Евгъуд цуппæрæни, 15 майи нæ республики Наукон киунугæдони арæзт æрцудæй Гурджибети Блашкай номерæн мадзал. Арæзт ба æрцудæй уой фæдбæл, æма нæ адæми сæрустурдзийнадæ, æхсаргин тугъдон æма алæмæти искурдиадæгин поэт Гурджибети Майрæнсауи фурт Блашка æхсæзинсæй анзей размæ, 1905 анзи 18 июни (зæронд нимадмæ гæсгæ) бæгъатæрæй фæммард æй, уруссаг-япойнаг тугъди архайгæй. Æма æрæги æ номерæнæн ци мадзал арæзт æрцудæй, уоми ин æримистонцæ æ цардвæндаги хабæрттæ, кастæнцæ ин е ’нæмæлгæ уадзимистæ. Мадзал рауадæй цæмæдесаг æма зæрдиуагон, æма уомæй арфиаг æнцæ  æ исаразгутæ – дигорон финсгути еугонд, фиццагидæр æ разамонæг Миндзайти Валентинæ, Наукон киунугæдони косгутæ, литературон-аййевадон журнал «Ирæф»-и разамунд.

Нæ маддæлон æвзаги ирисхъи фæдбæл нæ дзубанди хумæтæги нæ райдæдтан Гурджибети Блашкай номерæнæн æрæги ци мадзал арæзт æрцудæй, уомæй. Блашка æфсæддон гъуддæгутæ æнхæст кæнгæй, кæд æма хъæбæр æнæевдæлон адтæй, уæддæр сауæнгæ ма тугъдон карз уавæрти дæр æ маддæлон æвзагбæл æновуд адтæй, ирдта равгитæ æ алæмæтдзийнадæ ин æ исфæлдистадæй æргом кæнунæн.

Агъазиауæй-агъазиаудæр тох райитинг æй Сталингради фронти 1942 анзи августи. 17 августи ардæмæ знаг  æрбагæлста  берæ нæуæг тухтæ, цубур рæстæгмæ бахизтæй Донбæл, æрахæста аст километрей бæрцæ плацдарм æма дууæ дехи ракодта Сталинград гъæуайгæнгути фронт. Немуц æрбакалдтонцæ нæуæг тухтæ, æртеголæ ’нцæ Исси полккитæбæл. Исæфти къахбæл лæудтæнцæ бæхгинтæ еци сахат: знæгтæ сæ фæккодтонцæ сæ цæхæри буни, нæбал адтæй бастдзийнади фæрæзнитæй архайæн дæр. Куд нæ бацудайдæ инæлар катаййи! Уæхæн мæлæтдзаг сахат комкорæн фæййагъаз кодта æ маддæлон æвзаг. Е ба адтæй уотæ:

– Бардзурд раттунæн ес айдагъдæр еу мадзал, – е ’ргъудибæл цийнæгæнгæй ин загъта болкъон Чепуркин.

– Зæгъай, ци мадзал? – æригъуста имæ Иссæ.

– Код: дæ бардзурд иронау раттæ раций дивизитæмæ. Уомæй хуæздæр код нæййес? Немуц æй неци хузи райхалдзæнæнцæ.

– Хъæбæр хуарз æргъуди! – фегъæлдзæгдæр æй комкор æма рацимæ фæдздзурдта дивизий политхайади хецауи хуæдæййевæг дæлболкъон Бритъиай-фуртмæ.

Комкор иронау æргом дзоргæй, æ бардзурд рацийæй афойнадæбæл исæмбæлун кодта, кумæти игъустæй, уордæмæ. Иссæн æхе бастдзийнадæ даргутæй дæр неке равзурста, ци æвзагбæл дзубандигонд цудæй, уой. Е адтæй изæрдалингити. Æмбесæхсæвæмæ полккитæ æма эскадронтæ сæхе атакæмæ бацæттæ кодтонцæ, уотемæй фудголбæл æнæнгъæлти нимпурстонцæ æма сæ ниффалгæрон кодтонцæ.

Ирон æвзаги агъазæй!..

