БЕРÆ ДЕССÆГТÆ РАДЗОРУЙНАГ БА ИН КУД НÆ АДТÆЙ

ДЗУСАТИ Ибрагим ахид фембæлидæ кæстæр фæлтæрти хæццæ, зæрдтагон зундамонæг син адтæй.

Дзусати Ибрагими цардвæндаги туххæй æ рæстæги берæ аллихузон мухургонд цудæй дзиллон хабархæссæг фæрæзнити дæр æма хецæн тугъдон киунугути дæр. Етæ цæмæдесаг æнцæ  абони дæр, уæлдайдæр ба уомæ гæсгæ æма нин ахсгиаг фæрæзнæ  ’нцæ нæ ирæзгæ фæлтæрти Фидибæстæ рæстуодæй уарзун æма æ сæрбæлтау архайунмæ цæттæ уни зæрдихаттæй гъомбæл кæнуни гъуддаги.

Уонæй цæмæдесагдæр ба  ’нцæ не  ’мзæнхон бæгъатæрæн æхе имисуйнæгтæ. Етæ мухургонд æрцудæнцæ хецæн киунугæй дæр, хуннуй «Мой позывной – «Тигр». Уоми бæлвурдæй æрдзурдта æ цардвæндаги, æ тугъдон хабæртти, уæдта е ’мтохгæнгути туххæй. Нæ абони радзубанди дæр райдайдзинан еци киунугæбæл цубур рафæлгæстæй, уой хæццæ ба уæ базонгæ кæндзинан номдзуд инæлари туххæй имисуйнæгтæй цалдæрей хæццæ.

Дзусати Ибрагим райгурдæй 1905 анзи 16 мартъий Заманхъули зæнхкосæги хæдзари. 1924 анзи Дзусай-фурт Сурх Æфсади рæнгъитæмæ службæ кæнунмæ рандæй. 1929 анзи каст фæцæй Оренбурги тæхгути æфсæддон скъола. Тугъди дзамани Иристони минæвар ахæста авиацион полкки, фæстæдæр ба – дивизий æма корпуси командири бунæттæ. Лæгæвзарæн тугъдтити Ибрагими тæхгутæ æргæлстонцæ знаги 832 хуæдтæхæги (уонæй 219 Берлини уæларви). Дзусай-фурт нимад æй «Батя», зæгъгæ ’й, еци фæлмæн номæй ка худта, Советон Цæдеси æртæ хатти еци Бæгъатæр А.Покрышкини, Советон Цæдеси дууæ хатти Бæгъатæртæ Г. Речкалови æма Д.Глинки, Советон Цæдеси Бæгъатæртæ Бабаки, Федорови, Голубеви, Дольникови, Б.Глинки, Бересневи, Лавицкийи æма æндæрти гъомбæлгæнæгбæл.

Дзусай-фурти киунугæн раздзубанди ниффинста авиаций инæлар-болкъон, ССР Цæдеси æскъуæлхт æфсæддон тæхæг, олгинскæйаг Цоколати Эльдар Вениамини фурт.

Киунуги автор зæрдæхцæуæнæй имисуй е ’ригони бæнттæ, уæд заманхъуйлаг фæскомцæдесонтæ цæйбæрцæбæл арфиаг гъуддæгутæ аразтонцæ, уой. Е ’фсæддон карнæ кутемæй райдæдта, уобæл дзоргæй, имисуй Краснодари хуæнхаг адæмти бæхгин æфсади скъолай ахури бонтæ, уой дæр сæ  имисуй сæрустурæй, уомæн æ рæстæги уоми службæ кодтонцæ е ’мзæнхонтæ, федæни номдзуд æфсæддон разамонгутæ Плити Иссæ æма Мамсурати Хаджи-Умар…

Тугъди райдайæни майор Дзусай-фурт адтæй 45-аг кунæггæнæг авиаполкки командир. 1940 анзи Жуковскийи номбæл тугъдон-уæлдæфон академи каст фæууæг тæхæг нимад адтæй æфсæддон хаййи фæлтæрдгундæр авиатортæй еуебæл. Тугъди райдайæни ЯК-1 хуæдтæхгутæй ефтонггонд 45-аг авиаполк гъæуай кодта Бакуй уæларв.

