Уæди ахургæнæн киунугути цæбæл ба финст нæ цудæй,  рæстдзийнадæй уæлдай. Уомæн хуарз æвдесæн æнцæ, Устур Фидибæстон тугъди цаутæ æма хабæрттæ си кутемæй æвдист цудæнцæ, е дæр.  Сталингради тугъди туххæй си кудтитæ финстонцæ, е рæстзæрдæ адæймагæн лæдæрд нецихузи уодзæнæй, уæдта ибæл арази дæр нецихузи исуодзæнæй.

– Цитæ ба си нæ финстонцæ, – загъта Президент, – æцæг си уой кой ба нæ уидæ, æма комкоммæ Советон Цæдес ке басаста нацизми астæуистæг æма уæлахезæн нивондæн ке æрхаста уоййасæбæл æгæрон амæттæгтæ.

Историй нæуæг ахургæнæн киунугути ци æрмæг гъæуама уа, уой хуæрзгъæдæдзийнадæбæл дзоргæй, Владимир Путин бафæдзахста, цæмæй æргом аргъгонд цæуа æхсæнади ‘рдигæй дæр. Уæдта ма ракурдта, цæмæй  ахурдзаути, ахургæнгути æма ниййергути хæццæ федар бастдзийнадæ уа, еугур фарстати фæдбæл дæр сæ зæгъуйнæгтæмæ лæмбунæг каст цæуа. Уæрæсей Федераций Президент ма е ‘ргом раздахта сувæллæнтти рæвдауæндæнттæмæ дæр, уомæн æма сабийти сæри зунд федар кæнун райдайуй еци кари. Историон рæстдзийнадæбæл сæ ахур кæнун гъæуй еци карæй. Нуртæккæ еугур скъолати дæр алли бон дæр сæумæй ахуртæ райдайуни размæ хæрдмæ исесунцæ Уæрæсей туруса.

Фембæлди рæстæг радзубанди кæнгæй Сергей Кравцов загъта:

– Фæстаг æртæ анзей дæргъи куст дзæвгарæ фенхæстдæр æй,– бафеппайдта Сергей Кравцов. – Æцæгæйдæр берæ æнæраст хатдзæгтæ хаст æрцудæй евгъуд рæстæгути. Уагъд æрцудæй историй цуппæрдæс æма дууинсæй аллихузон киунуги. Сæ аллихузондзийнадæ уой медæгæ адтæй, æма си бæлвурд историон цаутæ æма хабæртти туххæй койгонд цудæй, киунугутæ ка бацæттæ кодта, етæ сæ куд лæдæрдтæнцæ, кенæ сæ ке куд фæндадтæй бавдесун, уотемæй. Æма лæдæрд æй, уотемæй историон рæстдзийнадæ алкæд, куд гъæуама уа, уотæ æвдист ке нæ цудæй, е.

Алли скъола дæр куста æхе программæмæ гæсгæ. Нур еци рæдуд растгонд æрцудæй, еугур скъолати дæр историй уроктæ арæзт  цæунцæ еумæйаг программæбæл. Дуйнеуон истори дæр ахургонд цæуй нæ Фидибæсти историй хæццæ æмбаст уогæй. Куст цæуй æхсæнадæзонуйнади киунугæбæл дæр. Уоми дæр сæрмагонд æргом здæхт цæудзæнæй Уæрæсей историмæ. Скъолати фæззиндзæнæй 2026 анзи 1 сентябри.

Нæуæг истори куд гъæуама ахургонд цæуа, уой фæдбæл дзоргæй, Владимир Мединский ба е ‘ргом раздахта историй киунугутæн сæ фæлгонцмæ дæр. Раздæр киунугутæ уагъд цудæнцæ тæнæг цъари æма уайтæккæдæр раймæхститæ уиуонцæ, нуртæккæ ба уагъд цæунцæ бæзгин цъари æма æнцæ федар.

Анатолий Торкунов фæндон бахаста, цæмæй гуманитарон факультеттæмæ цæугæй, Еумæйаг Паддзахадон фæлварæнтæмæ хаст æрцæуа историй предмет дæр.

– Е гъæугæ гъуддаг æй, зæгъгæ, исарази æй æ хæццæ Владимир Путин дæр. Æма æримиста, университетмæ цæугæй, æхуæдæг дæр историбæл фæлварæн куд лæвардта, уой. Фембæлди рæстæг дзубанди фидибæстон историй ахсгиагдæр цаути æцæгдзийнадæ æвдесуни фæдбæл ке цудæй, уомæ гæсгæ æнæ æримисгæ нæ фæцæнцæ Украини хæццæ баст фарстатæ дæр.

– Нæ историй киунугути туххæй ист æрцудæнцæ мæнгæ бæрæггæнæнтæ, – банисан кодта В.Мединский. – Мах киунугутæ идеологон æгъдауæй дзæвгарæ æнхæстдæр æнцæ.

