Лескени исæвзурд æма æ цардвæндаги туххæй нæмæ ци æрмæгутæ разиндтæй, уонæй нæ номдзуд поэт æма публицист Хидирти Ехйай финст уац хумæтæги нæ равзурстан: еуемæй, æхуæдæг аци гъæуккаг адтæй æма хабæрттæ бæлвурддæрæй зудта, иннемæй ба е ’рмæг зингæ æнхæстдæр разиндтæй æвдесæнтæ æма дæнцитæй. Финсгæ ба ’й никкодта 1996 анзи. Уой уомæ гæсгæ баханхæ кодтан, æма Ехйа, гъулæггагæн, абони не ’хсæн нæбал æй, æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй 1999 анзи. Æма æ финст æрмæгмæ Лескени нури цардарæзти уавæртæмæ гæсгæ, ка ’й зонуй, цидæр æййивддзийнæдтæ дæр бахæссун æнгъезуй, фал си неци æййевæн. Еугæр автор цардæгас нæбал æй, уæд уæхæн гъуддаг, махмæ гæсгæ, нæ федауй. Уæдта, лескейнæгтæй æй ка бакæса, етæ ’й сæхуæдтæ хуæздæр рахатдзæнæнцæ, кæддæр куд адтæй æма нур куд æй, уой.

О, мæ райгурæн гъæубæстæ,

Мæ уод дин кæнун нивонд,

Ку ди не ’фсæдуй мæ цæстæ,

Ку ди не ’фсæдуй мæ уод.

Чикола ку нæ нимайай, уæд, Ирæфи райони ци берæ гъæутæ ес, уонæн сæ тæккæ устурдæр æй Лескен. Æ хæдзæртти нимæдзæ æй минмæ хæстæг. Æ географион æвзурдмæ гæсгæ е лæууй Кавказæн æ тæккæ бæрæг астæу. Лескенæй Кавкази цæгат арæнмæ, Кума – Манычски хъулуфмæ ес 640 километри, æ хонсар арæнмæ, Лекинакани фалдзосмæ дæр – раст уойбæрцæ. Хорискæсæн æрдæмæ, Каспий денгизи уæнгæ ба – 600 километри, хорнигулæни. Сау денгизи билæмæ дæр – 600 километри.

Кæми æрæнцадæй билгон тæрхæгбæл, уордиги хуæнхрæбунмæ 20 километремæй фулдæр нæййес. Æ дууæ фарсемæ ци бæрзонд къолрæгътæ цæуй, етæ æмбæлунцæ хуæнхтæбæл, æмбæрзт æнцæ къæбæлдзугсæр арф тæрсæгъæдтæй, кæцимити ци хузи сирд æма маргъ нæййес, уæхæн, æвæдзи, нæ разиндзæнæй.

Ирæзуй си берæ аллихузи гъæддаг рæзæ, уæдта æхсæрæ, тæрсæ, нинæгъ, дзæдурæ.

Деденæгæй идзаг æрдозтæ æма си игуæрдæнтæ æнцæ цъæх горцъей хузæн рæсугъд, алли дзæбæх зайæгойтæй гъæздуг.

Лескени хуасгæрцитæй «Даргъон» зундгонд æй еугур райони дæр, уомæн æма æхе райтигъта хъæбæр устур лигъз будурбæл, хуæнхтæ æма гъæдтæ ба ибæл æртумугъ æнцæ зилдæгæй: æ дууæ фарсеми ба гъæдрæбунти уайунцæ цъетедæнттæ, æ астæути ба ес берæ сауæдæнттæ. Етæ еугурæйдæр, уæдта Лескени устур цæугæдон дæр æнцæ идзаг кæсалги хуæздæр муггæгтæй, силгæ æма бецъойæй.

Лескенæн æ зæнхитæ гъæздуг æнцæ  саумæрæй, е ба æй хъаурæгин æма си алли тиллæги муггаг дæр хуарз ирæзуй. Уæлдай хуарз си цæуй рæзи куст.