Аци цауæй ке идайæн нæ дзубанди нæ маддæлон æвзаг æма литератури Бони фæдбæл, уомæн ес цалдæр рæуаги. Фиццагидæр, нуртæккæ бæрæг кæнæн нæ Цитгин Уæлахези цуппаринсæй анзей бæрæгбон. Æма цæветтойнаг куд нæй, нæ маддæлон æвзаг дæр куд агъаз кодта Райгурæн бæсти сæрбæлтау тохи. Уой кой кæнгæй ма дзуапп дæттæн, нæ маддæлон æвзагмæ нури уавæрти ма ке кæми гъæуй, зæгъгæ, билæскъелæй ка дзоруй, уонæн. Кæдимайди ба си баруагæс уидæ, не ’взаг маддæлон дæр уомæн хуннуй, æма нæ мадтæлти хузæн нæ рæвдаугæ дæр, гъомбæл дæр æма гъæуай дæр кæнуй, агъазгæнæг нин æй. Æма нин кæд нæ мадтæлтæ хъазар æма цитгийнаг æнцæ, уæд нин не ’взаг дæр гъæуама табуйаг уа, ауодæн ибæл, æ цардгъондзийнадæбæл æновудæй архайæн. Анзи дæргъи ’й еунæг бон куддæртæ-муддæртæй ма боц кæнæн, фал еудадзугдæр.

Гъе уой фæдбæл æй нæ абони дзубанди дæр. Уогæ си ци зæгъуйнаг ан, уони кой фиццаг хатт нæ кæнæн, фал нæ, гъулæггагæн, игъосæг уоййасæбæл нæ разиннуй. Æма бабæй сæбæл еума хатт дзорæн, кæддæра нæ игъосæг фæууидæ.

АЛЦÆМÆЙ ДÆР РАСТ ГЪУДДАГ ДЗУРДТАГ НЕКÆД ФÆУУЙ!..

Уой уомæ гæсгæ зæгъæн æма 2018 анзи Паддзахадон Думæ Уæрæсей Федераций «Ахуради туххæй», зæгъгæ, закъонмæ æвзаг ахур кæнуни туххæй фæткитæмæ ци æййивддзийнæдтæ бахаста, етæ уæди рæстæги дæр хъæбæр исдзурдтаг æнцæ.

Адтæй нæ адтæй, уæддæр Паддзахадон Думæ  еци æййивддзийнæдтæ исфедар кодта. Уой дæр – æртиккаг æркасти. Е ба уобæл дзорæг æй, æма Уæрæсей  цæрæг аллихузон адæмихæттити зæрдæмæ берæ цæмæйдæрти нæ фæццудæнцæ, хъæбæр исдзурдтаг æнцæ. Фал сæмæ игъосæг ба нæ фæцæй.  Уæдæй кæд авд анзи рацудæй, уæддæр абони дæр ма хаттæй-хатт райгъусуй уони нихмæ дзубандитæ.

Фиццагидæр ба уомæ гæсгæ, æма, еци закъони куд нисангонд ес, уотемæй Уæрæсей еугур регионти дæр скъоладзаути барæ ес, ци æвзаг сæ бафæндæуа, уой сæхецæн маддæлонæн равзарун. Æма си бæлвурдæй бæрæггонд æй, циуавæр æвзаг гъæуама равзара – уруссаг, гъома, е Уæрæсей паддзахадон æвзаг æй æма паддзахади медæгæ цæрæг адæмтæн дæр бæззуй маддæлон æвзагæн. Гъе дин гъе!.. Æма ахурдзаутæн сæ зингæ фулдæр хай, уой дæр сæ ниййергути фæндæй, сæхецæн æцæгæйдæр маддæлонæн уруссаг æвзаг ке равзардзæнæнцæ, уобæл æгириддæр нæ секк кæнун. Уомæн æма нуртæккæ дæр хъæбæр ахид скъоладзаутæн сæхецæй дæр æма сæ ниййергутæй дæр фегъосдзæнæ, кæми, дан, æма кæцирдæмæ мæ гъæуй дигорон кенæ ирон æвзаг.

