Хуæрзæрæги нæ дзиллæ бабæй кадгинæй исбæрæг кодтонцæ нæ цитгиндæр бæрæгбæнттæй еу – Задæлески Нанай имисæн бон. Уой фæдбæл нæ газети  мухургонд адтæй Цæгат Иристони адæмон финсæг Хъайтухъти Азæмæти финст æрмæг. Раст зæгъгæй, е финст æрцудæй таурæхъи хузи. Фал еугæр дзубанди цæуй бæлвурд историон цаути туххæй, уæд æнæмæнгæ гъæуй уони æцæгдзийнадæ бæлвурдæй ка бавдесдзæнæй, уæхæн æрмæг, наукон æгъдауæй æнхæст куд уа, уотемæй. Æма уомæ гæсгæ абони ма мухур кæнæн нæ зундгонд ахургонд, филологон наукити кандидат Хæмицати Тамари уац. Æвдист си цæуй Задæлески Нана ци рæстæги фескъуæлхтæй, уæди цаутæ æма хабæрттæ, уæдта аци æхсаргин силгоймаги сорæт уоййасæбæл агъазиау бунат цæмæгæсгæ байахæста нæ адæмон исфæлдистади. Æ кадæн зар дæр арæзт æрцудæй, уой дæр, дан,  цалдæр хуземæй.

 

Дзæуæгигъæуи реалон скъолай ахурдзау, фæстæдæр ба Иристони номдзуд хузæгæнæг ка иссæй, еци Туйгъанти Сафари фурт Махарбег 1894 анзи Тъæпæн Дигори Задæлески фегъуста историон зар «Задæлески Нана». Игъустгонд заргæнæг, хъæрæу Саулати Дзæрæх æй æхецæн æ гъесин фæндури хæццæ зардта кадæнги хузи. Туйгъани-фурт ин æ дзурдтæ ниффинста, зарæгæй сæ кутемæй фегъуста, раст уотемæй. Еци зар мухургонд æрцудæй 1952 анзи журнал «Мах дуг»-и дуккаг номери. Уой агъоммæ Задæлески Нанай туххæй игъустгонд адтæнцæ айдагъдæр таурæхътæ æма кадæнгитæ.

Зар «Задæлески Нана»-йæн нæ къохи кæд айдагъдæр еунæг вариантæй æндæр неци ес, уæддæр имæ, мæнмæ гæсгæ, лæмбунæгдæр æркæсун гъæуй. Дзубанди си ци рæстæгутæ æма цаути фæдбæл цæуй, етæ баст æнцæ, недзаманти нæ рагфиддæлтæ ци æверхъау уавæрти бахаудтæнцæ æндагон æрбалæборгути æзнæт миути фудæй. Уæдиккон хабæрттæ цæмæй лæдæрддæр уонцæ, уой туххæй ба æркæсдзинан, уони фæдбæл нæ адæмон исфæлдистади ци аллихузон уадзимистæ рантæстæй, уонæмæ. Зæгъæн, номдзуд балхон Тимур-Ахсахъи туххæй прозаикон æрмæгмæ дæр,   кадæнгитæмæ дæр.

 

ЕЦИ СИЛГОЙМАГ СÆРÆГАСÆЙ БАЙЗАДÆЙ АДÆМИ АМОНДÆН

Историон зарти ахид исæмбæлæн фæууй раздзурдбæл, уой дæр еуæй-еу хатт айдагъдæр еунæг гъудиадææ арæзт уогæй. «Задæлески Нана», зæгъгæ, зари уæхæнæй неци ес. Зар райдайуй устур цауæн æхецæй, уой фæрци æнтæсуй, тухгæнгутæ æваст, æнæнгъæлти куд æрбампурстонцæ, уой бæлвурдæй равдесун. Зар райдайуй мæнæ уæхæн дзурдтæй:

Тогуарæ ’ркодта, тогуарæ ’ркодта

Тъæпæн Дигорæбæл, Тъæпæн Дигорæбæл!

Ахсахъ Тимури æфсæнцъух берæгътæй

Сæ цъæх будуртæ ку батар æнцæ,

Æфсæнбид кауæй æнгомдæр, федардæр

Сæ фалæмбулай æртеголæ  ’нцæ…

Идарддæр нин зар куд игъосун кæнуй, уотемæй Тъæпæн Дигори дзиллæ еу лæги хузæн ке исистадæнцæ сæ зæнхæ багъæуай кæнунмæ, сæ фæстаг исуолæфти уæнгæ дæр тох ке кодтонцæ Тамерлани «æфсæнцъух берæгъти» нихмæ… Фал сæ æхсаргин раздзæугутæ дæр æма сæ хъал фæсевæд дæр тугъди будури бастъалдæнцæ: «…Бунцагъд фæцæнцæ Тъæпæн Дигорæ!..» Уодæгасæй ма си ка байзадæй, еци нæлгоймæгти, силгоймæгти, сувæллæнтти знаг уацари фæттардта. Цард ирайгæ дони хузæн кæми фунхтæй, Тъæпæн Дигори еци сахартæ æма гъæутæ сугъдæнцæ, сæ пеллон уæлæрвтæмæ хъæрттæй.

