Немуцаг афицер фæндараст кæнуй словакаг æфсæддонти Советон Цæдеси нихмæ тугъдмæ.

Гитлерон æрдонгти исконди адтæнцæ æма Советон Цæдеси нихмæ тугъди æгæрæй-æгæрдæр архайдтонцæ нуртæккæ дæр нæ нихмæ аллихузон санкцитæ æма æндæр фудмиутæ ка аразуй, еци паддзахæдти æфсæддонтæ сæдæгай минтæй. Æма немуцаг фашистти æмдзæнхон уогæй, сæ хæццæ æмдзугурæй адтæнцæ æверхъаудзийнадæгæнæг. Уогæ абони еуæй-еу «хуæдæвзурд» историктæ сæ раст кæнунцæ, дзорунцæ, гъома, етæ уотид бæхтæргутæ æма хуæруйнаггæнгутæ адтæнцæ. Фал си иронх кæнуй е, æма еци хъозонти æфсæдтæ адтæнцæ тохæнгæрзтæй ефтонг дæлхайæдтæ, æма сæ агъаз ку нæ адтайдæ, уæд æверхъау тугъд тагъддæр банцадайдæ, уæдта си минкъийдæр адæми цард раскъудайдæ.

ИТАЙЛАГ ФАШИСТТÆ ДОНБАССИ

Итали адтæй Гитлери цæдесон æма нæ нихмæ тугъди ке бацудæй, уомæй нæмæ бавзиста.  Германий хæццæ еу рæстæг Итайлаг экспедицион корпус фронтмæ рандæй æма 1942 анзи сентябрмæ уоми адтæй 230 мин æфсæддони. Итайлаг фашисттæ байахæстонцæ Донбасс, æмпурстонцæ Сталиномæ (нуртæккæ Донецк), уæдта Горловкæ æма Орджоникидземæ (нуртæккæ Енакиево). 1942 анзи декабри Сурх Æфсад бундзагъд никкодта æхсæз итайлаг дивизий, 1943 анзи январи ба дæрæнгонд æрцудæй сæ Альпаг корпус дæр.  Æдеугурæй ССР Цæдеси сæ адзал иссирдтонцæ дæс æма инсæй мин итайлаг фашистемæй фулдæр, æртинсæй мини ба уацари бахаудтæнцæ.

РУМЫНÆГТÆ РАМАРДТОНЦÆ ДÆСГАЙ МИН САБУР ЦÆРÆГИ

Румынæгтæ дæр ССР Цæдесмæ ’рбампурстонцæ 1941 анзи 22 июни. Сæ хуæдтæхгутæ бомбитæ ’ргæлстонцæ Хъиримбæл, Молдави æма Украинæбæл. Айдагъ Бессарабий карз тугъдтити 1941 анзи Румыни æрæвардта 420 гебогъи. Румынæгтæ архайдтонцæ Одессæ æма Хъирими тугъдтити, сæ ном «райгъустæй» сæ гъæддагдзийнадæй, сабур цæргутæ æма уацайрæгти æгъатирæй ке мардтонцæ, уомæй. Фал румынаг æфсæддон хæйттæ сæхуæдтæ дæр баййафтонцæ аккаг нихкъуæрд. Тæккæ устурдæр зæрантæ сæбæл æрцудæй Сталингради алфамбулай тугъдтити, фæццæф æнцæ, кенæ æбæрæгæй фесавдæнцæ 57 мин румынаг æфсæддони.

ДЗУРДДЗÆУГÆ  ГЪУДИ

Дмитрий СУРЖИК, историон наукити кандидат, Уæрæсей наукити академий еумæйаг историй Институти косæг:

«НАЦИСТТÆН АГЪАЗГÆНÆГ АДТÆЙ  ЕВРОПÆ ÆНÆГЪÆНÆЙДÆР…»

Нæ Фидибæсти нихмæ Дуккаг дуйнеуон тугъди рæстæги тох кодта еугур «евроцæдес» дæр. Уацайрæгти туххæй статистикæ ку райсæн, уæддæр фæууиндзинан: алли æртæ немуцагей æмвæрстæ тугъдтити архайдта Европи æндæр адæмти еу минæвар. Рæуагитæ адтæнцæ æмхузон. Румынæгти фæндадтæй Бессараби раздахун, сæхердигæй æй фæккæнун. Финлянди 1940 анзи Советон Цæдеси хæццæ тугъди састи бунати ке байзадæй, уой туххæй æй нур фæндадтæй фæууæлахез ун æма Карели æхемæ æрбайеу кæнун. Венгрийæгтæ сæ маст истонцæ сæхе сæрмагонд «1919 анзи революций» фæдбæл, испайнæгтæ ба – æ рæстæги Испаний граждайнаг тугъди ка архайдта, еци интербригадити туххæй.

