Нæ цитгин Уæлахезбæл цуппаринсæй анзи ке æнхæст кæнуй, еци агъазиау цауи фæдбæл Цæгат Иристони арæзт æрцæудзæнæй берæ аллихузон цитгингæнæн мадзæлттæ. Уонæй еу – фæззиндзæнæй нæмæ кадгин ном «Тугъдон æхсари цæрæн рауæн». Уой фæдбæл унаффæ æрæги хаст æрцудæй нæ республики Парламенти Совети æмбурди. Æма куд нисангонд цæуй, уотемæй фиццагидæр аккаггонд æрцæудзæнæй Сурх-Дигорæн, Елхоттæн æма Гизæлæн.

Устур Фидибæстон тугъди рæстæг немуцаг-фашистон æрбалæборгутæн ку бантæстæй Цæгат Иристони кæцидæр рауæнтæ рæстæгмæ байахæссун, уæд уæлдай карз тугъдтитæ цудæй аци гъæути фалдзости. Уобæл раздæр дæр мухур кодтан хецæн æрмæгутæ. Абони ба уин уонæй уæ зæрдæбæл æрлæуун кæндзинан еу æрмæг.

Цæгат Иристони зæнхæбæл тугъдтити рæстæг Николай Василийи фурт Попов адтæй 10-аг гвардион æхсæн бригади штаби оперативон хайади хецауи агъазгæнæг, фæстæдæр ба разамунд лæвардта аци хайадæн. Фæстугъд бацæттæ кодта æ имисуйнæгти киунугæ «На терских и кубанских рубежах». Æма уордигæй абони мухур кæнæн хецæн скъуддзæгтæ. Дзубанди си цæуй Сурх-Дигорæ немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй исуæгъдæ кæнуни сæрбæлтау тугъдон цаути туххæй.

Цæгат Иристони зæнхæй  немуцаг-фашистон æрбалæборгутæ рæстæгмæ ци рауæнтæ байахæстонцæ, уони дзæвгарæ хай си знагæй исуæгъдæ кæнгæй, бригади хæйттæ 1942 анзи 26 декабри хæстæг бацудæнцæ Сурх-Дигори гъæумæ.  Æрдзон хуарз уавæртæй æма Арфарæхъи къанауæй пайда кæнгæй, знаг æхе хъæбæр æрфедар кодта.

Сауæнгæ æ танкитæн дæр искъахта аууонгæнæн  бунæттæ æма размæмпурсæг советон æфсæддон хæйттæ æхстонцæ уордигæй: зæнхæ байдзаг кодта минитæй. Еци федарæн агъаз кодтонцæ иннæ гъæуайкæнуйнадон мадзæлттæ дæр.

Еу уæхæн гъæуайкæнуйнадон федар знагæн адтæй Чиколай æма Секери фалдзости дæр, æрæмбурд си кодта 1000 хуæдтолги æма 50 танки æнæ артагæй.

Знаги нихмæ не ’фсад ци атакитæ аразта, уонæй неци уадæй. Багъудæй размæ нимпурсунмæ лæмбунæгдæрæй бацæттæ кæнун. Арæзт æрцудæнцæ идардмæ уинæн фæлгæсæн пункттæ, сæ куст фæттухгиндæр кодтонцæ нæ тъасхæгæнгути  къуæрттæ, кæцитæ бæрæг кодтонцæ, знаги гъæуайкæнуйнади федæрттæ кæмити æма циуæвæр æнцæ, уони. Уавæртæ исбæлвурд кæнгæй, хаст æрцудæй знаги нихмæ æртæ батальонемæй бампурсун галеуæрдигæй, рахесфарсæй ба атаки гъæуама цудайуонцæ 351-аг топпæйæхсæг дивизий хæйттæ. Æртæ боней дæргъи – 27 декабрæй ба 30 декабри уæнгæ – бригадæ еудадзуг архайдта карз тугъдтити. Минкъий гъæу Сурх-Дигорæ цалдæр хатти цудæй къохтæй-къохтæмæ, уæд æй мах исуæгъдæ кæнийанæ, уæдта бабæй æй знаг нæуæгæй байахæссидæ.