Фал ма адæми амондæн уоми еу силгоймаг сæрæгасæй байзадæй. Еци уосæ гъæути сугъдонтæбæл æрзилдæй æма ма си ци «дзæгъæл сувæллæнттæ» иссирдта, уони æрæмбурд кодта, æрбакодта сæ хуæнхбæстæмæ, «Задæлески Сæр», зæгъгæ, ци рауæн хонунцæ, уордæмæ. Уоми сæ мади рæвдудæй батавта, исгъомбæл сæ кодта. «Æхсæвæй-бонæй сæ гъæуай ку кæнуй, гъæддаг сирдæй дæр, фудгæнæгæй дæр…» – уæхæн дзурдтæй нин заргæнæг æвдесуй еци силгоймаги бæгъатæрдзийнадæ æма æскъуæлхтдзийнадæ. Ниййерæг мади хузæн кæмæ зилдæй, еци кизгуттæ æма биццеутæ багъомбæл æнцæ, сæхецæн бакодтонцæ бийнонти гъуддаг, зæнæг дæр син исæнтæстæй æма нуртæккæ Тъæпæн Дигори ци гъæутæ ес, етæ уонæй исæвзурдæнцæ, – уæхæн æй зари сæйраг гъуди.

Задæлески Нанай зари дзубанди цæуй, тæтæр-мангол нæ рагфидтæлтиккон зæнхитæмæ куд æрбампурстонцæ æма нин нæ адæми фидтæлти куд ниццагътонцæ, куд ниддæрæн кодтонцæ, уобæл. Е æцæг хабар адтæй, æ кой берæ рагон киунугути ес: уруси моладзандонти анзгайфинст киунугути, европаг бæлццæнтти имисуйнæгти, астæуккаг æности ка цардæй, уæхæн араббаг, персайнаг, гурдзиаг æма сомехаг историкти æрмæгути.

Еци цау еунæг хатт истохунбæл нæ рахецæн æй, тох рахаста астинсæй анземæй фулдæр, адтæй си хецæнхузон рæстæгон фæлтæртæ. Нæ рагфидтæлтæ – алантæ æма манголти ’хсæн тохи туххæй автортæ ци хабæрттæ финсунцæ, уони хронологион æгъдауæй кæрæдзей фæдбæл ку райвæрæн, уæд нин æнцон рартасæн уодзæнæй зар «Задæлески Нана» еци тохæн æ кæци рæстæг æвдесуй, е.

Персайнаг историк Рашид-ад-дин куд финсуй, уотемæй манголи æфсæдтæ Цæгат Кавказмæ тæккæ фиццаг хатт æрбампурстонцæ 1222 анзи æма сæ арми бафтудæй аланти басæттун, уомæй ба син агъазгæнæг фæцæй е дæр, æма аланти уæди æмцæдесонтæ – кипчактæ – гадзирахаттæй ке рацудæнцæ нæ фидтæлтæбæл æма æнæнгъæлти манголти фарс ке фæцæнцæ.

Фал уæд мангойлæгтæ сæ уæлахездзийнадæ нæ ниффедар кодтонцæ. Цæгаткавказаг аланти зæнхитæ бустæгидæр сæ къохтæмæ æрбайсунбæл тох кæнун райдæдтонцæ фæстæдæр, уруси зæнхитæ байсунбæл тохти рæстæг – 1237, 1238 æма 1239 æнзти.

Фал еци æстæри фæрци дæр цæгаткавказаг адæмтæ, уæдта сæ хæццæ алантæ дæр еугур саст нæма ’рцудæнцæ. Алантæ тухгæнгути нихмæ тох кодтонцæ сæ еугур æрбампурстити рæстæгути дæр. Персайнаг историктæ Джувейни æма Рашид-ад-дин куд финстонцæ, уомæ гæсгæ: «Качир-укуле асс, æ къуари хæццæ манголæн хъæбæр устур цæфтæ никкæнидæ фæскъилдунæрдигæй. Еци къуар, уæдта ма кипчакти еу къуари ниппурхæ кæнуни туххæй мангойлæгти багъудæй 200 науи исефтонг кæнун æма алантæ, кипчакти Идили цæугæдонбæл сорун…»

Еума æвдесæн: XIII æности италиаг бæлццон Плано Карпини куд финста, уотемæй «манголи нихмæ бæгъатæрæй ка тох кодта, æма син абони уæнгæ дæр дæлбарæгонд ци зæнхитæ нæма ’рцудæнцæ, еци зæнхитæй  еу æй Аланий еу хай: аланти бæсти еу хонх байсунбæл мангойлæгтæ нур тох кæнунцæ дууадæс анзи æма уоми алантæ манголтæй дзæвгарæ адæм ниццагътонцæ, фæммард си æй сæ устур хецæуттæй дæр».

Вильгельм Рубрук, европаг бæлццон, французаг къароли минæвар 1253 анзи игъосун кодта: «Алантæ нур дæр ма тох кæнунцæ манголти нихмæ…»

Аци æма æндæр æвдесæнтæмæ гæсгæ зæгъун æнгъезуй уотæ, æма тæтæр-манголæн XIII æноси нимпурсæнти фæрци сæ къохи нæ бафтудæй Цæгат Кавкази адæмихæттити алкæмити сæхецæн дæлбарæ бакæнун. Манголи æфсæдтæ ку рандæуиуонцæ, уæд бабæй, гъæууат æма æдзæрæг уавæртæмæ ке ’ртæриуонцæ, еци адæмтæ фæстæмæ сæ цæрæнбунæттæмæ æрбаздæхиуонцæ æма сæ ихæлд гъæутæ нæуæгæй исаразиуонцæ.