Еугур аци æфсæдтæ устур агъаз адтæнцæ Гитлерæн. Дзубанди айдагъ æфсæдтæбæл дæр нæ цæуй. Алли фæндзæймаг танк дæр адтæй чехаг автоконцерн «Шкода»-й уагъд! Æрхъолай бахауæг Ленинград немуцæгтæ æхстонцæ еци «Шкода»-й æма французаг фирмæ «Ле Крезо»-й уагъд дзармадзантæй. Уомæй уæлдай ба ма алли немуцаг танкæн æ дæс æма инсæйæймаг  хай дæр арæзт адтæй «нейтралон» Швеций æрзæттæй цæттæгонд æфсæйнагæй. Франци Германийæн барвиста цуппар мин хуæдтæхæги, дæс мин авиамотори, дууадæс æма дууинсæй мин уæзласæн хуæдтолги. Еу дзурдæй, нацисттæн агъазгæнæг адтæй Европæ æнæгъæнæйдæр. Абони дæр бабæй аци паддзахæдтæ еумæ нæ нихмæ аразунцæ аллихузон фудмиутæ – санкцитæ æма æндæр хъоргæнæнтæй.

ВЕНГРИАГ 205 ГЕБОГЪИ

Венгри  ССР Цæдеси хæццæ тох кæнун райдæдта  1941 анзи 27 июни. Уæд цуппар æма дууинсæй мин рæнгъон æфсæддони æма  афицери рандæнцæ фронтмæ. 1942 анзи уалдзæгмæ 205 мин венгриаги адтæнцæ Искæсæйнаг фронти æма архайдтонцæ Воронежи алфамбулай тугъдтити. Фал ами сæ адзал иссирдтонцæ. 1943 анзи январи Воронежаг фронти æфсæдтæ ниппурхæ кодтонцæ тухгæнгути. Мадьяртæй фæгъгъудæй 148 мин адæймаги.

ДАНИЙÆГТÆ СÆХЕ ФИНСТОНЦÆ СС-И РÆНГЪИТÆМÆ

Гитлеронтæ Дани байахæстонцæ 1940 анзи 9 апърели. 1941 анзи 29 июни данийаг газеттæ фегъосун кодтонцæ, Бархеуон корпус СС «Данмарк» большевизми нихмæ тохунæн арæзт ке цæуй, уой туххæй. Сæхе имæ ниффинсун кодтонцæ 6 мин данийагей бæрцæ. 1942 анзи майи данийаг эсэсовæгтæ бацудæнцæ СС «Мертвая голова»-йи æртиккаг танкон дивизий искондмæ. Уæд етæ Новгороди облæсти бахаудтæнцæ «Демянский котел»-мæ æма си уоми фæгъгъудæй цуппаринсæй процентей уæнгæ. Æдеугурæй ба дæс мин данийаги тох кодтонцæ ССР Цæдеси нихмæ.

СЛОВАКÆГТÆМÆ ХУÆЗДÆР ФÆККАСТÆЙ УАЦАРИ

Словаки ССР Цæдеси нихмæ тохи бацудæй 1941 анзи 23 июни –  дууæ фестæг дивизий, дзармадзанти æртæ полкки, танкити батальон рарвиста Украинæ æма Белоруссимæ. Уомæй уæлдай ма хуæдтæхгути еу полк (41 дæрæнгæнæги æма 30 бомбитæ гæлдзæги) дæр. Фал словакæгтæ ахид фæууиуонцæ Сурх Æфсади фарс. Еухатт уацари æхе равардта æнæгъæнæ фестæг батальон, гаубицити батарейæ, хуæдтæхгутæмæ зелæг дивизион. Искæсæйнаг фронти тохæг словакаг 42,5 мин рæнгъон æфсæддони æма афицеремæй фæммард æнцæ æртæ мини, авд æма инсæй минемæ ба хуæздæр фæккастæй сæхе уацари раттун.