Не ’фсæдти атакитæн знаг дæр контратакитæ аразта. Гъæу сугъдæй къуар рауæнеми. Æ бацæуæнти хъуæцæ кодтонцæ сугъд танкитæ æма бронетранспортертæ. Будур еугурæй дæр фæцæй уони сау хъуæци буни.

Советон гвардионтæ тох кодтонцæ  бæгъатæрæй æма æвæллайгæй. Лейтенант А.П. Синицыни ротæ атаки ку бацудæй, уæд ибæл знаг уайтæккæдæр уорадзагъд исаразта æ пулеметтæй. Ротæ æрхъан æй игон бунати æма æвзурста зиантæ.

Дзармадзанти агъазбæл зæрдæдарæн нæ адтæй, уомæн æма знаг ци дзотæй æхста, е адтæй аууон рауæни. Дууæ æфсæддони – Николай Цибу æма Юрий Песков гранæтти хæццæ бурун байдæдтонцæ еци дзотмæ дууердигæй. Еугур ротæ дæр зæрдæхсайгæй кастæй бæгъатæрти архайдмæ, кæцитæ сæхемæ раздахтонцæ знаги пулемети æхст. Песков æхе нитътъæпæн кодта зæнхæбæл. Цибу ба исхъæрттæй дзотмæ æма ибæл бантъухта æртæ гранати. Знаги пулемет фегуппæг æй. Ротæ æмхузонæй фестадæй атаки æма балæбурдта знаги федæрттæмæ. Роти хæццæ знаги дæрæн кодтонцæ бæгъатæртæ Цибу æма Песков дæр.

Коммунист лейтенант П.Е. Сухани 4-аг батальони ротæ еугурей разæй бампурста Сурх-Дигори гъæугæронмæ. Гитлеронтæ ибæл æртумугъ æнцæ фæрсæрдигæй æма ’й фæххецæн кодтонцæ батальони сæйраг тухтæй. «Æскъæппæги» уогæй, ротæ бони дæргъи нихкъуæрд равардта знаги фондз контратакемæн, ниппурхæ кодта цуппар танки æма еу-æхсæзхæтæлон минометти расчет. Роти командир æхуæдæг ба рамардта инсæй фашисти.

Аци рауæн хъæбæрдæр фескъуæлхтæнцæ 3-аг  батальони пулеметон роти  пулеметчиктæ – сержанттæ Масухринов æма Бугаев. Етæ сæ «максимтæй» ниццагътонцæ дæс æма инсæй фашистемæй фулдæр, фегуппæг кодтонцæ дууæ пулемети; танкити нихмæ тохæг топпæйæхсгутæ Петр Тугий æма Иван Нагнойский ба ниппурхæ кодтонцæ дууæ танки.

Хестæр лейтенант И.Н. Найдини 3-аг батальони минометон роти фæцæнцæ минитæ, знаг ци федæртти æрбунат кодта, етæ пурхæгонд нæма ’рцудæнцæ, уотемæй. Роти командирæн тугъдонтæй еу фегъосун кодта, зæгъгæ, нæ тохæн бунæттæмæ хæстæггомау фæууидтон, знаг ке ниууагъта, уæхæн минометтæ æма минитæ. Уонæбæл фæххуæст уни туххæй унаффæ хаст æрцудæй уайтæккæдæр, æма знагæн æхе минитæ тæхун райдæдтонцæ сæхе сæртæбæл.