Уотæ ба уомæ гæсгæ фæззæгъунцæ, аци æмæнтъеригæнæг ЕГЭ-мæ гæсгæ ибæл фæлварæнтæ дæттун нæ гъæуй. Æма, дан, уæд ибæл нæ рæстæг цæмæн исафæн. Æма ниффинсунцæ курдиадæ, цæмæй сæ исуæгъдæ кæнонцæ сæ маддæлон æвзаг ахур кæнунæй.

Уæхæн зундирахастбæл хуæст ка ’й, уонæн нур ба заманай равгæ фæззиндтæй: мæнæ ци закъонадон æййивддзийнæдтæбæл  цæуй дзубанди, уонæмæ гæсгæ ахурдзауæн æ бон æй æ национ æвзагбæл æма уомæй уроктæбæл исидæун, æма уруссаг æвзаг æ маддæлон исхонун.

Ци загъдæуа?.. Уотæ уайуй, æма кæд дигорон мадæй райгурдтæ, æма дин нæ Исфæлдесæгæй дæ маддæлон æвзагæн лæвæрд æрцудæй дигорон æвзаг, дæ ирисхъи дин кæрæй-кæронмæ дæр айдагъдæр е æй тогæйхæстæг, уæд ибæл нур ба гадзирахаттæй рацо?.. Уотемæй æностæмæ хуæрзбон нæ зæгъдзинан нæ æцæгæй маддæлон æвзагæн?.. Æма уæд е дæ хеуонбæл, дæ тогæйхæстæгбæл гадзирахаттæй рацæуни хузæн нæ уодзæнæй?..

Уæхæн фудракæндæ хæссæг ку нæ уидæ аци æййивддзийнæдти «æргъудидзийнадæ», уæд, æвæдзи, уотæ карзæй æ нихмæ нæ исдзурдтайуонцæ еугур регионти рæстмæгъудигæнæг æма сæ национ уодварни хæзнати сæрбæлтау  рæстзæрдæй тухсæг дзиллæ.

Æз æгириддæр уой нихмæ нæ дæн, цæмæй нæ кæстæртæ хъæбæр хуарз зононцæ уруссаг æвзаг, пайдахæссæг син уа сæ цардарæзти гъуддæгути. Мæ дзубанди  уобæл æй, æма еци хуарздзийнадæй хайгин уни туххæй сæхе ма æнæ хай кæнонцæ, нæ адæммæ уоди хъаурæ тухгингæнæгæй цидæриддæр исæнтæстæй æности дæргъи, уонæй. Сæ еу – нæ маддæлон æвзаг.

Æз мæхуæдæг скъолай райдайæн кълæсти еугур предметтæ дæр  фиццаг бал ахур кодтон дигорон æвзагбæл, сæ бундорон медес син уотемæй хуæздæр балæдæрдтайнæ. Ахур кодтон ирон æвзаг дæр. Е мæ  æгириддæр нæ бахъор кодта уруссаг æвзаг дæр æма фæсарæйнаг æвзаг дæр æнтæстгинæй исахур кæнунмæ. Скъолай фæсте ахур кодтон Ростови паддзахадон университети – Советон Цæдеси тæккæ хуæздæр цуппар уæлдæр ахургæнæндонемæй  еуеми. Уой каст фæууогæй ба, берæ æнзти дæргъи фæккустон, уруссаг æвзагбæл уагъд ка цудæй, уæхæн газетти. Æма, баууæндетæ, æ рæстæги дигорон æвзаг дæр æма ирон æвзаг дæр ахур кæнунбæл берæ рæстæг ке «фесафтон», е мин пайдайæй уæлдай зæран ба æгириддæр не ’рхаста. Уæд нури ниййергутæ цæмæй тæрсунцæ, цæмæн уотæ ниффæрскъæ унцæ, нæ национ æвзаг нæ нецæмæн гъæуй, зæгъгæ?

ÆВЗАГ ÆЙ АДÆМÆН Æ УОДИ ЦÆСТУИНГÆ СОРÆТ!..