ФИННÆГТÆ ÆХСТОНЦÆ «ЦАРДИ НАД»

Советон хуæдтæхгутæ 1941 анзи 25 июни бомбитæ ’ркалдтонцæ, ССР Цæдесæн фиццаг уæлдæфон цæфтæ никкæнуни туххæй 22 июни немуцаг-фашистон уæлдæфон флот «Люфтваффе»-й хуæдтæхгутæ ци финнаг аэродромтæй истахтæнцæ, уонæбæл. Финнæгтæн е «фагæ адтæй», цæмæй Советон Цæдеси нихмæ тохун райдæдтайуонцæ, уомæн. Еумæйагæй Финляндий дууæ æфсади – 530 мин гебогъи, 159 кунæггæнæги, 22 бомбитæгæлдзæги æма берæ наутæ рарвиста фронтмæ. 1941 анзи сæрди æма фæззæги финнæгтæ байахæстонцæ Карели æма цæгатæрдигæй æртумбул æнцæ Ленинградбæл. Уомæй уæлдай уони фудæй хъæбæр гъигæдард цудæй «Царди над» – Ленинградæн нæ бæстæ айдагъдæр ке фæрци адтæй агъаз кæнунгъон, еци еунæг над.  Финнæгтæ ке исаразтонцæ, еци концлагерти фæммард æй дууæ æма дууинсæй мин советон уацайрагемæй фулдæр, Финляндийæй ба тугъди фæгъгъудæй фондз æма цуппаринсæй мин адæймаги.

Хорватий фюрер Анте Павелич трибунæй разæнгард кæнуй е ’мбæстон æфсæддонти Советон Цæдеси нихмæ тохмæ.

ХОРВАТИАГ ЛЕГИОН

Хорвати Советон Цæдеси нихмæ тохун райдæдта Германий хæццæ еци-еу рæстæг. Июли арæзт æрцудæй техникæй ефтонггонд бригадæ æма Хорватиаг легион, уæдта 2200 адæймаги кæми адтæй, уæхæн фестæг полк. Æдеугурæй ССР Цæдеси нихмæ тугъдтити архайдтонцæ дæс мин хорватиаг рæнгъон æфсæддони æма афицери. Сауæнгæ ма Хорватиаг денгизон легион дæр адтæй æма лæудтæй Геническ æма Мариуполи.

БАРХЕУОНТÆ – РЕЙХСТАГИ

Комкоммæ тугъди ка нæ архайдта, еци бæститæй ба кæцидæртæ уæддæр сæ бархеуонтæ рарвистонцæ гитлерон æфсадмæ. Зæгъæн, Испанийæй фронтмæ рандæй «Голубая дивизия», æма уордæмæ тугъди рæстæги æрвист æрцудæй авд æма дууинсæй мин рæнгъон æфсæддони. Уомæй уæлдай «Голубая дивизия» архайдта Ленинградбæл æрхъолай дæр, испайнаг тæхгутæ ба бомбитæ гæлстонцæ нæ цæгатаг сахартæбæл. Æдеугур испайнæгтæй фондз мин адæймаги фæммард æй тугъди.

Фашистон Франци дæр гитлерон æфсадæн фæййагъаз кодта Французаг бархеуон легионæй, большевизми нихмæ тох кæнуни рæуонæй.

«Фиццаг 2452 бархеуони августи рандæнцæ ССР Цæдесмæ, – зæгъуй историк Денис Ахременко. – Минкъий фæстæдæр уонæмæ никкидæр ма цалдæр мин французаги байеу æнцæ. Æцæг син естæмæй «фескъуæлхун» нæ бантæстæй…»

Голланди ба нæ нихмæ æрæвардта СС-и æртæ бархеуон танкон-гренадерон дивизий. Уонæми голландийæгтæй уæлдай адтæнцæ бельгийæгтæ, данийæгтæ, норвегийæгтæ, латышæгтæ, испайнæгтæ æма французæгтæ. Аци дивизитæй еу «Нордлайд», зæгъгæ, дæрæнгонд æрцудæй Рейхстагмæ хæстæг.

Алексей ОВЧИННИКОВ.