Зундгонд историк Л.И.Лавров хатдзгондмæ гæсгæ, сæ гъæути алфамбулайти гъæуайгæнæн федæрттæ аразгæй, етæ сæхе цæттæ кæниуонцæ, знаг бабæй сæмæ нæуæгæй ку ’рбампурса, уæд ин нихкъуæрд раттунмæ .

Еци цаутæ нæ адæми зартæ æма таурæхъти æвдист не ’рцудæнцæ, растдæр зæгъгæй ба, кæд æвдист æрцудæнцæ, уæддæр мах уæнгæ не ’рхъæрттæнцæ. Уотемæй ба, адæм æндæр бæстаг тухгæнгути нихмæ хъазауатæй дæргъвæтийнæ тох ке кодтонцæ, уæдта устур бæгъатæрдзийнади гъуддæгутæ ке ’вдистонцæ, етæ адæмон исфæлдистадæмæ æнæ бахаугæ нæ адтæнцæ. Фал адæмбæл XIV æноси кæрони æверхъау устур цæфтæ ку исæмбалдæй, устур бæлæхтæ ку бавзурстонцæ, адæмæн сæ фулдæр хай цагъди ку фæцæнцæ, уæд адæмон исфæлдистади хæзнатæй дæр дзæвгарæ бабун æй.

Фесавдæнцæ дзоргæ æма финсгæ уадзимистæ дæр. (Финст уадзимистæ сæмæ ке адтæй æнæмæнгæ, уобæл дзорæг ба æнцæ профессор Турчанинови наукон-æртасæн куститæ).

Тамерлан, дæсни æма фæлтæрдгун тугъдон разамонæг æма тухгæнæг, æнæнимæдзæ берæ æфсæдти хæццæ 1235 анзи Астæуккаг Азийæй æрбампурста Цæгат Кавказмæ. Е сурдта Тохтамыши. Тимур Тохтамыши æфсæдти ниддæрæн кодта Терки билгæрæнттæбæл æма уæд Уруси зæнхитæ есунмæ рараст æй.

Фал ибæл фæстæдæр ба, Алайнаг паддзæхтæ æ коммæкæсæг ке нæбал æнцæ, еци хабар исæмбалдæй æма фæстæмæ Цæгат Кавказмæ раздахтæй. Аци хатт ами зæнхуæттæ уотæ ниффалгæрон кодта æма уæдæй фæстæмæ алантæ сæ къæхтæбæл нæбал ислæудтæнцæ.

 

НÆ РАГФИДТÆЛТÆ КУТЕМÆЙ ФÆЛЛЕДЗÆГИ ÆНЦÆ ХУÆНХТÆМÆ

Еци æстæри хабæрттæ цубур, фал бæлвурдæй ракодта персайнаг историк Шереф-ад-дин Йезди.

Тимур-ленги (Тамерлани) æрбампурстæй дууинсæй анзи фæстæдæр Цæгат Кавказмæ италиаг бæлццон Иосиф Барбаро ку æрбафтудæй, уæд еци тъæпæнтæн сæ бундорон цæргути уоми нæбал баййафта. Байзадæнцæ ма си сæ ном æма циртити уæле амад хъæбæр берæ обæуттæ, адæм ба сæхе райстонцæ, зинбацæуæн ци кæмттæмæ адтæй, уордæмæ. «Алани», зæгъгæ, бæсти фиццаг цардæнцæ алантæ. Етæ сæхуæдтæ худтонцæ сæхе – асс. «Еци адæм – финсуй Барбаро, – кодтонцæ киристон дини æгъдæуттæ, æма сæ уомæ гæсгæ ба тæтæр ниццагътонцæ, сæ цæрæнбунæттæй сæ фæттардтонцæ. Сæ бæсти ес берæ хуæнхтæ, цæугæдæнттæ, тæрфитæ. Ахид си ес исæмбæлæн сикъитæй конд обæуттæбæл. Етæ, æвæдзи, мæрдти номбæл арæзт циртитæ ’нцæ…»

Тамерлани æрбампурст адтæй, 1222 анзи ци трагеди райдæдта, уомæн æ кæронбæттæн. Астинсæй анземæй фулдæр алантæ тох кодтонцæ æверхъау тухгæнгути нихмæ, устур зинтæ баййафиуонцæ, фал ма уæддæр Цæгат Кавкази тъæпæнтæбæл цардæнцæ хецæн адæмихæттитæ, хецæн кънийазæдти хузи.

Бустæги æндæр уавæр исæвзурдæй Тимури æрбампурсти фæсте. Гурдзиаг историк Вахушти цардæй XVIII æноси. Е æ киунугæ «Гурдзий географи», зæгъгæ, уоми финсуй: «Чингиси фæдон ханти æрбампурстити дзаманти Овсти сахартæ æма цæрæнбунæттæ зæууатмæ ’рцудæнцæ, исæдзæрæг æнцæ. Овстæ ледзун райдæдтонцæ Кавкази рæбуйнаг хуæнхтæмæ, сæхе бæстæн ба æ фулдæр хай æдзæрæг фестадæй, æма уæдæй фæстæмæ Овсетий хонун райдæдтонцæ Черкести, кенæ ба Кæсæги бæстæ…» Гъома, ирон-дигорон адæми рагфидтæлтæ ци лигъз будурти, ци тъæпæнти цардæнцæ, уони ниууагътонцæ æма æрцардæнцæ Кавкази хуæнхтæн сæ астæуккаг хаййи кæмтти.

Тухгæнæг Тимур-ленги æфсæдти æрбампурсти хæццæ баст цаутæ æвдист æрцудæнцæ кадæнгити цикл æма рагон зар «Задæлески Нана»-й.