Еци бæнтти туххæй 1-аг батальони уæди командири хуæдæййевæг капитан М.П. Буторин уотæ имиста: «Сурх-Дигорæбæл тугъдтити ротити байзадæй 15-20-гай адæймаги, 29 декабри изæрæрдæмæ мах батальонæн 2-аг батальони хæццæ бантæстæй дуккаг хатт гъæумæ бампурсун. Гъудæй, ци рауæнтæ байахæстан, уонæми тагъд æрфедар кæнун æма знаги сæумон контратакитæн нихкъуæрд дæттунмæ цæттæ ун. Æнæгъæнæ æхсæвæ не ’фсæддон хæйттæ аразтонцæ гъæуайкæнуйнади мадзæлттæ. Фæллад уадзунмæ рæстæг нæ адтæй. Сæумæй командæгæнæн пунктмæ ку ’рбацудтæн, уæд мардау бахаудтæн æма æрфунæй дæн. Рагæпп кодтон æхсæзхæтæлон минометей æхсуни гъæр æма скъотмæ. Рауадтæн æма рауидтон, еугур хæдзæрттæ дæр куд содзунцæ, уой. Знаги фестæг тугъдонти дууæ батальони æма финддæс танки атакæ исаразтонцæ мах батальонбæл. Ротитæн уадзгæ ’рцудæнцæ сæ позицитæ æма рацудæнцæ фæстæмæ.

Сахатти фæсте батальон, агъазæн ка фæззиндтæй, еци танкити роти хæццæ бацудæй атаки. Тугъдонти еу хай рабадтæй танкити уæле. Знагæн нæ бантæстæй махонти нимпурст бауорамун. Сурд æрцудæй Сурх-Дигорæй.

Фал знаг уобæл нæ банцадæй, еци кæнæги кодта контратакитæ гъæу нæуæгæй æхе бакæнуни туххæй. Знаг лæдæрдтæй:  гъæу æ къохæй фæццох уогæй, уоми ци берæ техникæ лæудтæй, артаг, етæ советон æфсæддон хæйтти амæттаг ке фæууодзæнæнцæ, уой.

Сурх-Дигорæбæл тугъдтити федардзийнадæ бавдистонцæ, кæстæр лейтенант В.С. Никитин ке сæргъи лæудтæй, еци тъасхæгæнгутæ. Етæ батальони хæйтти хæццæ раздæр бампурстонцæ гъæумæ. Фал ротитæ фæстæмæ рацудæнцæ, тъасхæгæнгутæ ба  байзадæнцæ уоми. Æрфедар си уогæй, етæ истухтæнцæ знаги нихмæ. Фал тухтæ æмбæрцæ нæ  адтæнцæ: аст тъасхæгæнæги фæллæудтæнцæ знаги роти нихмæ.

Уæдта ма сæ фæттæ дæр адтæнцæ фæуунбæл. Знаг гъавта нæ бæгъатæртæбæл æртеголæ ун. Фал Никитини бардзурдмæ гæсгæ етæ еугайæй бабурдæнцæ еу дорæй даст хæдзарæмæ æма си сæхе æрфедар кодтонцæ. Уордæмæ бацæун знаги бон не ’ссæй. Куддæр фæззинниуонцæ, уотæ сæ не ’фсæддонтæ ниддæрæн кæниуонцæ.

Сурх-Дигори бæрæгастæу æй Уæлахези парки фæзуат. Ами æвæрд æнцæ, гъæу немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй исуæгъдæ кæнуни тугъдтити ка фæммард æй, еци советон тугъдонтæ. Сæ рохс нæмттæ æримисунæн ардæмæ еудадзуг æрбацæунцæ гъæуи цæргутæ.

Куд фæстæдæр, уотæ уавæр фуддæр кæнун байдæдта. Не ’ртæ тъасхæгæнæгемæй æртæ – Егоров, Клюев æма Богатенко фæццæфтæ ’нцæ. Богатенки хъаурæ ма адтæй æхсун. Банимадтонцæ сæ фæттæ. Байзадæй ма сæмæ бустæги минкъий, уотемæй ба сæ, ку фæтталингæ адтайдæ, уæд рампурсун гъудæй нæхеуонти ’рдæмæ. Уæдта сæ зæрдæ дардтонцæ хæдзари федар фæрстæбæл æма нæхе æфсæддон хæйттæбæл. Фал дузæрдуг ба кодтонцæ, кæми æма ци уавæри ’нцæ, уой нæхеуонтæ зонунцæ, уобæл.