Гъæуæн  е ’рдзон уавæртæ æнцæ алæмæти зæрдæмæдзæугæ. Некæд си фæууй зумæг бустæги уазал, уалдзæг ба – æгæр тæвдæ. Ардиги нæ хуæнхти рæсугъддзийнæдтæмæ адæймаг кæсунæй не ’фсæдуй. Сæ тæккæ бæрзонддæр æй Дигоргоми æносон мæсуг Уазай хонх, кæци лæууй гъæуæн е ’ррæстæ.

Е лескейнæгтæн уæлдай хъазардæр уомæй æй, æма будурмæ ралигъдæнцæ уой дæлбазурæй: Лезгор, Къумбултæ æма Донифарсæй. Фал цума кæд æма кутемæй? Куд рантæстæй сæ фæрнæйдзаг æма кадгин дигорон гъæу Лескен?

Хехес æма Лезгори цæргутæ 1853 анзи ниффинстонцæ Уæрæсей паддзахæн æ Кавкази фæсдзæуинмæ, цæмæй син равардтайдæ барæ будурмæ раледзунæн, фал дзуапп нæ райстонцæ. Æхсæз анзей фæсте, 1859 анзи нæуæгæй балæвардтонцæ сæ курдиадæ уæхæн загъди хæццæ, кæд нин, зæгъгæ, ами нæййес, кумæ раледзæн, уæхæн бунат, уæдта нæ рауадзæнтæ Туркмæ. Нæ зонæн, паддзахи фæсдзæуинттæ цæбæл расагъæс кодтонцæ, фал еци корæг адæм 1860 анзи райстонцæ дзуапп, зæгъгæ, хецауадæ агоруй дууинсæй лезгойраг хæдзаремæн бунат Кæсæги зæнхити, хехесæгтæн ба – Кубани. Хехесæгтæ еци тæрхонбæл нæ исарази ’нцæ. Лезгойрæгтæн ба 1865 анзи лæвæрд æрцудæй 150 дæсæтини Муртазати зæнхити. Еци анзи райдайæни уонæй дууадæс бийнонти сæ нæуæг зæнхити райдæдтонцæ тиллæги куст кæнун, фæззæг ба сæмæ рагоц кодтонцæ, ци мулки мортæ сæмæ адтæй, уони хæццæ æма æрцардæнцæ, Хути гъæу, зæгъгæ, ке исхудтонцæ, уоми. Еци гъæу адтæй, нури Лескен кæми æй, уоми нæ, фал Зæронд Лескени уæллæй цæугæдони рахес фарс. Хути гъæу уомæн хундтæй, æма си ци дууадæс бийнонти цардæй, уонæй фараст адтæнцæ Хути муггагæй. Раст зæгъгæй, хуæнхбæстæй ка рацудæй, уонæй кадæртæ ба фæллигъдæнцæ цæрунмæ, нури Озрек кæми ’й, уордæмæ. Е адтæй 1926 анзи. Лескени ба еци озреккаг муггæгтæ –  Гегкитæ, Хъæбæлотæ, Цæрикъатæ, Галачитæ, Къомехтæ – цæргæ дæр некæд кодтонцæ.

