кæлæдздзæгтæ. Иссирдта си берæ зингесæнтæ, туасситæ, тæвдæ æзгъæр лухгæнæн инструменттæ, цъасæгæнæнтæ, лигъзгæнæн дзæбокæ, æвзалуй сугъдæнттæ. Цæгат Кавкази ба æртасгутæ раргом кодтонцæ аланти æфсæйнаг тайунгæнæн устур пец, курдони косæнгæрзтæ æма æндæртæ.

Нæ фидтæлтæ курдони кустмæ хæс-тæг ке адтæнцæ, уобæл дзорæг æнцæ æвзагзонуйнади æвдесæнтæ дæр. Зæгъæн, курдон, курдбадзæ, дзæбокæ, æфсæйнаг, æрзæт, æндон, сугъзæрийнæ, æвзестæ æма берæ æндæртæ. Аци дзурдтæ, уæдта ма æзгъæрæй конд хуæцæнгæрзти нæмттæ дæр (кард, æхсаргард, фат, фæрæт, старц) еугурæйдæр хаунцæ не ’взаги бундорон фондмæ, гъома, ескæмæй æрбайсгæ нæ ’нцæ. Нæ курдонти армидзæф иннæ адæмти ’хсæн бæрæг ке дардта, уобæл дзорæг æй уæхæн гъуддаг, æма ирон терминтæ кард, æндон, рæс, берæ æндæртæ ке бацудæнцæ кавказаг æма угро-финнаг æвзæгтæмæ.

Рагон курдонтæ æфсæйнаги æрзæт тайун кодтонцæ сæхердигонау. Зæнхи еу-30 сантимерти арф къахт искъахтонцæ æма си калдтонцæ листæггонд æрзæт æд гъæдæвзалу. Уæдта арт искæниуонцæ æма ибæл думдтонцæ, æ уæле нæуæг æвзалу калгæй. Еу-дæс сахаттей фæсте уæхæн пеци исфицидæ къинси хузæн къубарæ, уой ба худтонцæ фæтуг. Еци сурхзингæй фæтуг исесиуонцæ æма ’й дзæбокæй хуастонцæ, цæмæй æвзалугур бацæуа æ хурфæмæ, доргин сугъдæнттæ ба рахауонцæ. Нæуæг конд æфсæйнаги къæрттитæ æфснайдтонцæ курдбадзи. Багъæуаги сахатти си нæуæгæй арт искæниуонцæ æма си дзæбоки фæрци аразтонцæ аллихузон дзаумæуттæ.

Ахургæндтæ куд базудтонцæ, уотемæй скифтæ æма сарматтæ хуарз арæхстæнцæ курдони еугур куститæмæ дæр. Тæвдæ æфсæйнаг зудтонцæ лух кæнун æма æздохун, ивазун, тасун æма цъасæ кæнун. Хъæбæрдæр цæмæй адтайдæ, уой туххæй æфсæйнаг дзаумаубæл нихседиуонцæ æндон тæлмæ, кенæ ба ин æхе уæлцъарæ ниййарауиуонцæ. Рагон æфсæйнаги кустгæнгутæн æнæзонгæ нæ адтæнцæ уæларвæй æрхаугæ æзгъæртæ дæр, æма метеоритон æфсæйнагæй аразтонцæ уорс фæринк кæрдтæ. Таурæхъи куд финст ес, уотемæй æрвон хуæцæнгарзи дзæхст дууæ дехи кодта æзгъæрхæдонгин æфсæддони. Кæрдагæй уæлдай ма адтæй дессаги тасагæ: исæйтохæ, уæдта ’й ку фæууæгъдæ кæнай, уæдта æхуæдæг рараст уодзæнæй. Фæринк карди сосæгдзийнадæ алайнаг курдонтæ сæ хæццæ фæххастонцæ æцæг дуйнемæ. Æрмæст ма зонæн уой, æма сæ хуæцæнгæрзтæ ке нийгъæстæ кæниуонцæ хелаги тогæй.