Бригади командир дæлболкъон Н.Е. Терешков бардзурд равардта, æ бæрни ма ци тухтæ адтæй, уони тохмæ бакæнуни туххæй, цæмæй бæлахи бахауæг тъасхæгæнгутæ уæгъдæгонд æрцудайуонцæ, уой фæдбæл.

Дууæ сахаттей дæргъи нæ тъасхæгæнгутæ тох кодтонцæ сæхецæй фулдæр знаги хæццæ. Фæццæф æй сæ еу – Бубликов. Ахид нæбал æрцæуидæ æхемæ. Фал ма сæ командир Василий Никитин (уомæн дæр æ иуонг цæф адтæй), артиллерист сержант Иван Супронов, Хизир Хуштов æма телефонист Григорий Спасенов уорæдтонцæ знаги.

Гитлеронтæ æртумугъ æнцæ бæгъатæрти хæдзарæбæл æма сæмæ гъæр кодтонцæ:

– Уæхе раттетæ! Фæцæй уæ цард!

Фал дзуаппæн истонцæ фæттæ.

Немуцæгтæ тургъæмæ ’рбазилдтонцæ сæ танкити нихмæ тохæн дзармадзан æма тæккæ фиццаг æхстæн хæдзари дуар листитæ фестун кодтонцæ. Не ’фсæддонти амонд адтæй, æма си некæмæн неци адтæй. Дзармадзани фехстити фæсте, сæхе гъæуайгæнгæй, гитлеронтæ исаразтонцæ атакæ, фал не ’хсаргин тъасхæгæнгутæмæ, ци гранаттæ байзадæй, уони, уæдта пулемети æхсти фæрци бахъор кодтонцæ. Хæдзари рæбун  сæ мæрдтæ фæууадзгæй, немуцæгтæ фæффæстæмæ ’нцæ. Фал, етæ адтæнцæ нæ тугъдонти фæстаг гранаттæ, фæттæ ба – фæуунтæбæл. Автоматтæ басабур æнцæ. Топпитæн ба ма байзадæй фæйнæ æртæ фати.

Василий Никитин æма Хизир Хуштови рæстъæп æхстæй пурхæгонд æрцудæй знаги дзармадзани  расчет, фал æ фæстаг æхстæй исцæфсун кодта хæдзари сæр. Хъуæцæ калдæй хæдзари хурфæмæ, иссугъдæй тугур. Раталингæ унмæ ма гъудæй сахат. Не ’фсæддонтæ ард бахуардтонцæ уодæгасæй сæхе уацари нæ раттунбæл.

Уæдмæ бабæй гъæуи медæгæ райдæдта  тугъд æма хæдзари рази фæззиндтæй нæ танк, æ фæсте ба нæ фестæг æфсæддонтæ. Тъасхæгæнгутæ ци хæдзари адтæнцæ, уой алливарс ка ’ртумугъ æй, еци гитлеронтæ ледзæги фæцæнцæ.

Гъо, æфсæддонтæ æма афицерти бæгъатæрдзийнадæн кæрон нæ адтæй. Фæццæф æй роти командир, æ бунат ин байахæста æ хуæдæййевæг Анатолий Иванов. Е фестун кодта атакæмæ роти, дзармадзанти фæтти, æхсæзхæтæлон минометти минити ихæлдæй æма пулеметти къæр-къæрæй кæд æма тæссаг адтæй, уæддæр фиццæгти разæй байервазтæй гъæумæ æма къохæй-къохмæ тохи рамардта дæс фашисти.