Нури Лескен ци рагон Хути гъæуи бунати æй, е ба æ рæстæги уотемæй фæззиндтæй. Цæветтонгæ, Хути муггагæй еу лæг кæсгон гъæу Хъогъалухъти  рамардта кæсгон лæги. Уой фудæй Хутæй цуппар æнсувæри тард æрцудæнцæ уордигæй. Исæфтудæнцæ æма гъæубунат æркодтонцæ, нур Лескен кæми ’й, еци рауæн Лескени дони галеу фарс билгæрон.1878 анзи уордæмæ, Хути гъæумæ, хонхæй æма иннæ медкоймаг дигорон гъæутæй ледзун райдæдтонцæ анзæй-анзмæ берæ уæхæн муггæгтæ –  Надгеритæ, Тотойтæ, Дзагуртæ, Хъаратæ, Уæдатæ, Амилахуантæ, Махъотæ, æссæнттæ ( Лескени си цæрдæй 95 муггаги). Етæ сæ зæнхитæ кæсгон къниæзтæй еугурæйдæр æлхæнгæ бакодтонцæ, кæддæр кæд сæхе рагон фидтæлти адтæнцæ, уæддæр. Хути гъæу устур ку иссæй, уæд æ ном, ка си цардæй, уони фæндæмæ гæсгæ æййивд æрцудæй, æма ’й 1893 анзи исхудтонцæ, ци дони билæбæл æрæнцадæй, уой номæй – Лескен.

Гъæу ирæзтæй æма æ цард аразта æ фадуæттæ куд амудтонцæ, уотæ. Кодтонцæ фонс æма зæнхи куст. Фиццагидæр си хирхфадæн исаразта 1904 анзи Хъарати Муса, уой фæсте ба си уæхæн хирхфадæн фæззиндтæй Фæнсиуарæни дæр. Гъæуи адæм кодтонцæ æвзалу содзуни куст дæр. Сæ тиллæгæй сæйрагдæр адтæнцæ нартихуар æма хъæбæрхуар. Фонсæй ба дардтонцæ гъоцитæ, фустæ, сæгътæ. Адтæй сæмæ бæхæргъæуттæ дæр. Уæдати бæхти хатт нимад адтæй Уæрæсей тæккæ хуæздæртæй сæ еуебæл.

Лескени колхоз арæзт ку ’рцудæй, уæд си фонс æма тиллæги кусти хæццæ устур æргом раздахтонцæ рæзи кустмæ. Гъæууонхæдзарадон уæлдæр ахургæнæндонæ каст ка фæцæй Краснодари, уæдта ма Мичуринмæ ка исахур кодта, еци агроном-рæзбунгæнæг, нæуæг рæзи муггæгутæ æримисæг Хидирти Батæрбеги разамундæй си арæзт æрцудæй Цæгат Кавкази тæккæ устурдæр рæзбун, кæци ахæста 330 гектари къолрæгътæбæл. Рæзæ ку исахид æй, уæд уой фæдбæл гъæуи арæзт æрцудæй рæзикустгæнæн завод дæр.

Гъæуæн еци рæстæги æ уод дæр ка не ’вгъау кодта æма ин хуарз разамунд ка лæвардта, хуæрзæрдæмæ ибæл ка фæббæрæг æй, етæ адтæнцæ Батæрбегæй уæлдай ма Тубети Агубекир, Дзодзати Дабе, уæдта се ’мкосгутæ. Сæ кустуарзон гъæуккæгтæ сæ фæдбæл рацудæнцæ еузæрдиуонæй æма сæ къохи бафтудæй устур æнтæстдзийнæдтæ. Уони разæнгарддзийнадæй гъæуи арæзт æрцудæй скъола, афтек, сæйгæдонæ, сувæллæнтти рæвдауæндонæ, устур куройнæ, гъосингæнæн æма агоригæнæн заводтæ, гарнатæ, рæзикустгæнæн завод, хирхфадæн, дзолгæнæн, царвцæгъдæн кустуæттæ, абана æма ма берæ уæхæн гъæугæ социалон-хæдзарадон гъуддæгутæ. Кæд еци рæстзæрдæй хъазауатгæнæг адæймæгутæй беретæ кедæр маргцъухи бæлахæй 1937 анзи æрцудæнцæ рæстбæл исæфт, уæддæр син гъæу сæ хуарздзийнæдтæ нæ иронх кæнуй, имисуй син сæ рохс нæмттæ, гъæунгтæ син исаккаг кодта сæ номбæл.