Адæмон исфæлдистади хелагæ нисан кæнуй дони, курдон ба баст æй арти дуйней хæццæ. Арт æма дони æхсæн цæуй, кæрон кæмæн нæ уодзæнæй, уæхæн тох, фал нихмæлæугутæ ’нцæ æнæфæххецæнгæнгæ. Нарти эпос нæмæ бахъæртун кодта уæхæн кадæнгæ.

Батрадз æфсæйнагæй ку нибболат кæнун кодта æхе, уæд истæвдæ ’й залиаг хелгутæй конд æвзалуйæй, уæдта æй уæларвон Курдалæгон еци сурхзингæй ниггæлста денгизмæ. Е рафунх æй æма байсустæй. Куддæр болат бæгъатæр рацудæй зæнхæмæ, уотæ бабæй денгиз донæй байдзаг æй, æма феллауæнтæ байдæдта.

Нæ номдзуд эпоси Курдалæгони фæлгонц ахæссуй зингæ бунат. Дессаг æнцæ, æвæдзи, æ менеугутæ: æхседун зонуй айдагъ æфсæйнаг нæ, фал нæртон бæгъатæрти дæр, сæ еуемæн ба искодта æрхи сæрифахс æма ’й бахудта зæгæлтæй. Курдалæгон хауй идаугутæмæ æма цæруй уæларви, фал Нарти адæммæ ба даруй хæларзæрдæ æма сæ хæдзæрттæмæ ахид цæуй цæхæр уади гъесбæл. Æрвон курдон нæмттæ исæвардта Æхсар æма Æхсæртæгбæл, Нартæн ба балæвар кодта хъазар хæзнатæ – æфсæйнаг дзубур æма болат уадиндзæ. Нарти адæмæй æ хуарздзийнæдтæ некæд феронх æнцæ. Курдалæгони номбæл адгин бæгæни æхсистонцæ æма ин уомæй сæ уалдзæги хумти æ ном ирдтонцæ, дессаги уадиндзæ ба син æхе æгъдауæй кодта зартæ.

Абайти Васо куд финсуй, уотемæй Курдалæгони ном равзурдæй дзурдбаст «алайнаг курд Уæргон»-æй. Уæргон (Уæрхæг) ба ирон æвзаги кæддæр амудта «берæгъ». Ахургонди гъудимæ гæсгæ, аци факт Нарти кадæнгити хæстæг кæнуй европаг адæмти эпости хæццæ: ирон, римаг, гермайнаг æма скандинаваг мифологий курдон æнæфæххецæнгæнгæ баст æй берæгъи хæццæ. Беретæн æнæзонгæ нæ уодзæнæй, Уæрхæг (берæгъ) ке æй Нарти хестæри ном, уæдта Сослан ба берæгъи æхсири æхсист ке æрцудæй.

Нæ рагфидтæлтæ æфсæйнагæй конд хæдзари дзаумæуттæй уæлдай фулдæр аргъ кодтонцæ уæларт рæхисæн, æ федар ба амудта бийнонти еудзийнадæ. Уомæ гæсгæ, рæхистæ ка аразта, еци уæларвон курдон Сафа нимад адтæй бийнонти царди бардауæгбæл. Рæхисбæл хуæцгæй, Сафай номæй хуардтонцæ ард, кувтонцæ имæ хъæбæр уарунти æма арв ку гъæр кæнидæ, еци рæстæг. Нæуæг киндзи ба бийнонтæ нæ нимадтонцæ сæхеуонбæл, цалинмæ ’й æ къохбæлхуæцæг æртæ хатти не ’рзелун кæнидæ уæларт рæхиси алфамбулай. Ирон эпосмæ гæсгæ, Сафа æй Нарти Сослани лимæн æма уæларвон курдони фæрци зæнхон адæмæн дæттуй хуар, куройнæ æма æндæр хуарздзийнæдтæ. Сафа баст æй, Геродот ке туххæй финста, еци скифаг хæдзари бардауæг Табитий хæццæ.