Сурх-Дигорæбæл тугъдтити  рæстæги не ’фсæддонти разæнгарддзийнадæ æма уодуæлдайдзийнадæ цæйбæрцæбæл æгæрон адтæй, уомæн ирд æвдесæн æй е дæр, æма уæди уæззау уавæрти дзæвгарæ фæффулдæр æнцæ парти æма фæскомцæдесмæ бацæуни туххæй курдиæттæ. Æма уонæмæ каст цудæй еци фæдбæл, тох минкъий куддæр басабур уидæ, уотæ. Æртиккаг батальони уогæй, мах бацудан батальони командир майор Рудневи блиндажмæ. Уоми æ куст кодта партион къамис. Адтæй си бригади командири хуæдæййевæг дæлболкъон Король, партион къамиси секретарь капитан Мозолин, батальони командири хуæдæййевæг, политикон кусти капитан Мякишев æма роти командири хуæдæййевæг хестæр лейтенант Песин. Партимæ истонцæ, фæстаг тугъдтити ка фескъуæлхтæй, еци тугъдонти.

Капитан А.И. Мезин бакастæй сержант Лиханови курдиадæ. Уой фæсте радзурдта хестæр лейтенант Песин, кæци лæвардта Лихановæн рекомендаци.

– Сурх-Дигорæмæ атаки, – дзурдта Песин, – сержант Лиханови хайадæ бампурста раззæгти хæццæ æма байахæста хæстæгдæр хæдзарæ. Знаги контратакæ ку райдæдта, уæд Лиханов æ хайади хæццæ, хæдзари сæхе баримæхсгæй, хæстæг бауагъта знаги æфсæддонти, уæдта сæбæл никкалдта фæттæ фæскъилдунæй. Контратаки бацæуæг къуари еу хай æрцудæй цагъд, иннæ ба хæлеугонд. Батальон нæуæгæй бацудæй атаки æма байахæста цалдæр хæдзари гъæугæрони. Лиханов тугъди будури бавдиста, коммунист уни аккаг ке ’й, уой.

Сержант Лиханови райстонцæ партий рæнгъитæмæ кандидатæй. Уой фæсте ба дæлболкъон Король партион билеттæ равардта, партимæ раздæр ист ка ’рцудæй, еци æфсæддонтæ æма командиртæн. Кæстæр сержант Василий Козаченкойæн партбилет дæтгæй, Король æртæ хатти нихъхъури кодта цийнæгæнæг тугъдони æма ин загъта:

– Нур ду коммунист дæ! Лæдæрис, е ци æй, уой? Нур ду тохи еугурей разæй гъæуама цæуай, æздæхгæ ба си фæстаг ракæнай.

Тагъд рæстæги коммунист, кæстæр сержант Василий Козаченко, бавдиста æ лæгигъæдæ æма коммунистон фæразондзийнадæ. Знаги контратакæн нихкъуæрд дæтгæй, е, станокгин пулемет имæ уогæй, исфæндæ кодта, знаги куд гæнæн æма амал ес, уотæ æхемæ хæстæгдæр æрбауадзун, цæмæй æнæвгъауæй æхстайдæ, уой туххæй.

Казаченко ма бангъæлмæ кастæй цалдæр минутти æма имæ знаги æфсæддонтæ хъæбæр хæстæг ку бацудæнцæ, уæдта сæ кунæг кæнун байдæдта. Пулемет куста æнæкъулумпийæй. Гитлеронтæ фæлледзæги ’нцæ фæстæмæ, фондз æви æхсæз си æрхаудтæй сæ медбунати, беретæн ба аууон рауæнмæ бахъæртун нæбал бантæстæй æма цагъд æрцудæнцæ пулемети зингæй.

Тъасхæгæнгутæ еу æма дууæ хатти нæ бавдистонцæ фæразондзийнадæ æма бæгъатæрдзийнади бæрæггæнæнтæ. Аци хатт ба сæ къуар, сæ сæргъи батальони штаби хецауи хуæдæййевæг хестæр лейтенант И.Н. Бакшевников, уотемæй  æхсæвигон бацудæнцæ гъæумæ, еу хæдзари рази гъæуайгæсти рамардтонцæ, уæдта хæдзари медæгæ ма дæс  фашисти æрцудæнцæ мард сæ финги уæлгъос – Нæуæг анз бæрæг кодтонцæ. Дууей си райстонцæ уацари.