Дзусай-фурти авиатортæ немуцаг люфтваффейи тогцъухти хæццæ фиццаг хатт истухтонцæ 1941 анзи декабри кæрони Хъирими уæларви. 30 декабри сахар Керчмæ хæстæг Ибрагим æргæлста фиццаг фашистон Хе-111 æма уотемæй байгон кодта 45-аг авиаполкки тæхгутæ ке басугътонцæ, знаги еци хуæдтæхгути номхигъд. 1942 анзи январæй майи уæнгæ ирон биццеуи тæхгутæ æргæлстонцæ 47 гитлерон хуæдтæхæги, сæхецæй ба фæгъгъудæй айдагъдæр еу, 4 майи Дзусай-фурт разамунд кæмæн лæвардта, еци æхсæз Як-и æргæлстонцæ, фашистон æфсади генералон штаби минæвæрттæ кæми фæцæйцудæнцæ, уæхæн хуæдтæхæг Ю-52 æма уотемæй сæрмагонд тугъдон бардзурд æнтæстгинæй исæнхæст кодтонцæ.

Беслæни аэропорти 1942 анзи августæй сентябрмæ, æрбунæттон уогæй, 45-аг авиаполк архайдта Дзæуæгигъæуи æма Мæздæгмæ хæстæг уæззау уæлдæфон тугъдтити. Ибрагим финсуй: «Уæлахезон æфсæдти хæццæ бастæй сентябри нæ полк архайдта Мæздæгмæ, Мæлгъæвæг æма Елхоттæмæ хæстæг карз тугъдтити. Аллибон 4-5 тугъдон бардзурди æнхæст кæнгæй, нæ тæхгутæ знаги техникæ пурхæ кодтонцæ, фашистти авиаций æрбампурститæн карз нихкъуæрд лæвардтонцæ.

Бæгъатæрдзийнади æма тугъдон дæснидзийнади туххæй 45-аг авиаполкки тæхгутæбæл исбадтæй «Тигр»-и ном. Ибрагимæн æ фæсномуг дæр «Тигр» адтæй. Терки билгæрæнтти æвдист тугъдон æскъуæлхтдзийнæдти туххæй 45-аг авиаполккæй исаразтонцæ 100-аг гвардион авиаполк, æфсæддон хаййи командирæн равардтонцæ дæлболкъони цин æма ’й Сурх Турусай орденæй исхуарзæнхгин кодтонцæ.

Дзусай-фурти 1943 анзи 12 майи исæвардтонцæ, фæстæдæр 19-аг гвардион авиадивизи кæмæй исаразтонцæ, еци 216-аг авиацион дивизий командирæй. Не ’мзæнхони уарийтæ архайдтонцæ Краснодари край, Ростови область, Хонсайраг Украинæ æма Хъирим вермахти æрдонгтæй иссæребарæ кæнуни тогкалæн тугъдтити. «Кубани уæлдæфон тугъдтити рæстæг фашистон авиацибæл æрцудæй устур зиан. Знаги авиаций 1100 экипажæй фулдæр Тамани æрдæгсакъадахи сæ ингæн иссирдтонцæ», – финсуй зундгонд æфсæддон разамонæг.

Ибрагимæн 1944 анзи майи равардтонцæ авиаций инæлар-майори цин æма ’й исæвардтонцæ 1-аг Белоруссаг фронти 6-аг гвардион авиакорпуси командирæй. Белорусси æма Польшæ иссæребарæ кæнуни, уæдта Берлин байсуни карз тугъдтити туххæй Дзусай-фурт æ имисуйнæгти лæмбунæг финсуй. Зæгъун гъæуй уой, æма Ибрагими авиакорпус знаги фæскъилдуни тохæг инæлар Плити Исси бæхгин-механизацигонд æфсæддон къуари тугъдон архайæн фадуæттæ аразта.

ДЗУСАТИ Ибрагим (галеуæрдигæй) æма Александр Покрышкин (рахесæрдигæй). 1974 анз.

Тугъдон бардзурдтæ æнаййеппæй æнхæст кæнуни æма уæлдæфон тугъдтити бæгъатæрдзийнадæ равдесуни туххæй 1945 анзи 29 майи не ’мзæнхонæн равардтонцæ Советон Цæдеси Бæгъатæри кадгин ном. Уомæй уæлдай, тугъди дзамани Дзусай-фурт хуарзæнхæгонд æрцудæй Ленини æма Сурх Турусай фæйнæ 3, Суворови 2 орденемæй,  польшаг орден «Грюнвальд»-æй æма берæ майдантæй. Ибрагимæн æма æ дæлбартæн Сæйраг Уæлдæр Командæгæнæг, Советон Цæдеси Маршæл И.В. Сталини номæй цуппæрдæс хатти райарфæ кодтонцæ.