Адæмон исфæлдистади еци уадзимистæмæ гæсгæ ес зæгъæн æма Тимури гъуддæгутæ нæ адæми зæрдити устур фæд ниууагътонцæ.

Нæ адæмон исфæлдистади медæги тæтæр-манголти æрбампурсти дзаманти зингæ лæгтæй Тимури номæй æндæр неке ном байзадæй (уогæ ма фегъосæн ес мангойлаг æфсади раздзæуæг Мамайи ном дæр, уой номæй мадæ æ сувæллони фæттæрсун кæнуй: «Мамма дæ фæххæсдзæнæй» – зæгъгæ. Фал аййевадон уадзимисти ба Мамайи кой некæми æмбæлуй).

Зар «Задæлески Нана»-й  Тимури сорæт æгириддæр æвдист не ’рцудæй, уоми дзубанди цæуй историон цаубæл, кæрæдзей нихмæ æвæрд дууæ тухебæл: еуæрдигæй Тимури æнæкæрон берæ æфсæдтæ, иннердигæй ба – сæ зæнхæ, сæ сахартæ, гъæутæ багъæуай кæнунбæл тохгæнæг адæм – дигорæ. Зар хецæн адæймæгутæмæ æ гъос нæ даруй, е ’ргон сæмæ нæ хатуй. Цума цæмæн уотæ ’й?

Историон зарæн бæрæг архайгутæ æма цаутæ сæйрагдæр фæуунцæ, зар сæ номæй-номмæ ку фæййамонуй, алкæмæн дæр си сæрмагонд историон хецæндзийнæдтæй, менеугутæй ку бахай кæнуй, уæд.

Æз мæ гъуди зæгъдзæнæн, аци зар ци уавæрти арæзт æрцудæй, уой туххæй, æма уæд е дзуапп уодзæнæй, уæлдæр ци фарста исæвардтан, уомæн. Мæнмæ гæсгæ «Задæлески Нана» уæхæн зар нæй, историон цауи хуæдфæсте арæзт ка ’рцудайдæ. Æз уотæ æнгъæл дæн, æ исаразæг игъосгæ фæккодта уой агъоммæ дзаманти арæзт зарти, кадæнгити койтæ, еци устур историон цауи хецæн хабæрттæ, хецæн тугъдон разамонгути æскъуæлхтдзийнæдтæ æстауни туххæй арæзт зартæ æма кадæнгити койтæ. Фегъуста, будури цæрæг фидтæлтæ цагъди куд фæцæнцæ æма ма си сæрæгасæй ка байзадæй, етæ хуæнхтæмæ куд фæллигъдæнцæ, уой туххæй таурæхътæ.

 

ЗАДÆЛЕСКИ НАНАЙ КАДÆН ДОГÆЙ-ДОГÆМÆ ИЗÆЛУЙ ТАБУЙАГ ЗАР

Уæдмæ хецæн бæгъатæр адæймæгути нæмттæ, æскъуæлхтдзийнæдтæ феронх æнцæ, айдагъдæр ма устур цауæн гъуди кодтонцæ æ алæмæтдзийнадæ. Зар «Задæлески Нана» уæхæн уавæрти арæзт æрцудæй. Зар, æвæдзи, фæззиндтæй, дигорон адæми рагфидтæлтæй ма сæрæгас ка байзадæй, уонæй ма хуæнхтæмæ ка фæллигъдæй, уони дуккаг кенæ æртиккаг фæлтæри доги, хуæнхтæмæ фæлледзæг адæми байзæттæгтæ, – «нури Дигорæ кæцæй равзурдæнцæ», – зæгъгæ, сæхе ку фарстонцæ, уæд.

Аци зар æцæгæйдæр уæд арæзт ке ’рцудайдæ, уобæл дзорæг æй, тæтæр æма аланти ’хсæн тох фæстаг тохи хузи æвдист ке цæуй, е дæр, уæдта зари нисанеуæггонд медес дæр: дигорæ будури куд дæрæнгонд æрцудæнцæ хуæнхбæстæмæ бафтуйгæй, фæстæмæ бабæй сæ къæхтæбæл куд ислæудтæнцæ. Нæуæг, æнахур рауæнти æрбунæттон ун, зиндзийнæдтæн ниббухсун, фæстæмæ бабæй еумæйаг фæткæ, еу æгъдаубæл хуæцæг адæмæй цæрун райдайунæн гъудæй бæрæг рæстæг, æма зар «Задæлески Нана» бæлвурдæй дзæвгарæ рæстæг райевгъуйуни фæсте арæзт æрцудæй.

Зари композици логикон æгъдауæй хуарз арæзт æй. Цаутæ æвдист цæунцæ, царди куд æрцудæнцæ, раст гъе уотæ фæд-фæди. Тимури æрдонгти æрбампурст, тугъд, дигорон адæми ниддæрæн, седзæр сувæллæнттæ куд райервазтæнцæ, хуæнхбæстæмæ, æдасдæр рауæнмæ куд балигъдæнцæ, еци рауæнти нæуæг гъæутæ куд исæвзурдæй.