Хестæр лейтенанттæ П.В. Козаки æма Мисюри топпæйæхсæг ротитæ, 30 декабри 45-аг дууæ дзармадзанемæй æма станокгин пулеметти дууæ взводемæй сæ фæттухгиндæр кæнгæй, сосæггай Сурх-Дигорæбæл хорнигулæн æрдæги æрзелгæй, бацудæнцæ уой рæбунмæ. Куддæр арвмæ сурх ракетæ истахтæй – еумæйаг атакæмæ бацæуни сигнал, – уотæ ротитæ,  æхсгæй, фæтæн фронти, «ура» гъæр кæнгæй, атаки бампурстонцæ  знагбæл къилдунæрдæги.

Æнæнгъæлти нимпурстæй æхе æрлæдæргæй, знаг Мисюри æма Козаки ротити нихмæ багæлста фестæг æфсæддонти батальон танкити хæццæ. Махонтæ æрхъан æнцæ зæнхæбæл æма уотемæй æхсун райдæдтонцæ знаги. Бæгъатæр тох кодтонцæ сержанттæ Валентин Алехини æма Иван Кондратьеви дзармадзанти расчеттæ. Ниппурхæ кодтонцæ дууæ танки. Кондратьеви расчет æма дзармадзанбæл исуадæй знаги дзармадзани фат, фал ма ин уæддæр бантæстæй ниппурхæ кæнун знаги еума танк.

Фæммард æй роти командир хестæр лейтенант Мисюра, фæммард æма фæццæфтæ ’нцæ æ еугур афицертæ дæр. Хестæр лейтенант Козак байеу кодта дууæ ротей тухтæ æма нихкъуæрд лæвардта знаги атакитæн, æ фæстæмæ рацæуæн над ин æрæхгæнгæй. Тагъд рæстæги сæмæ агъазмæ фæззиндтæнцæ комкоммæ атаки цæуæг æфсæддон хæйттæ.

Еци тугъди Мисюри æма Козаки гвардион ротитæ, артиллеристти æма пулеметчикти хæццæ еумæ архайгæй, ниппурхæ кодтонцæ æртæ танки æма рамардтонцæ дууинсæй гитлерони. Уони æхсаргин архайд хъæбæр фæййагъаз æй гъæуайкæнуйнадæн еци ахсгиаг цæг байсунæн. Сурх-Дигорæ 30 декабри кæдзосгонд æрцудæй фашисттæй, дуккаг бон ба уæгъдæгонд æрцудæй Чиколай гъæу дæр. Сурх-Дигорæбæл тугъди фæммард æй 4-аг батальони бæгъатæр командир, капитан Довгус: е æхуæдæг цудæй батальони атаки разæй æма къохæй-къохмæ тохи æрхаудтæй автомати фæттæй. Устур бæгъатæрдзийнадæ æма лæгдзийнадæ бавдиста тохи 2-аг батальони контрразведки хайади бæрнгин И.Г. Кишкин. Е атаки цудæй тугъдонти хæццæ.

Еу хæдзари тегъæй æнай-æнойти райгъустæй пулемети къæр-къæр. Кишкин не ’рлæудтæй, нæ баримахста æхе хæдзари фæсте, фал гранати хæццæ уадæй размæ, пулемет кæцæй æхста, уордæмæ. Пулемет æй æхста комкоммæ, фал е уадæй, æма, хаугæй, æ бон бацæй гранат фехсун æма пулемет ниппурхæ кæнун. Уой фæсте ин  æ бауæрбæл банимадтонцæ æстдæс æма инсæй цæфи.

Дууæ бони бригадæ фæцæй Сурх-Дигори, æхе карз тугъдтити фæсте рæвдзитæ кодта. Ардигæй æрвист æрцудæй, тугъдтити сæхе хуæздæр ка бавдиста, уæхæн командирти минкъий къуар, Орджоникидзей сахари уæд ка байгон æй, афицерти тугъдон фæлладуадзæн хæдзарæмæ.

Аци æрмæг дигорон æвзагмæ æ рæстæги ратæлмац кодта Устур Фидибæсторн тугъди архайæг, журналист æма финсæг КЕРТАНТИ Тæхир.