Специалисттæ куд нимайунцæ, уотемæй Кавказ æй дуйней металлургий тæккæ рагондæр центртæй еу. Зундгонд англисаг историк Джордж Вернадски финсуй, зæгъгæ, курдони аййевадæ Уæрæсей рахæлеу æй Кавказæй. Æцæгæйдæр, аци региони рагдзаманти ци берæ алайнаг сахартæ æма гъæутæ адтæй, уонæми сæ еугуреми дæр игъустæй курдони зæлланг. Зæгъæн, Уæллагири коми нæ рагфиддæлтæ тайун кодтонцæ æфсæйнаг, æвзестæ, æрхи, изди, æндæр æзгъæртæ. Куд дзорунцæ, уотемæй Курдалæгони кунцигом адтæй Зæрæмæги гъæумæ хæстæг – еци рауæн думуй аллирауæнæй дæр фондз комемæй. Бурон æма Зæрæмæги æхсæн ци бунат ес, е ба хуннуй Æвзалусодзæн, æма си фулдæр пайда кодтонцæ толдзæ æма сибулдзæй.

Алантæн æнæзонгæ нæ адтæнцæ Дигоргоми пайдагун æрзæттæ дæр. Евгъуд æноси немуцаг бæлццон Вольдемар Пфаф Сурх хонх æма Астанти Бæрзонди фæууидта æрдæгкалд рагон æрзæткъахæнтæ. Бунæттон цæргутæ ахургондæн куд дзурдтонцæ, уотемæй недзаманти пайдайаг къахуйнæгтæ амал кодтонцæ Кион хонхи дæр. Аци æрзæткъахæнти кой 1880 анзи цудæй 5-аг археологон конгресси (Тифлис), сæ исахур кæнун ба къохи нæ бафтудæй, æхцай фæрæзнитæ ке нæ адтæй, уой туххæй.

Манголти нимпурст фесафта Аланти паддзахадæ æма урух будуртæй нæ фидтæлтæ фæллигъдæнцæ хуæнхбæстæмæ. Зин уавæрти цæргæй, курдонтæ нæ фесафтонцæ сæ рагон дæснийадæ æма æ сосæгдзийнæдтæ цудæнцæ фæлтæрæй-фæлтæрмæ. 1886 анзи исфинсти бæрæггæнæнтæ куд дзорунцæ, уотемæй Уæллагири коми алли гъæуи дæр адтæй курдонтæ. Зæгъæн, Æрхони æфсæнгуст кодта Худæлти Берд, Бизи – Бутати Ахмæт æма Аслангери, уæдта Пагæти Дзамболат, Дагоми – Хъарати Елдза, Джимийи – Гасити Саукуй, Инджинти – Зембатти Бимболат, Дæллаг Унали – Цæллагти Азæмæт, Уæллаг Унали – Æгкæлати Темирболат, Цъамади – Созæти Нафи. Евгъуд æноси берæ курдонтæ адтæй Иристони иннæ кæмтти дæр. Зæгъæн, Захъагоми курдонти кустмæ хуарз арæхстæнцæ Хъесатæ, Курттати коми – Кцойтæ, Нари коми – Саутæтæ. Игъустгонд адтæнцæ æрмдæснитæ Цгъойти Тусман (Хæресгун), Дегъуати Азе (Дæргъæвс), Æгкацати Уано (Цимити) æма æндæртæ.