Историон зарти куд фæууй, уотæ еци зари дæр гъуддаг æвдист цæуй æцæгдзийнади хуарæнтæй. Адæймаг си цæбæл нæ баууæнда, аргъауи хузи си ци уа, зари уæхæнæй неци ес. Дигорæбæл «тогуарæ никкодта», гъæутæ «сау фунук фестадæнцæ», зæгъгæ, си ке загъдæуй,  уомæн гиперболæ исхонæн нæййес. Тимури æфсæдтæ аланти куд ниппурхæ кодтонцæ, уой астæуккаг æности историктæ никки карздæрæй æвдесунцæ. Тимури догæ рартасунбæл ка косуй, еци историктæ зæгъунцæ, зæнхи цъарæбæл уомæй æнæхатирдæр тухæгæнæг некæдма адтæй, зæгъгæ.

Алантæмæ æрбампурсти доги е ’фсæдтæ уотæ æнæхатирæй архайдтонцæ æма, дан, «æгæстæ мæрдти æрæнцадмæ хицæ кодтонцæ».

Карл Маркс финста: «Тимури политикæ уæхæн адтæй, цæмæй е ’фсæдтæ мингай адæймæгути гъезæмарæй маронцæ, цæмæй уостити, сувæллæнтти, нæлгоймæгти, лæхъуæнти цæгъдонцæ, æвгæрдонцæ, адæм си алкæми дæр æмрезæги куд резонцæ, уотæ…» Ци адæмбæл фæууæлахез уидæ, уони  бустæги дæр бастъегъидæ, уонæй фæстæдæр косæг фонс исаразуни гъуди имæ нæ адтæй.

Уæхæн миутæ бакодта Цæгат Кавкази алантæн дæр, сæ нихмæ кард æма арцæй архайгæй. Уомæ гæсгæ ба, раздæр гъæздуг гъæутæ æма цъæх будуртæ кæми адтæй, уоми ма байзадæй сугъдонæ æма фунук. Адæми æнæхатирæй  цагъдтонцæ æма сæ фæстагонтæмæ уотæ кастæй, цума алайнаг адæм Тимури фæсте бунæскъуд фæцæнцæ. Зармæ гæсгæ ма сæрæгас байзадæнцæ еу силгоймаг æма цалдæр сувæллони. Уонæй æндæр Тъæпæн Дигори адæмæй æзмæлæг нæбал адтæй, бабун æнцæ.

Зари фиццаг хаййи дзубанди Тъæпæн Дигори ниццагъдбæл кæми цæуй, уоми лексикæ æма фразеологи гъарæнги хузæн æнцæ: «Тогуарæ æркодта Тъæпæн Дигорæбæл!..» «Сæ финдзцæуæг адæм, сæ хъал фæсевæд тоглæсæн кæнунцæ…» «Ку бабун æнцæ Тъæпæн Дигорæ, æвæстаг ку фæцæнцæ…» Тухгин зæрдити рист равдесуни туххæй зар фæд-фæди фæззæгъуй еци-еу дзурдтæ, еци-еу гъудитæ (зæгъæн, зари райдайæни), кенæ ба фæд-фæди испайда кæнуй, æмхузон нисанеуæг кæмæн ес, уæхæн дзурдтæ æма дзурдбæститæй: «Сæ хъал фæсевæд се ’знæгти къохæй тоглæсæн кæнунцæ…» «Кунæг кæнунцæ, мæрдтæмæ евгъуйунцæ…» «Хасти ку фæцæнцæ, хасти ку фæцæнцæ, ку бабун æнцæ Тъæпæн Дигорæ, æвæстаг ку фæцæнцæ…» Синоним дзурдтæ кæрæдзей фæдбæл æвæрд цæунцæ тухгиндæр æма карздæргæнгæ.

Зари дуккаг æмбес дзуапп дæттуй, Тъæпæн Дигори адæм хуæнхбæсти  кутемæйти фæззиндтæнцæ, зæгъгæ, фарстæн.

Дигорон адæм будури дæрæнгонд ку ’рцудæнцæ, тохи сæ фулдæр ку фæммард æнцæ, нæлгоймæгтæ æма силгоймæгтæй ма уодæгас ка байзадæй, уони Ахсахъ-Тимури æфсæдтæ уацари ку ракодтонцæ, уæд ма еци Тъæпæнти кæмидæр еу уосæ еци адзалæй фæййервазтæй æма сугъдонтæбæл æрзилдæй, иссирдта ма си седзæр сувæллæнттæ, хуæнхбæстæмæ сæ фæккодта, багъæуай сæ кодта æма хуæнхбæсти Тъæпæн Дигори гъæутæ уонæй исæвзурдæнцæ.

 

ИСИРÆЗТÆНЦÆ СЕДЗÆР САБИЙТÆ, БАЙДЗАГ СИ ÆЙ ГЪÆУБÆСТÆ…

Гъе уæхæн хузи байзадæй еци æверхъау цау адæми зæрдити. Æнæдузæрдугæй зæгъæн ес, зар «Задæлески Нана» – ке æй, тухгæнæг Тимури æрбампурсти æууæлтæ бæлвурдæй ка ’вдесуй, уæхæн аййевадон уадзимис.

Еци дзамани адæми нимæдзæ цæхгæр ке фæмминкъийдæр æй, адæмæн сæ фулдæр цагъди ке фæцæнцæ, еци хабæрттæ зар хуарз æма æнхæстæй æвдесуй. Дигорон адæм, тæтæр-манголти æрбампурсти агъоммæ цæйбæрцæ адтæнцæ,  æма хуæнхтæмæ фæлледзæг адæм цæйбæрцæ адтæнцæ, уони кæрæдзей хæццæ ку рабарай, уæд фæстæгти исхонæн ес æдеугурæй армидзаг. Уомæ гæсгæ зари сувæллæнттæ æвдист цæунцæ седзæрти хузи.