Лескейнæгтæ Устур Фидибæстон тугъди рæстæги дæр сæхе бавдистонцæ бæгъатæр тугъдонтæй. Немуцаг-фашистон æрдонгтæ нæ Райгурæн бæстæмæ гадзирахаттæй æрбалæбурдтонцæ, зæгъгæ, хабар куддæр райгъустæй, уотæ гъæубæсти тугъдгъон нæлгоймæгтæ фæдесонæй цæун байдæдтонцæ цъамар знаги нихмæ тохмæ.

Редакцийæй. Еци тугъдонти хæццæ адтæй æригон поэт Амилахуанти Илья дæр. Уæд ци æмдзæвгæ ниффинста, уоми уотæ зæгъуй:

Æрбакодтон æд бæрцитæ мæ цохъа,

Æбабастон мæ астæубæл мæ хъæма.

Æрбагæлстон мæ сау нимæт мæхебæл.

Тохмæ цæугæй, зинаргъ æмбал, ци ’й дзебæл!

Æрлæудтæн æз тохи надбæл хъæбæр тагъд.

Æр-ма кæнæ дæ фæндурæй ду еу цагъд!

Зонун, кизгай, мæ фæндаг æй зин, изол.

Хъаурæгин æй гйаур фашист, нæ фудгол.

Мах царди рохс барæмодзун – æ нисан,

Фал базонæд, Люксембург ин ку нæ ан.

Мах Цæдесæн басæттæнтæ некæд ес.

Æнæмæнгæ мах уодзæнæй уæлахез!

Гъæубæстæй ци авдсæдæ адæймаги рандæнцæ немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ тохмæ, уонæй æртæсæдæ сæ цард иснивонд кодтонцæ Райгурæн бæсти сæрбæлтау.  Цæунцæ рæстæгутæ, ирæзунцæ нæуæг тугъд ка нæ æррæйафта, уæхæн фæлтæртæ, фал гъæубæсти дзиллæй иронх нæ кæнунцæ æдзард тугъдонти рохс нæмттæ. Сæ номерæнæн син гъæуи бæрæгастæу æвæрд æрцудæй æрттевагæ дорæй амад циртдзæвæн, æ рæбун ба – æносон зингарт цæфсуй…

Тугъди фæсте рæстæгути царди уавæртæ кæд æма хъæбæр зин адтæнцæ, уæддæр гъæубæсти бон иссæй сæ царди хабæрттæ, куд гæнæн æма амал адтæй, уотæ рæвдзæдæр кæнун. Æма син æнтæсгæ дæр хъæбæр берæ кодта.

Лескенæн æ бон сæндтадæ кæнун  цæмæй æй, еци гъуддæгутæн уотид сæ ранимайун дæр берæ бунат ниййахæсдзæнæй. Зæгъæн, уæлдай цитгин сæмæ алкæддæр адтæнцæ æма æнцæ гъæуи   кæстæрти хæццæ архайæг ахургæнгутæ. Астæуккаг скъолай фиццаг къласæй еуæндæсæймаги уæнгæ ирæзгæ фæлтæрти ка ахур кæнуй, етæ еугурæйдæр, зæгъун æнгъезуй, æнцæ хегъæуккæгтæ. Хестæр кълæсти си ка косуй, уонæй сæ еугуремæ дæр ес уæлдæр ахургонддзийнадæ. Аллихузи хуæрзеугутæ си лæвæрд кæмæн æрцудæй, уæхæнттæ дæр се ’хсæн дзæвгарæ ’нцæ.

Хидирти Рамазан, скъолай куста ахургæнæгæй, берæ æнзти дæргъи ба ин æ коллективæн разамунд лæвардта куд директор, аккаггонд ин æрцудæй Уæрæсей Федераций æскъуæлхт ахургæнæги кадгин ном. Еци кадгин ном лæвæрд æрцудæй Айдарти Земфирæн дæр. Республикæ Цæгат Иристон-Аланий æскъуæлхт ахургæнæги ном лæвæрд æрцудæй скъолай фæстæдæри директор Хъаирти Слангерийæн. Дамбегти Хулимæтæн аккаггонд æрцудæй нисанеуæг «Адæмон ахуради отличник».