Ирон курдонтæ аразтонцæ алцидæр: рæхистæ, æхсирфтæ, цæвæгтæ, къæпетæ, фæрæттæ, фидесæнтæ æмæ æндæртæ. Сауæнгæ ма хуæцæнгæрзтæ дæр цудæнцæ сæ арæхстгин къохтæй – хъæматæ, æхсаргардтæ, фæрдугцъух æма борцъух топпитæ. Берæ æфсæнгустгæнгутæ зудтонцæ зæрингурди дæснийадæ дæр æма хъазар æзгъæртæй кодтонцæ гъосицæгтæ, фæрдгутæ, цонгдарæнтæ, цæппæртæ, къохдарæнтæ. Айдагъ Иристони нæ, фал ма æндæр рауæнти дæр зундгонд адтæнцæ унайлаг Тахохти Дитто æма къора-уорсдойнаг Хъубадти Хангерийи конд карди фестонтæ, дамбацай хуæцæнтæ, сæргътæ. Еци дзаумæуттæ ба кодтонцæ сугъзæрийнæ, æвзестæ кенæ æрхий астæрдæй. Хонхи Уорсдони цæрæг Келæхсати зæрингурдтæ ба уæлдай сæрустур адтæнцæ, æрхийæй ци бæгæнихседæн æгтæ аразтонцæ, уонæй.

Хуæнхаг курдбадзæ фулдæр хатт уидæ цуппæрдегъон, кенæ ба даргъ, тумбул. Кунцæгом æма кунцæ æвæрд адтæнцæ дæллаг къуми рази, дуари бакомкоммæ. Хъæсдарæг арæзт адтæй ниллæг къудурбæл, æма, цæмæй курдони æгæр губур кæнун ма гъудайдæ, уой туххæй къахтонцæ лæглæууæн къахт. Косгæ косун курдон лæудтæй къахти, рохс имæ цудæй фæрсæй, æ къохи буни адтæнцæ аллихузи дзæбокитæ, цъасæгæнæнтæ, рæстæ, лухгæнæнтæ æма æндæр косæнгæрзтæ.

Адæм дес кæниуонцæ æфсæнгустгæнгути арæхстдзийнадæбæл, æма син сæ дæснийади туххæй уæлдай кадæ кодтонцæ. Гъæубæстæ сæ берæ уарзтонцæ. Кувди кенæ ба киндзæхсæвæрти син кодтонцæ (курди къере) устур цихтгун, хисти дзамани ба курди хай адтæй гали агъд æма бæгæний дорин. Æфсæнгустгæнгутæ фулдæр хатт цардæнцæ хецæн синхæй æма сæ гъæздугдзийнадæ алкæддæр бæрæг дардта иннети ’хсæн.

Æхсæнади курдонæн ци устур кадæ адтæй, е æнæзингæ нæ фæцæй адæмон исфæлдистади. Аци дæснийади хæццæ уæлдай æнгондæр баст æнцæ аллихузон æмбесæндтæ: æфсæйнаг æ тæвдæбæл цæгъдун гъæуй; косгæй æфсæйнаг дæр нæ изгæ кæнуй; лæгъуз курдонæн е ’взалу – æхецæй; курдони хæдзарæ – æнæ кард. Берæ байзадæй курдони туххæй фразеологизмтæ дæр. Зæгъæн, киндзæ æгæр бæзгин къере ку искæнидæ, уæд ин æфсийнæ уайдзæфгæнæгау зæгъидæ, кæд дин курдони гудун нæй, зæгъгæ.

Æцæгæйдæр курдонтæ устур бунат ахæстонцæ нæ фидтæлти царди. Сæ дессаги арæхстдзийнади фæрци тугъдонтæ алкæддæр сæ зæрдæ дардтонцæ сæ хуæцæнгæрзтæбæл, сабур цæрæг адæммæ ба адтæй федар косæнгæрзтæ.

Абони кæд курдони фæллойнæ уотæ æхсицгæ нæбал гъæуй, уæддæр гъæуама нæ фæсевæд ма иронх кæнонцæ нæ рагон дæснити искурдиадæ æма кустуарзондзийнадæ.

ЦОГОЙТИ Валоди