Уæ зæрдæбæл уин æрлæуун кæндзæнæн нæ Иристони разагъди лæгтæй еу, литератор, тæлмацгæнæг, этнограф Темирханти Сослани мæнæ ауæхæн загъд:

«Рагæй-æрæгæмæ еумæ цæргæ ци адæм æрцудæнцæ, сæ цийнæ дæр, сæ гъигæ дæр еумæ ка æрвиста, етæ царди уавæр æмхузон лæдæрунцæ, алцæмæ дæр еу цæстæй кæсунцæ, алцидæр еу барæнæй барунцæ, æма сæ куд лæдæрунцæ, уомæ гæсгæ арæзт æй се ’взаг, æма се ’взагбæл дзоргæй, хебарæй сæхе зундæй гъуди кæнунцæ.

Фал æцæгæлон æвзагбæл ка райдайуй дзорун, е, ке ’взагбæл дзоруй, уони цæстæй кæсуй алцæмæ дæр, æма хебæраги æхе зундæй гъуди кæнун æ бон нæй. Фал е ’уæнгти ке тог зелдох кæнуй, уони ’рдæмæ æ уод тундзуй æма дузæрдуг кæнуй, æ уоди хъауритæ фæйнердæмæ хуæцунцæ æма имæ нæ игуруй уæхæн фæндон, лæги æдæрсгæй кæци архайун кæнуй, æхсарæ си ке фæрци æвзуруй.

Уæхæн лæг æхецæн дæр, æ адæмæн дæр ном искæнунгъон нæй, цалинмæ æ райгурæн æвзагбæл нæ райдайа дзорун, цалинмæ адæми зунди сауæдонæй нæ бафсада æхе…»

Гъе уотæ финста Темирхани-фурт 1922 анзи æ уац «Зунд æма бархи»-й. Æма цæбæл расагъæс кæнæн мах, абони Иристони цæрæг дзиллæ, е си, мæнмæ гæсгæ, ес. Æ еци уаци Темирхани-фурт уотæ дæр ма финста: «Алли адæм дæр цард куд лæдæрунцæ, уой раргом кæнунцæ се ’взаги фæрци сæ аргъæутти, таурæхъти,  кадæнгити, сæ зарти, æмбесæндти æма етæ ’нцæ сæхе зунди сауæдонæ. Етæ цæйбæрцæ гъæздугдæр æнцæ, цæйбæрцæ хуæздæр æвдесунцæ цард æ аллихузти, цæйбæрцæ хуæздæр æртасунцæ сау æма уорс, уойбæрцæ хуæздæр лæдæрун кæнунцæ цард адæмæн, уойбæрцæ ба адæм хъаурæгиндæр кæнунцæ. Адæми æведуйгæ зунди сауæдонæй кæци адæми фæсевæд ниуазунцæ сæ фагæ, етæ сахъ æма ездон фæуунцæ, æдæрсгæй архайунцæ, сæ уодæн нæ тæрсунцæ, æма сæ фæллойнæй, æхсарæй искæнунцæ сæ адæмæн ном.

Фал зундамонæг æма нифсдæттæг таурæхътæ æма кадæнгитæ кæци адæмæн ниууагътонцæ сæ фидтæлтæ, етæ еци зунди сауæдонæй ку не ’фсадонцæ сæ цæуæти, уæд се ’сæфт æрцудæй. Е æцæгæйдæр уотæ ке æй, е бæлвурд раргом æй рагон Грекъи гъуддæгутæй.

Етæ таурæхътæ æма кадæнгитæй гъæздуг адтæнцæ, зундамонæг æма нифсдæттæг, фæсевæди рохсмæ разæнгардгæнгæй, æма цалинмæ Грекъ сæ еци зунди сауæдонæй сæ цæуæти æфсастонцæ, уæдмæ сæ хъаурæ ирæзтæй, æнтæстæй син берæ. Сæ фæллойнæй исбæрзонд кодтонцæ сæ культурæ æма сæмæ исæвзурдæй устур ахурадæ, исæвзурдæй сæмæ бæрзонд «аййевдзийнадæ» (искусство), гъома, уой æргъуди кæнуни æма уой искæнуни дæсниадæ, цæстæ кæсунæй цæмæ не ’фсæдуй, гъос – игъосунæй, æма зæрдæ цæмæй рохс кæнуй, рæсугъддзийнадæ ци уарзун кæнуй. Сæребарæй цæргæй, иурстонцæ сæ федауцæ цардиуагæ райгурæн бæстæн, æма сæ бартæ гъæуай кæнгæй сæ дæс мини знæгти сæдæ мини æмпурстонцæ, æма сæ еци фæлтæри устур гъуддæгутæ устур дессагæн байзадæнцæ, еугур адæмтæн нуриуæнгæ дæр ма. Фал, се ’намондæн, сæ ахургæндти астæу фæззиндтæй уæхæнттæ, фидтæлти таурæхътæ æма кадæнгитæ ходæг æма нецæййаг кæмæ кастæнцæ, уонæмæ игъосгæй адæм дæр еци цæстæй райдæдтонцæ кæсун сæ таурæхътæмæ, сæ кадæнгитæмæ, ниууагътонцæ сæ иронхуати, сæ еци зунди сауæдонæй æнæ хай фæккодтонцæ сæ цæуæти.