Лескени астæуккаг скъола каст ка фæцæй, уонæй беретæ иссæнцæ устур ахургæндтæ. Исати Мæхæмæт æма Хути Адæлбий иссæнцæ академиктæ, Сабайти Сулейман, Хачирти Анзор, Махъоти У., Хачирти Д., Надгерити Мæхæмæт, Тахъазти Харум, Цорионти Барис, иссæнцæ профессортæ. Лескейнаг æй Иристони номдзуд композитор Цорионти Резван дæр, уæдта уомæн æ фурт Аркадий дæр иссæй зундгонд композитор. Мадта спорти дæр лескейнæгтæй беретæ фескъуæлхтæнцæ, уонæй еу æй Елхъанти Эльбрус, е  гъæбесæйхуæцгути ’хсæн райста Советон Цæдеси чемпиони ном. Берити Æхсарбеги ба кæд уæззау нез æригонæй æрæййафта æма æ искурдиадæ æнхæстæй нæ раргом æй, уæддæр куд хузæгæнæг, уотæ зундгонд æй æнæгъæнæ Иристони дæр. Æ конд хузти равдиститæ хъæбæр фæццудæнцæ гъæуи, райони, Дзæуæгигъæуи цæргути зæрдæмæ.

Лескейнæгтæй æхсæнади æма кустуæтти устур бунæттæ ка ахæста æма ахæссуй, етæ дæр минкъий нæ ’нцæ. Дохтиртæ, инженертæ, агрономтæ, фонси дохтиртæ, зоотехниктæ æма адæмон хæдзаради  берæ æндæр къабази дæсни специалисттæ.

Фал гъæу кæбæл æнцайуй, æ бундор ка ’й, етæ ба æнцæ, ка си цæруй фидæй-фуртмæ, еци косæг адæм. Алке дæр си æхе хеди къеуæй искодта хуарз рæсугъд фадуæттæ. Уомæ гæсгæ Лескен æй минкъий сахари хузæн. Хæдзæрттæ, уæрдундæнттæ æма æндæр хæдзарадон фадуæттæ æнцæ агорийæй амад, сæ сæртæ ба къалайæй æмбæрзт, гъæунгтæ æррæстæ, хуарз гъудгонд. Фал, куд фæззæгъунцæ, муди къоси дæр къæмæ ниххауй. Лескени раздæр гъæйттæй ци кустуæттæ æма æндæр цардгъон фæрæзнитæ арæзт æрцудæй, уонæй берæ цидæртæ нæбал ес. Совхоз æдзæллаг уавæрмæ æрхаудтæй, æ рæзбунтæ цагъд æрцудæнцæ, бæхæргъау си нæбал ес, рæзæлæмарæн цех лæвæрд æрцудæй æндæр рауæнмæ, устур куройнæ хоритауæн фæцæй, рæзискустгæнæн завод тугъди рæстæги ниппурхæ ’й æма ’й æргъувæг нæбал фæцæй. Нæбал æнцæ æгас гъосингæнæн, агоригæнæн æма къирсодзæн заводтæ, уæдта гарнатæ. Завод «Бином»-æн ами ци цех адтæй, е дæр æма никки уæхæн кустуæттæ дæр æхгæд æрцудæнцæ. Уомæ гæсгæ гъæуи косæг адæмæн, уæлдай дæр фæсевæдæн, нæбал ес куст. Раздæр ма фæццæуиуонцæ æндæр рауæнтæмæ, фал ма нурба кумæ?