Фал еуцæйдæрбæрцæдæр рæстæгути фæсте сувæллæнттæ багъомбæл æнцæ, рацудæй син нæуæг фæлтæртæ, адæм сæ нæуæг царди фадуæттæбæл фæййахурдæр æнцæ æма бабæй сабургай сæ къæхтæбæл ислæудтæнцæ, сæхебæл исхуæстæнцæ. Уотæ уидæ уруси сахарти гъуддаг дæр: манголи æрдонгтæ сæ ниддæрæн кæниуонцæ, фал бабæй цæйдæрбæрцæ рæстæги фæсте ба сæ хъауритæ сæ къанцци исбадиуонцæ, манголтæн нихкъуæрд дæттунгъон фæууиуонцæ.

Задæлески Нана цума æцæг историон сорæт æй æви нæ? Уомæн нуртæкки бæрæг-бæлвурд дзуапп раттæн нæййес. Æвæдзи, уæди рæстæгути е еунæг цау нæ адтæй, уæхæн хабæрттæ ахид адтайуонцæ. Задæлески Нанай сорæт нин æвдесуй тæтæр-манголи æрбампурсти дзаманти бæгъатæр, уодуæлдай силгоймæгти еумæйаг уодиконд. Сæ адæм цæмæй бунæскъуд ма фæууонцæ, цæмæй фæстæмæ иснæуæг уонцæ, уой туххæй силгоймæгтæ сæ уодтæбæл нæ аурстонцæ æма «Задæлески Нана»-й зар уонæн æй аййевадон циртдзæвæн. Зармæ гæсгæ е æй хумæтæги силгоймаг, сауæнгæ ма ин æ ном дæр нæ зонæн. Иннæ силгоймæгтæй нецæмæй хецæн кæнуй. Седзæр сабийти хузæн е дæр куддæртæй сæрæгасæй байзадæй. Фал æ нифс, æ лæгигъæдæ æ хъауритæ дессаг æнцæ: сувæллæнтти æрæмбурд кодта, уæди гъезæмайраг уавæрти сæ багъæуай кодта, исгъомбæл сæ кодта, дигори дзилагæ исæфун нæ бауагъта. Уæдæй фæстæмæ е еугур дигорæн дæр иссæй сæ мадæ æма ’й худтонцæ – «Задæлески Нана».

Задæлески цæргутæ куд дзорунцæ, уотемæй гъæумæ хæстæг ес «Морги лæгæт». Уоми сæ фидтæлтæ æрæййафтонцæ силгоймаги мард, æ уæледарæс дæр ма æнæгъæнæ адтæй, уæдта ма æ дзиккотæ дæр дзæбæх цæфст адтæнцæ сæри къудурбæл, уæхæн хузи. Тъæпæн Дигори рацæргæ адæм нерæнги дæр ма еци бунат «дзиуарæ» хонунцæ.

Тухгæнæг Тимури сорæти туххæй адæмон исфæлдистади ес еу цалдæр кадæнги (Тимури туххæй кадæнгитæ ма ес мæхъæлмæ, кæсæгмæ, цæцæнмæ дæр).

 

ДИГОРИ ДЗИЛЛИ ХУÆЗДÆРТÆ ЗНАГИ НИХМÆ ТОХИ ФÆММАРД ÆНЦÆ…

Уæлдæр ци зари кой ракодтан, уоми Тимурæн æ сорæт æвдист нæ цæуй, айдагъдæр си æмбæлæн æ номбæл. Фал æ номи хæццæ баст цау ба æвдист цæуй æцæг хузи, уомæ гæсгæ ба си зармæ игъосгутæ хатунцæ, æнкъарунцæ, цæгаткавказаг адæмихæттити нихмæ нимпурсти сæргъи ка лæудтæй, уæхæн историон адæймаги сорæт. Æндæр хузи арæзт æнцæ, Тимури туххæй ци кадæнгитæ байзадæй, етæ. Еци кадæнгитæ радех кæнун æнгъезуй æртæ къуаребæл.

Фиццаг къуари Тимур æвдист цæуй стъалуй, кенæ ба алæмæттаг адæймаги хузи. Е æй еугур дуйнетæ басæттæг, устур дессаг уæвæг. «Ахсахъ Тимурæн ба æфсæн базуртæ адтæй æма бонæ арвбæл æртæ зилди кодта…» «…Æхуæдæг ба арвмæ иссудæй æма уоми стъалуй хузи бацудæй», – уотæ си загъд ес, Гарданти Михалæн, мæхческаг кадæнгæгæнæг ци кадæнгæ ракодта, уоми. «Арви цæгиндзæ», зæгъгæ, ци стъалу хуннуй, уой дигорæ «Ахсахъ-Тимур» хонунцæ. «Фесинмæ цæугути авд стъалуй ба «Лæдæртæ». Кадæнгæмæ гæсгæ «Лæдæртæ» æнцæ авд æнсувæри – Лæдæрти муггагæй. Ахсахъ-Тимур син сæ еунæг хуæри раскъафта, уæлæрвтæмæ истахтæй æма уоми стъалу фестадæй. Лæдæртæ дæр «стъалутæ фестадæнцæ, Ахсахъ-Тимури бæргæ сорунцæ, фал ибæл нæ хуæст кæнунцæ».