Æма гъе уæд Грекъ æрлæмæгъ æнцæ, сæ хъаурæ басастæй æма æдзæллаггæнгæй се ’знæгти къæхти буни бафтудæнцæ, сæ бæрзонд культурæ фесавдæй».

Хуцау нæ уæхæн бæлахæй багъæуай кæнæд, фал си, цума, бустæги æдас нæ ан, уотæ уæмæ нæ кæсуй? Уомæ гæсгæ ба нæ нæ исонибонбæл расагъæс кæнун гъæуй – уотид рæсугъд дзубандитæй нæ, фал гъæугæ гъуддæгутæ аразгæй! Мæскуйæй нин цитæ амонунцæ, етæ æнæмæнгæ æнхæстгæнгæ ’нцæ, фал уодварни хабæртти туххæй ба гъæуама мах дзурд æма фæндæмæ дæр, цит, æригъосæнтæ. Еугæр нæмæ Республикæ Цæгат Иристон-Аланий Конституций нæ маддæлон æвзаг ирон æма дигорон диалектти хузи нисангонд æй куд паддзахадон, уæд ин æ еци номмæ гæсгæ æ бартæ къаппæ-саппæ маке кæнæд, нæ адæми æвæндонæй.

Мæ аци загъди хецмæрездзийнадæй, баууæндетæ, æгириддæр неци ес. Æз уомæй æвдесун мæ аразидзийнадæ нæ дзилли рæстмæдзорæг адæймæгути хæццæ.

Нæ маддæлон æвзаги абони уавæр æма æ идарддæри карни фæдбæл кæдæй æма кæдæй ардæмæ еци тухстхузæй, еци дзорæги æ цæргæ-цæрæнбæнтти фæдздзурдта рохсаггаг  æ сæрбæлтау хъазауатонæй архайæг Хъодзати Æхсар дæр. Æ уацтæй еуеми (1993 анзи) уотæ финста:

«Не ’взаг цæмæ ’рцудæй, уомæн зæгъæн ес еу дзурдæй: къурцдзæвæнмæ, бæлахи уавæрмæ. Ервæзунæн зонун еунæг хуасæ: ирон æвзаг Иристони гъæуама исуа паддзахадон æвзаг. Нуртæккæ ци æрдæг мадзæлттæ аразæн, етæ устур агъаз фæууонцæ, е ми не ’руагæс кæнуй. Конституцимæ гæсгæ Цæгат Иристон нимад æй социалистон паддзахадæбæл. Ирæнттæ ба иннæ адæмтæй, фиццаги-фиццагдæр, се ’взагæй хецæн кæнунцæ. Æма еци ’взагæн æхе бæсти æ бартæ æлхъивд ку уонцæ, уæд е цæй паддзахадæ ’й! Зунд кæстæрæй хестæри сæрбæл куд нæй, уотæ адæмтæ дæр сæ бæрцæмæ гæсгæ нæ фæййахедунцæ, фал сæ хуарз менеугутæй. Мадта цума раст æй, зæгъæн, автономон æма цæдесон республикитæн æмхузон бартæ ке нæййес, е? Æрдзи рази нæ еугур дæр æмсæр ан. Минкъий киндзæн устур киндзæй минкъийдæр æгъдæуттæ нæ гъæуй. Уомæ гæсгæ ми федарæй æруагæс кæнуй: еугур республикитæ, национ облæсттæ æма хæйттæ дæр гъæуама цæронцæ еухузон уавæрти æма син уа еу разамонæг центр. Æма уæд цæйбæрцæ гъæздугдæр, æнгондæр уайанæ! Еуемæй, кæрæдзей æвзæгтæ хуæздæр зонианæ, иннемæй ба культуритæ хъæбæрдæр исирæзиуонцæ, исахедиуонцæ».