Фал лескейнæгтæ æнцæ зинтæбæл фæлтæрд, кустуарзон æма мадзалгин: кæрæдзей хæццæ хæларæй цæрунцæ, кæрæдземæн нифс дæттунцæ æма гъæу æ царди зилд кæнуй. Ци хузи специалисттæ ба си нæййес!.. Ес си шофертæ, трактористтæ, механизатортæ, электриктæ, монтертæ, хуйгутæ, аразгутæ æма æндæртæ.

Кæрæдземæн сæ бон куд æй, уотæ агъаз кæнунцæ, сæ зин æма сæ цийнæ дæр æнсувæрти хузæн. Нæ дигорон æвзаг æма сæ не ’гъдæуттæ гъæунцæ æма, ци сæ бон æй, уомæй архайунцæ сæ багъæуай кæнунбæл æма сæ идарддæри райрæзтбæл.

Хуцауи лæварæй гъæуи ес хъаурæгин адæймæгутæ, кæцитæ зæрдиагæй амæлттæ кæнунцæ сæ райгурæн гъæубæсти цардиуагæ зæрдæмæдзæугæдæр кæнунбæл. Уонæй фиццагдæр æй Къолойти Харум, кæций фæрци гъæумæ уагъд æрцудæй кърантти дон æма æрдзон газ.

Харум исаразта гъæуæн абана, исцалцæг кодта спортивон зал, цалдæр анзи æ усхъæ фæддардта совхозмæ,  уæлмæрдтæмæ дæр гъæуи медæгæ транспортон нæдтæ æма къахнæдтæ нимбарзта асфальтæй, исаразта æртæсæдæ адæймаги кæми косдзæнæй, уæхæн хуйæн фабрикæ æма уойбæрцæ адæмæн куст уодзæнæй медгъæу, еугур гъæуи хæдзæрттæн дæр рафинсуй газеттæ æхе харзæй. Бавналдта ма дууæуæладзугон сæйгæдонæ æма мæзгит аразунмæ дæр… Мадта æ еума арфиаг гъуддаг ба е æй, æма æхе фæрæзнитæй радех кодта æхца инсæй тухст хæдзаремæн агъаз кæнунæн æма син сæ дæттуй алли мæйæ дæр. Берæ хуарздзийнæдтæ аразуй Къолойти Харум, адæм сæ бæлвурдæй зонунцæ æма си арфиаг æнцæ.

Хуарзæй фæббæрæг æй гъæубæсти цардиуагæбæл Тагъати Дзабай хуæрзауодундзийнадæ дæр. Зæгъæн, хурæй исрæвдзæ кодта кæцидæр гъæунгти нæдтæ.

Аци адæймæгути арфиаг гъуддæгути кой айдагъ сæ растауни туххæй нæ ракодтон, фал  уомæ гæсгæ дæр, æма лескейнæгтæй ма кедæрти  бон æй уæхæн гъуддæгутæй гъæубæстæмæ фæккæсун, æма хуарз уидæ, етæ дæр ку фæрразæнгард уиуонцæ. Хуцау уонæмæ дæр уæхæн лæгигъæдæ разиннун кæнæд… Гъæуи фарнæ ба берæ уæд!..

ХИДИРТИ Ехйа (1934-1999), поэт,  публицист

РЕДАКЦИЙÆЙ. Хидирти Ехйа æ райгурæн гъæуи туххæй æ радзубандийæн хумæтæги нæ ниввардта æхе финст æмдзæвги цуппаррæнгъон, кæцими уотæ зæгъуй: «О, мæ райгурæн гъæубæстæ, Мæ уод дин кæнун нивонд…» Махмæ гæсгæ, аци загъди арф гъуди багъардзæнæй лескейнæгтæй ма нуртæккæ гъæуи ка цæруй, уæдта си æндæр рауæнти ка цæруй, уонæн сæ еугурей зæрдитæмæ дæр æма разæнгардæй архайдзæнæнцæ сæ райгурæн гъæубæсти хуæрзамондбæл.