ИСТОРИОН ÆВДЕСÆНТÆ

Владимир ПУТИН, Уæрæсей Федераций Президент:

– Ахургæнæн киунугути фулдæр хæттити æргомæй финстонцæ нæ бæсти нихмæ, историон цаути фæдбæл дæнцитæ усхъуммитæгонд цудæнцæ, æма уоми, æвæдзи, дессагæй неци ес, уомæн æма етæ цæттæгонд адтæнцæ фæсарæйнаг грантти фæрци. Уобæл дзоргæй, Президент æримиста евгъуд æноси 20-аг æнзти идеологон кампанитæ, «нæ фидибæстон историйæй гæлст ку цудæнцæ æнæгъæнæ рæстæгутæ революций размæ Уæрæсей царди хабæрттæй, цума еци æнзтæ уогæ дæр нæ адтæнцæ, уотæ.

– Айдагъдæр 2013 анзи бавналдтан историон рæстдзийнадæ æнхæстæй исбæлвурд кæнунмæ, – баханхæ кодта Президент. – Еци куст уæлдай ахсгиаг æй. Уомæ гæсгæ ба зæрдæбæл дарун гъæуй уой дæр, æма  сабийти хæццæ куст зин æма бæрнон æй, уонæмæ хецæн бацæуæнтæ агорун гъæуй психологон æгъдауæй.

Æма æрхаста ауæхæн дæнцæн. Уæрæсе æма Украини байеу унбæл (1954 анзи) æртæсæдæ анзи ке исæнхæст æй, е парахаттæй бæрæггонд æрцудæй, уой хæццæ ба ма уæд Хъирим лæвæрд æрцудæй Украинæн. Е адтæй нæ бæсти уæди разамонæг Н.С.Хрущеви хеваст миуæ – уомæй гъавта Украини хецауеуæггæнæг къуæртти зæрдитæ балхæнун æма си æ фарсхуæцгутæ исаразун. – Циуавæр байеудзинадæ? – загъта Президенти агъазгæнæг. – Нециуавæр Украинæ адтæй!..

Æ еци загъдмæ гæсгæ уотæ баханхæ кодта: æцæгæй куд æй, уотемæй 1654 анзи Мæскуй Паддзахадæбæл æфтуд æрцудæнцæ автономий бундорбæл Запорожьей цæргутæ æд зæнхитæ. Еци гъудий фарс рахуæстæй В.В.Путин дæр.

– Мах нæ еугур дæр хуарз лæдæрæн, цæй хæццæ баст адтæй еци байеудзийнадæ, уой – загъта В.В.Путин. Е адтæй коммунистон партий политикæ идарддæр хæссуни гъудий хæццæ. Хуæдбарæ паддзахæдтæ исаразуни политикæ цудæй уæди разамунди агъазæй, æнæуой ба си еу дæр хуæдбарæ паддзахадæ некæд адтæй, – банисан кодта В.В. Путин.

***

Нæ фидибæстон историй цаутæ æма хабæрттæ раст æма æнхæстæй кæми гъæуама æвдист цæуонцæ, уæхæн ахургæнæн киунугутæ исаразун цæйбæрцæбæл ахсгиаг гъуддаг æй, уобæл хъæбæр рагæй цудæй дзубанди. Уæрæсей Президент Владимир Путин  2021 анзи æ аллианзон Нистауæни уой фæдбæл уотæ загъта: «Очень важно, чтобы для молодых людей ориентиром в жизни служили судьбы и победы наших выдающихся предков и, конечно, современников, их любовь к Родине, стремление внести личный вклад в ее развитие. У ребят должна быть возможность в передовых форматах познакомиться с отечественной историей и многонациональной культурой, с нашими достижениями в сфере науки и технологий, литературы и искусства. До сих пор еще, знаете, открываю некоторые школьные учебники, с удивлением смотрю, что там написано, как будто не про нас. Кто пишет, кто пропускает такие учебные пособия – просто удивительно. Все что угодно там написано, и о Втором фронте. Только про Сталинградскую битву ничего не сказано. Бывает и такое – просто удивительно! Просто не знаю, даже не хочу комментировать…»

Нæ бæсти разамонæги еци загъди фæдбæл сæ гъудитæ нæ ахургæндтæй ка загъта, уонæй еу адтæй историон наукити доктор, профессор Дзидзойти Валери дæр. Æма уæд уотæ баханхæ кодта:

– Президент нин ци æнæмæнгæ исаразуйнаг гъуддæгутæй зæрдæ байвардта, етæ нифсгæнæг æнцæ. Æма мæ сæрмагондæй фæндуй историй ахургæнæн киунугути туххæй зæгъун. Аци фарста мæмæ хæстæгдæр æй, хъæбæр хуарз лæдæрун, фидибæстаг историй туххæй нури дзаманти ци берæ киунугутæ уагъд æрцудæй æма ма, гъулæггагæн, уагъд цæуй, уонæн сæ фулдæрæй-фулдæр ирæзгæ фæлтæртæн ци устур знаггадæ æрхастонцæ, уой. Хъæбæр хуарз гъуди кæнун, нæ либералтæ куд цийнæ æма æрдзæф кодтонцæ алли авторæн дæр, етæ ба евгъуд æноси 90-аг æнзти фæлтæрддзийнадæ истонцæ нигулæйнаг бæститæй. Уотемæй, Уæрæсей историй 68 киунугемæй уæхæнттæ дæр адтæй, æма Устур Фидибæстон тугъди агъазиаудæр æма хъисмæтлухгæнæг тугъдтитæн, зæгъæн, Сталингради, Орел-Курскаг, Корсунь-Шевченкойаг тугъдтити, Берлини тугъдон операцийæн фæйнæ сифи радех кодтонцæ. Кенæдта – минкъийдæр.

Еци-еу рæстæг аци æма иннæ тугъдтити туххæй нæ балхонтæ ци æрмæгбæл бакустонцæ, уой лæмбунæг ахур кæнунцæ Нигулæйнаг Европи устурдæр æфсæддон ахургæнæндæнтти.

Еугур еци фарстатæбæл æз еу æма дууæ хатти нæ дзурдтон. Зæгъæн, 2007 анзи сæ æрæвардтон, уæд Мæскуй ци семинари архайдтон уоми. Уордæмæ нæ æрæмбурд кодтонцæ Еумæйаг паддзахадон фæлварæн дæттуни гъуддæгутæ куд аразгæ ‘нцæ, уобæл ахуртæмæ. Алли хецæн предметæй дæр æрбахудтонцæ разамонгути, Иристонæй адтан авд адæймаги. Истори æма æхсæнадæзонуйнадæй нæ республики адтæн фиццаг разамонæг. Фидибæстаг историйæй нæ Еумæйаг паддзахадон фæлварæн дæттунбæл ка ахур кодта, еци профессортæ æма ахургæнгутæмæ лæвардтон, æхцæуæн син ка нæ адтæй, уæхæн фарстатæ.

Ку сæ бафæрсинæ, историй республикон къамиси сæрдар дæн, æма мæ гъудитæ æма зонундзийнæдтæ абитуриентти гъудий хæццæ æмхузон ку нæ уонцæ, зæгъгæ, уæд бæстæ исæмæнтъери уодзæнæй. Зæгъæн, Устур Фидибæстон тугъди агъоммæ Мæску æндагон политики æнтæстдзийнæдтæ искодта (уой æз зудтон) кенæ ба рæдудтитæ рауагъта… Профессор мин куд балæдæрун кодта, уотемæй абитуриент, историйæй фæлварæн дæтгæй, Сахарови, Неустроеви, Федорови киунугутæ ке кастæй, æма, æ цæстингас дæ гъудити хæццæ, зонундзийнæдти хæццæ, принципти хæццæ баст ке нæй, уоми фудгин нæййес…

Куд тухстæн, уой ка балæдæрдзæнæй, фал ме ‘мбæлттæ мæ хæццæ арази адтæнцæ: ка æргомæй, ка ба – хенимæр. Владимир Путинмæ игъосгæй, мæ къæхти бунæй арф исуолæфтæн, мæ зæрдæмæ рохс æрбакалдæй, æгайтима  е ‘ргом раздахта Уæрæсей историй ахургæнæн киунугути æрмæги хуæрзгъæдæдзийнадæмæ. Уоми ци æверхъау æрмæгутæ ес, уонæмæ дæр æркæсдзæнæнцæ æма сæ банивæбæл кæндзæнæнцæ. Фал ма мах гъæуама æндæр гъуддæгутæ дæр лæдæрæн. Цубур рæстæгмæ киунугутæ баййевæн нæййес, фал бал сæмæ бавналæн, æма уæд цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте се ‘цæг цæстæй ракæсдзæнæнцæ. Хуцауи цæстæ нин æй бауарзæд.

* * *

Дзидзойти Валери уæд, цуппар анзей размæ ци сагъæссаг фарстати фæдбæл дзурдта, уони исаразуни фæдбæл нуртæккæ бæлвурд мадзæлттæ арæзт цæуй. Цæйбæрцæбæл фæррæстмæ ‘нцæ кенæ фæррæстмæ уодзæнæнцæ, е ба хецæн дзубандий аккаг æй. Æма ибæл, нæ гæнæнтæ æма равгитæмæ гæсгæ дзоргæ дæр кæндзинан.