Киунуги фæстаг дууæ сæргондеми дзубанди цæуй Ибрагими фæстугъди царди туххæй. 1948 анзи Генералон штаби академи каст фæууни фæсте Дзусай-фурт Тугъдон-уæлдæфон тухти ахæста аллихузон бæрнон бунæттæ, 1950-1955 æнзти куста «Аэропорт»-и Красноярски крайи управлений хецауæй. 1955 анзи запаси рандæуни фæсте раййивта Иристонмæ æма ами партион, советон æма хæдзарадон оргæнти куста, разæнгардæй архайдта æхсæнадон царди, цалдæр хатти ’й равзурстонцæ Цæгат Иристони АССР-и Сæйраг Совети, республики сæйраг сахари æма райони совети депутатæй. Цалдæр анзей дæргъи ДОСААФ-и обкомæн разамунд дæтгæй, номдзуд тæхæг республики гъæуайкæнуйнадон-дзиллон æма патриотон гъомбæлади кустмæ бахаста устур æвæрæн.

СÆРУСТУР ДÆН МÆ ФИДÆЙ

Æноси цуппæрæймаг хай рацудæй мæ фидæ Дзусати Ибрагими мæлæтбæл, фал мæ зæрдæй нæ иронх кæнуй æ рохс сорæт. Æма куд ес феронхгæнæн уæхæн фидæн – инæлар, Советон Цæдеси Бæгъатæр. Æндаг бакастæй куд рæсугъд адтæй, уотæ рæсугъд адтæй æ меддуйне дæр. Мах, æ сувæллæнттæ, адтан цуппар, дууæ кизги æма дууæ биццеуи. Берæ нæ уарзта нæ фидæ, фал нæ къæсибадæг некæд кодта, нæмгæ дæр уотæ, нæ нин кастæй нотацитæ дæр. Æ еунæг æрбакаст дæр фагæ адтæй, цæмæй нин, ци зæгъуйнаг адтæй, уой балæдæрун кæна. Гъомбæл нæ кодта æхе дæнцæнбæл.

Советон Цæдеси Бæгъатæр, номдзуд инæлар ДЗУСАТИ Ибрагим Иристони финсгути къуари хæццæ.

Нæ еугурдæр, æ сувæллæнттæ, хуарз ахур кодтан, фудаг нæ адтан нæдæр скъолай, нæдæр гъæунги, нæдæр хæдзари. Нæ фидæ ни уæлдай сæрустур адтæй, цуппаремæй дæр уæлдæр ахургонддзийнадæ ке райстан, уой туххæй. Уæлдай сæрустурдæр ба мæнæй, æ хестæр кизгæй адтæй. Мæхецæй не ’ппæлун, фал мæ фиди некæд нецæмæй фæкъкъæндзæстуг кодтон, мæ кæстæр хуæрæ æма æнсувæртæн адтæн фæнзуйнаг ахури дæр æма æгъдауæй дæр. Æхцæуæн ин адтæй, дохтир ке исдæн, уæдта коммунист, æртæ сувæллоней мадæ. Мæ цардæмбал Мардантæй адтæй, цхинвайлаг. Æнæнгъæлæги базудтан кæрæдзей идард Сибири. Нæ еу дæр фæсмойнаг нæ адтæй.

Нæ мадæ Кодзурти Офийи хæццæ кæрæдзей берæ уарзтонцæ. Уой некæд гъуди кæнун æма сæмæ ескæд естæбæл хъаугъа рауадæй, алли гъуддаги дæр лæдæрдтæнцæ кæрæдзей.

Æма дада ба ци хуарз дада адтæй! Еу рæстæги æ хæдзари гъомбæл кодтонцæ мæ сувæллæнттæ æма ма хуæрæ Тамари сувæллæнттæ дæр. Уæд нæ дууæ дæр, хуæртæ, Кæройнаг Цæгати цардан, æз – Норильски, е ба – Воркутай. Уотæ дзоридæ нæ фидæ: «Сабийтæ гъæуама ирæзонцæ хузæнон уавæрти, фагæ син уа хуар æма рæзæ». Ке зæгъун æй гъæуй, Цæгати уæхæн уавæртæ нæ адтæй æма æ фæндæбæл исарази ан. Еудзурдæй, нæ фидæ адтæй хуарз бийнойнаг, хуарз фидæ æма дада.

Тугъди фæсте нæ бæгъатæр фидæ раййивта цалдæр бунати, службæ кодта Германий, сахар Львови, фæстагмæ куста Аэрофлоти Красноярски управлений хецауæй. Аллирауæн дæр ниууагъта хуарз фæд, ке хæццæ службæ кодта æма куста, уонæн адтæй фæнзуйнаг  е ’гъдау æма сæрæндзийнади фæрци. Инæлар, Советон Цæдеси Бæгъатæр… Æ бунати æндæр еске æхе бæрзонддæр дардтайдæ, æнæнвæрсонтæ кодтайдæ. Нæ фидæмæ уæхæнæй неци адтæй, хумæтæги инæлар, хумæтæги Бæгъатæр. Ка ’й зонуй, æма æ бæрзонддзийнадæ æ хумæтæгдзийнади адтæй.