ÆВЗАГИ ИРИСХЪÆ – ДЗИЛЛИ ИРИСХЪÆ

Хъодзати Æхсарæ дæр æма нæ иннæ исфæлдистадон архайгутæн сæ рæстзæрдæгиндæртæ дæр еци еудадзуг дзурдтонцæ æма дзорунцæ не ’взаги ирисхъи фæдбæл. Уомæн æма, сæ царди сæ исфæлдистадон архайдæн сæйраг фæзуат æнæгъæнæй дæр маддæлон æвзаг кæмæн æй, етæ ’й хуæздæр уинунцæ æма лæдæрунцæ, нæ кæстæртæн не ’взаг уодварнæ ку нæ уа æма ’й зæрдиагæй ку нæ уарзонцæ, уæд исонибони не ’взагбæл ка финса, нæ национ газеттæ æма журналти ка коса, уæхæн нæмæ нæбал уодзæнæй, нæбал нæмæ уодзæнæй национ публицистикæ æма литературæ, аййевадæ… Нур дæр еци уавæр хъæбæр зæрдæдзоргæ ку æй, уæд исонибони ба куд уодзæнæй?..

Уой фæдбæл цал æма цал хатти райгъустæй нæ интеллигенций рæстзæрдæдæр минæвæртти фæдеси гъæр. Зæгъæн, 1966 анзи ноябри мухури фæрæзнити фæззиндтæй фæдздзурд республики Президентмæ (уæд республики разамонæг уотæ хундтæй), Парламентмæ, Хецауадæмæ, нæ еугур адæммæ дæр. Уоми уотæ загъд адтæй:

«Нæ фидтæлтæ æности дæргъи сæ еу къохи косæндзаумау хастонцæ, иннеми – тохæндзаумау, уотемæй берæ фæлтæртæн багъæуай кодтонцæ ирон фарни хæзнатæ, аййев æвзаг, цъухæйдзоргæ гъæздуг исфæлдистадæ, уодварни хæрзтæ, кæдзос цæсгон æма æфсарæ. Уæди дзаманти нæдæр финсун зудтонцæ, нæдæр киунуги кæсун. Исæфти, цагъди кодтонцæ хæтгæ-хуæцгæ незтæй, знаги карди æма фати цæфтæй, æма уоййадæбæл Ири дзиллитæ цæйбæрцæ кунæгдæрмæ цудæнцæ, уойбæрцæ зæрдиагдæрæй ауодудтонцæ нæ адæми хæзнатæбæл, уойбæрцæ кæдзосдæрæй игъустæй ирон дзурд.

Абони ирæнттæ ахури уагæй цæйбæрцæ æнхæстдæр æнцæ сæ рагфидтæлтæй, уойбæрцæ минкъийдæр ауодунцæ фидтæлти бунтæбæл – хæзнатæбæл, æма уой фудæй цæмæти æрцудан, уони уинæн. Ирон адæми нимæдзæ нуртæккæ æй миллиони æмбесæй берæ фулдæр. Уонæй дзæвгарæ цæруй Уæрæсей алли кæрæнтти æма фæсарæнти, æма син, ка ’й зонуй, ести рæуонæ ес маддæлон æвзаг нæ зонунæн. Фал Иристони цæрæг ирæнттæн ба ци рæуонæ иссерæн?