Нарти кадæнгити ес дуйней исæфти мотив. Дуйней исæфти хуæдразмæ, дан, Нарти Сослан истохдзæнæй Алимбеги фурт Тотрази хæццæ. Уони фæсте ба Ахсахъ-Тимури æфсад тохдзæнæнцæ, дигорæй ма ка байзадæй, уони хæццæ (еу вариант), иннеми ба Ахсахъ-Тимур тохдзæнæй сæ хуæри кæмæн раскъафта, еци æнсувæрти хæццæ. Кадæнгити аци къуари медæгæ алæмæттаг хабæрттæ исхæлæмулæ ’нцæ, циуавæрдæр æцæг, историон æгъдауæй раст æвдист листæг гъуддæгути хæццæ. Гарданти Михал 1903 анзи Мæхчески ци кадæнгæ фегъуста æма ’й ниффинста, уоми уотæ цæуй дзубанди, зæгъгæ, дигорон адæмæн сæ хуæздæртæ тугъди фæммард æнцæ, «сæ нецæйхузон хауæггæгти ба син Тимур æ хæццæ ракодта Китаймæ æма си уоми хецæн гъæутæ искодта».

Историон æвдесæнтæй куд зиннуй, уотемæй Тимур æцæгæйдæр аланти еу хай æ хæццæ ракодта æма Китаймæ ку бампурста, уæд етæ дæр е ’фсади хæццæ адтæнцæ.

Еци цауи койтæ Нарти кадæнгити дæр байзадæнцæ. «Нецæйхузон», хауæггаг, зæгъгæ, дзурдтæй кадæнгæгæнæг бæрцæ нæ амонуй, е æй эпитет, æфхуæрæн рабарст, барвæндонæй знагæн лæггадæ кæнунбæл ка исарази æй, еци «алантæн».

Дуйнетæ басæттæги сорæт кадæнгити дуккаг къуари алæмæттаг хунд нæбал цæуй. Тимур уоми æй хани, кенæ ба фонсгин гъæздуги лæги фурт. Фидæ æ фуртмæ æгæр нифсхаст лæги менеугутæ ку æрæстæфтæй, уæд, мæ бунат мин ку байахæсса, зæгъгæ, тæрсгæй, æхуæдæг Тимурæн æ зæнгæ басаста («Тимур минкъий биццеу уогæй, тæрхъос æ фæстаг къахæй куд æрахæста, зæгъгæ», кадæнгæ).

Тимури сорæт уоми иссæй аргъауи архайæги хузæн, историзми æууæлтæй ма æ гъуддæгути айдагъдæр байзадæй минкъий цидæртæ æма сæ кæнгæ дæр фæккæнуй, бустæги зæнхон хабæртти, оххайбæл (æ фуртти кенæ ин æ кизги раскъавдæй æма уой агоргæй е ’фсæдти хæццæ Кавказмæ æрбампурста).

 

ЗÆРДÆ РИСТ КУ УА, УÆДДÆР СИ Æ ИМИСУЙНАГ НÆ ИРОНХ КÆНУЙ…

Тимури туххæй кадæнгити æртиккаг къуарæн исхонæн ес генеалогион кадæнгитæ. Уонæй еуемæ гæсгæ Тимур Ахсахъ, хорискæсæйнаг хани фурт, æ уорс бæхбæл бабадтæй, рабалци кодта æма еуцæйдæрбæрцæдæр рæстæги фæсте ба хуæнхбæстæмæ бафтудæй. Уоми исæмбалдæй æртæ саурæсугъд хуæребæл, бауарзта сæ æма сæ æхецæн бийнойнæгтæн æрхудта. Æртæ уосемæй ин ци æртæ фурти исæнтæстæй, Дигорæ, Ирæ æма Туал, уонæй равзургæ ’нцæ – дигорæ, ирæ æма туал.

Æндæр кадæнгитæмæ гæсгæ ба дигорон муггæгтæ Гергитæ, Малитæ, Будайтæ æма Гардантæ ’нцæ Тимурæн æхе байзæттæгтæ. Уæхæн кадæнгитæ, мæнмæ гæсгæ, фæстæдæр фæззиндтæнцæ. Се ’ргъудигæнгутæ испайда кодтонцæ «Задæлески Нана»-й зари гъудийæй, гъома, Дигорæ æнцæ Тимури æрбампурсти фæсте ма сæрæгас ка байзадæй, уони еу хай, зæгъгæ, уомæ гæсгæ ба кадæнгæ исаразгутæй алке дæр æхе хонуй Ахсахъ-Тимури цæуæти цæуæт. Муггаг цæйбæрцæбæл рагондæр адтайдæ, уойбæрцæбæл æ кадæ бæрзонддæр уидæ, муггаги сæргъи ма историон бæлвурд лæг лæуд ку адтайдæ, уæдта бустæгидæр.

Ес ма æндæрхузи гъуди кæнæн дæр: Тимури æфсæдтæй байзайидæ еугай æфсæддонтæ æма бунæттон цæргути хæццæ исхæлæмулæ уиуонцæ. Е дæр агъаз кодтайдæ, сæ муггаги сæргъи тюркаг-тæтæйраг лæгтæ кæмæн уидæ, уони ’хсæн уæхæн кадæнгитæ фæззиннунæн.

Бæлвурд æй еу гъуддаг, хорискæсæйнаг тухæгæнæг Тамерлан-Тимур астæуккаг æности дзамани æ берæ æфсæдти хæццæ Цæгат Кавказмæ ке ’рбампурста, уой хæццæ баст цаутæ сæ фæд ниууагътонцæ нæ адæмон исфæлдистади. Етæ дигорон адæми ’хсæн, ирон адæми ’хсæн байзадæнцæ, Ос-Бæгъатæри кадæнгитæ куд байзадæнцæ, уотæ.