Ахургæндти нимадмæ гæсгæ, нуртæккæ Иристони цæрæг ирон адæмæн айдагъ сæ аст проценти зонунцæ ирон æвзаг. Дзоргæ ибæл, ке зæгъун æй гъæуй, фулдæр адæм кæнунцæ, фал ахуради домæнтæмæ гæсгæ, æвзаг зонгутæ нимад æнцæ, кæсгæ æма финсгæ ибæл ка кæнуй, айдагъ етæ. Уæдта ’й фулдæр адæм зонгæ дæр куд гъæуама кæнонцæ, кæд æма ирæзгæ сабийти хæццæ дзубанди иронау нæдæр бийнонти астæу фæууй, нæдæр сувæллæнтти рæвдауæндæнтти æма скъолати. Сауæнгæ ирон æвзаг æма литератури урокти дæр ахургæнгутæ архайунцæ сувæллæнтти хæццæ уруссагау дзорунбæл!

Æ алли къахдзæф дæр айдагъдæр хе уоди пайдайæн ка кæнуй, уæхæнттæ нæмæ абони дзæвгарæ ес, æма сæ коййи аргъ дæр нæ ’нцæ, уомæн æма некæд лæдæрдтæнцæ, ци адæми æхсæн рантæстæнцæ, уой уодигъæдæ, уæдта ескæд æй балæдæрдзæнæнцæ, е дæр хъæбæр секкаг æй. Етæ æргомæй фæззæгъунцæ: «Некебал раздахдзæнæй адæми сæ абони нæдтæй. Ке ма гъæуй цидæр маддæлон æвзаг ба?!.»

Æ тоги ма ирон гъомус кæмæн фицуй, уонæн ба цæрæн нæййес нæ Фидибæсти, нæ адæми, нæ маддæлон æвзаг æма национ культури исонибонбæл рæстуодæй нæ гъуди кæнгæй. Етæ гъæуама балæдæрун кæнонцæ сæ еузæрдиуон адæмæн абони катайаг уавæр.

«Ескæци æвзаг ку рамæла, уæд адæмæн сæхецæн дæр æнæ рамæлæн нæййес», – финста номдзуд Абайти Васо.

Нуртæккæ дуйней адæмтæ дзорунцæ æхсæз мин æвзагебæл. Уонæй XXI æноси кæронмæ, ахургæндти нимадмæ гæсгæ, байзайдзæнæй айдагъдæр æхсæз сæди, иннетæ ба рæстæгути æрра муолæнти ранихъулдзæнæнцæ, фесæфдзæнæнцæ. Æвæдæй ка фесæфдзæнæй, еци æвзæгти халæ цæмæй ма рахуæрæн, уой туххæй æвæстеуатæй бакæнун гъæуй цалдæр гъуддаги…»

«МАДДÆЛОН ÆВЗАГ ЦИТГИЙНАГ КÆМÆН ÆЙ, ÆЦÆГ КУЛЬТУРОН ДÆР Е ÆЙ…»

Нæ финсгутæ сæ еци фæдздзурди ци æнæмæнгæ исаразуйнаг гъуддæгути кой кæнунцæ, уонæбæл фæстæдæр бæлвурддæрæй дзордзинан, абони ба мæ фæндуй, маддæлон æвзаг аккаг хузи нæ цитгин кæнун æма ’й дæхецæй еуварс кæнун ци фæсмойнаг фæстеугутæ расайуй, уомæн ма еу æвдесæн æрхæссун. Дæс æма инсæй анзей размæ цæгатиристойнаг мухури фæрæзнити фæззиндтæй не ’мбæстон Турки цæрæг ирон лæг Сæбæтхъуати Рамазани уац, кæцими зæгъуй, абони дæр нин расагъæс кæнун кæбæл æнгъезуй, уæхæн гъудитæ. Е финста:

«Æз дæн Турки ирæнттæй, нæ бæстæй бафтуйæг фидтæлтæн сæ фæндзæймаг фæлтæрæй. Нур ма зонæн нæ маддæлон æвзаг, уомæн æма мах, ирон адæм, нæ мадтæлти берæ уарзæн. «Цæмæн уотæ зæгъис, æ мади ка нæ уарзуй?» – ку бафæрсайтæ, уæд дзуапп ратдзæнæн: берæ бæститæбæл фæззилдтæн æма фæууидтон, æ ниййерæги ка нæ уарзуй, æ мади хæдзарæмæ ка нæ уадзуй, уæхæн адæймæгути. Фал æз нæма фæууидтон æма нæ фегъустон – «Мæнæ аци ирон æ мади æ хæдзарæй ратардта!» – кенæ ба – «Æ мадæмæ нæ дзоруй!» Уой туххæй æма махæн нæ мадтæлтæ хъазар æнцæ. Ци нин байамонунцæ, уомæй нæ фулдæртæ нæ рахезунцæ, сæ дзурд син сæ къæхти буни нæ фæккæнунцæ.

Мадтæлти амонуйнæгтæй еу æй нæ маддæлон æвзаг, æма ’й цæмæн кæнæн нæ къæхти буни? Цæмæннæ ибæл дзорæн? «Культурни» ан, æма уомæн. Мæнмæ гæсгæ, маддæлон æвзаг ка зонуй, ка ибæл дзоруй, культурон етæ ’нцæ.

Кæмифæнди ку цæрæн, уæддæр махæн, ирæнттæн, нæ ирисхъæ æй дууæ æвзагебæл дзорун: нæхе æвзаг æма, ци адæми ’хсæн цæрæн, еци адæми æвзаг зонун, æма ма никки – æндæр æвзæгтæ дæр. Дæ маддæлон æвзаг хуарз зонæ, инней – лæгъуз, кенæ иннæ æвзаг – хуарз зонæ, дæхе маддæлон æвзаг ба – лæгъуз… Е – нæ! Кæд æма мах еци дууæ æвзагебæл кенæ фулдæр æвзæгтæ хуарз базонæн, уæд æз зæгъдзæнæн, культурон ан, зæгъгæ.

Уæхæн æмбесонд уин радзорон. Мæнæ нæ фидтæлтæ Туркмæ ку цудæнцæ, уæд, куд зонетæ, уотемæй кæсæг æма берæ æндæр кавказаг адæмихæттитæ дæр рафтудæнцæ уордæмæ. Уонæй адтæнцæ убыхтæ («убик»-тæ) дæр. Некебал си байзадæй Кавкази зæнхæбæл, уомæн æма сæ паддзах Никъала тæргæ кодта сæ фидибæстæй, Турки султан ба –  сæхемæ сæ хонгæ кодта. Турки ку æрцардæнцæ, уæд загътонцæ: «Мах талингæ адæм ан. Исуæн культурон адæм». Фал – куд? Рагъуди кодтонцæ, æма сæмæ хуæздæр фæккастæй турккагау дзорун, сæхе маддæлон æвзагбæл дзорунæй. Нурдæр ма си беретæ цæруй, фал хе æвзагбæл дзорæг ба  си нæбал байзадæй.

Мæнæн мæ бон нæй сумахæн зунд амонун, æз дæн æцæгæлон бæстаг. Мæнæ – мæ гъуди, мæнæ – ме ’мбесонд. Барæ – уæхе.

Мæ маддæлон æвзаг базудтон, фиццагидæр, мæ мадæй. Гъæуама ’й игъосгæ рацæуæн ниййерæгæй…»

* * *

Уоййадæбæл бал фæууйнаг ан нæ маддæлон æвзаги туххæй мæ абони дзубанди æма ’й идарддæр ба ма ракæнуйнаг ан нæ газети хæстæгдæр номерти.

– Уотæ мæмæ кæсуй, æма нæ маддæлон æвзаги хуæздæр ирисхъи фæдбæл, фиццагидæр, архайун гъæуй, уæдта дзорун дæр. Уомæн æма кадæртæ, уой сæрбæл мæтæ кæнуни рæуонæй, æгæр усхъæзæй хилкъахæнтæ аразун байдайунцæ, æма уой нæ дзиллæн лæдæрун кæнун гъæуй, уомæн æма етæ сæ еци миутæй нæ маддæлон æвзаг багъæуай кæнун æма райрæзти гъуддагæн цæйбæрцæбæл знаггадæ хæссунцæ, уой. Уомæ гæсгæ ба син гъæуама афойнадæбæл карз нихкъуæрд лæвæрд æрцæуа, цæмæй нæхе дæр æма нæ маддæлон æвзаг дæр багъæуай кæнæн нæ медастæу æнæгъæугæ, æведауцæ хабæрттæй.

Æрмæг мухурмæ бацæттæ кодта САКЪИТИ Эльбрус