ХÆМИЦАТИ Тамарæ (1932-2011), филологон наукити кандидат

 

РЕДАКЦИЙÆЙ. Нур ба, зæрдæ уин куд байвардтан, уотæ мухур кæнæн зар «Задæлески Нана»-й дууæ варианти.

 

ЗАДÆЛЕСКИ НАНА

Тогуарæ æркодта, тогуарæ æркодта

Тъæпæн Дигорбæл, Тъæпæн Дигорбæл!

Ахъсахъ Тимури æфсæнцъух борæтæй

Сæ цъæх будуртæ ку батар æнцæ,

Æфсæнбид кауæй æнгомдæр, федардæр

Сæ фалæмбулай æртеголæ ’нцæ.

Тъæпæн Дигорæн сæ финдзцæуæг адæм,

Сæ хъал фæсевæд лæгæй лæг хуæздæр

Се ’знæгти къохæй тог лæсæн кæнунцæ,

Кунæг кæнунцæ, мæрдтæмæ евгъуйунцæ.

Фæстаг лæги уæнгæмæ бæргæ тохунцæ,

Фал бунцагъд фæцæнцæ Тъæпæн Дигорæ!

Уæд сугъдæ ку схæцуй, цъæх арт ку сгъазуй

Тъæпæн Дигорæн се ’вулд гъæутæбæл.

Сæ байзайæггаг дæр: силæй дæр, нæлæй дæр

Хасти ку фæцæнцæ!

Ку бабун  æнцæ Тъæпæн Дигорæ,

Æвæстаг ку фæцæнцæ; кæугæ, дзиназгæ

Уæд байзайунцæ дзæгъæл сувæллæнттæ

Сæ сугъд бундорбæл, сæ сау фунукбæл.

Уæд ма разиннуй дзилли амондæн

Силæстæг дуйнебæл æма седзæрти

Æ разæй ку скæнуй фусти къуари хузæн.

Æхсæвæй, бонæй сæ гъæуай ку кæнуй

Гъæддаг сирдæй дæр, фудгæнæгæй дæр,

Будурæй гъæдæмæ, гъæдæй æрдозæмæ,

Дигори Æфцæгмæ йе рух ку раттуй.

Цæгатбæл бахезуй æма æд сувæллæнттæ

Задæлески сæри ку ’рбунат кæнуй.

Алли зайæгойæй сæ хæссун ку байдайуй,

Хæссун ку байдайуй. Ку растур унцæ,

Сæ еумæйаг мадæ «Задæлески Нанай» мард

Кадæ, цити хæтдзæ уæд ку байвæрунцæ

Задæлески фалдзос Морги лæгæти.

 

Кадæнгæ ракодта Саулати Дзæрæх 1894 анзи. Ниффинста æй Туйгъанти Махарбег. «Мах дуг», 1952 анз, №2, ф.76.

 

ЗАДÆЛЕСКИ НАНА

(Вариант)

Дæллаг Дигори сæрмæ, Тъæпæн Дигори сæрмæ

Уарун нæ – тог цæуй.

Сугъзæринæ будуртæ адтæнцæ,

Нур ба ниссау æнцæ.

Ниссæхуастонцæ Тимури æфсæдтæ.

Æртумугъ кодта фарси хузæн хъæматæй.

Хъуæцæ кæнунцæ сугъд хæдзæрттæ,

Фæммард æнцæ хуæздæр лæгтæ.

Адæн исæфунцæ, хъуæцæ цæуй Дигори сæрмæ,

Ка ма ин даргъдæр кæндзæй æ муггаг?

Мæрдтæн нæййес циртитæ къахт,

Сувæллæнттæ кæунцæ, байзадæнцæ седзæртæй,

Ка син ратдзæй хуæруйнаг æма дон?

Ка сæ багъар кæндзæнæй?

Ка сæ фæййервæзун кæндзæй фидбилизæй?

Ка син батæрегъæд кæндзæй фидбилизи?

Байзадæй ма еу зæронд уосæ.

Æма е æмбурд кæнуй седзæрти,

Бон æма æхсæвæ хонуй сæ æ хæццæ фусти дзоги хузæн.

Хонуй седзæрти, тагъд кæнуй,

Рæстæг зинаргъ æй, гъæуай сæ кæнуй сирдтæй.

Ервæзун сæ кодта, æма сæ фæййервæзун кодта,

Æма сæ æрбахудта Задæлескмæ,

Æнзтæ цудæнцæ, алцидæр адтæй:

Арвигъæр дæр, арвирттивд дæр.

Исирæзтæнцæ сувæллæнттæ тагъд,

Исирæзтæнцæ, ма байдзаг кодтонцæ гъæу

Дон æрлæуун кæнун æнгъезуй,

Цард тагъд кæнуй, рæстæг цæуй.

Рамардæй Задæлески Нана, нæбал уолæфуй…

Сæдæ сувæллони сæ мæгур мади фæсте рацудæнцæ,

Кæунцæ фæстаг хатт æ циртбæл.

 

Радзурдта æй Хайманти Алихан, 75-анздзудæй. 1977 анз, Стур Дигорæ, Ирæфи район. Ниффинста æй Абайти Р. æма Хайманти С. Цæгат Иристони паддзахадон университет, уруссаг литератури кафедри архив, 1977 анз, №47.