Цийфæнди устур бунæтти кæд куста, цийфæнди идард кæд уидæ æ райгурæн зæнхæй, уæддæр æ гъудитæ Иристони хæццæ адтæнцæ, уомæн æма уарзта æ райгурæн къум, е ’мтог адæми. Æнæ уарзгæ ’й нæ адтæнцæ адæм сæхуæдтæ дæр. Уой туххæй æрхæсдзæнæн айдагъдæр еу дæнцæн. Красноярски ку куста, уæд æй партий крайком рарвиста партий Богучаныйи райкоми партконференцимæ бæрнон лæгæй. Гъæлæс кæнуни размæ фæлладуадзæн минутти Ибрагим æндæмæ рауадæй тамаку думунмæ. Лæууй райкоми бæстихаййи æма думуй тамаку. Уæдмæ райгъуста:

– Ирон дæ?

– Æма ду дæр ирон дæ? – рафарста ’й мæ фидæ.

Базонгæ ’нцæ. Е адтæй Богучаныймæ æрвист ахæст ирон лæг. Конференций фæсте еумæ фæттезгъон кодтонцæ Ангарай билгæрæнттæбæл. Базонгæ ’й иннæ ахæст ирæнтти хæццæ дæр. Инæлари кадæн кувд искодтонцæ. Æхсæвæ ’й нæбал рауагътонцæ. Фæстæдæр нæ фидæ ахид æримисидæ еци кувди хабар, идард Сибирмæ æрвист ирæнтти.  Æма сæ куд гъæуама феронх адтайдæ, кæд æма ин карз партион æфхуæрд æнæбари «бакосун» кодтонцæ, уæд. Цæветтонгæ, партий крайкоми гъостæбæл æрцудæй еци хабар æма имæ бюрой æмбурдмæ фæдздзурдтонцæ… Фал нæ фидæ æ еци «фудракæндæбæл» æгириддæр нæ фæсмон кодта. Уотæ зæгъидæ: «Уоми ци æхсæвæ рарвистон, е мæрдти бæсти дæр мæ хæццæ уæд…»

МАРДАНТИ-ДЗУСАТИ Розæ

НÆ ДУУÆ АЛÆМÆТИ ЗÆРДÆХЦÆУÆН ФЕМБÆЛДИ

Советон Цæдеси Бæгъатæр, авиаций инæлар-майор Дзусати Ибрагими кой æз фиццаг хатт фегъустон 1955 анзи Армавири тæхгути-кунæггæнгути æфсæддон училище каст фæууни фæсте. Идарддæр службæ кæнунмæ æрвист æрцудтæн ПВО-й Бакуй округмæ. Ардигæй райдæдта æ намуси над Дзусати Ибрагимæн евгъуд æноси 30-40-аг æнзти. Ами ’й беретæ гъуди кодтонцæ, беретæ зудтонцæ. Æма мин æ кой хъæбæр æхцæуæн адтæй.

Дзусати Ибрагим æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй 1980 анзи 28 октябри. Байвардтонцæ ’й Дзæуæгигъæуи Ирон аргъауæни тургъи. Дзусай-фурти ном хæссунцæ Дзæуæгигъæуи æма Беслæни гъæунгтæ, Заманхъули скъола, уæдта республики авиацион-спортивон клуб. Цалдæр анзей размæ æ ном лæвæрд æрцудæй Дзæуæгигъæуи 46-аг скъолайæн дæр. Аци ахургæнæндони азгъунсти фарсбæл ба абони дæр фæууинæн ес мраморæй конд номерæн фæйнæг.

Дзусати инæлари хæццæ фембалдтæн дууæ хатти. Фиццаг хатт – 1972 анзи. Мах, дууæ ирон тæхæги, æз æма Джиоти Вадим, Египети тугъдон архæйдтити бархеуонтæ, фæцæйцудан Ной Буачидзей гъæунги (нур Къостай проспект) Дзусати Ибрагими хæдзари рæзти.

– Гъæйдæ æма бæгъатæр инæлари рабæрæг кæнæн, – загъта Вадим.

– Аййев нæ уодзæнæй, кæми инæлар æма кæми майор æма дæлболкъон, – нæ арази кодтон æз.

– Æхцæуæн ин уодзæнæй тæхгути æригон фæлтæри хæццæ, нуриккон тугъди архайгути хæццæ фембæлд.

Цубурдзурдæй, исарази мæ кодта. Инæлари  баййафтан хæдзари. Бацийнæ нæбæл æй, æцæгæйдæр. Уайтæкки нин фингæ рарæвдзæ кодта. Бæгъатæр инæлари хæццæ фæйнæ сикъай дæр баниуазтан. Советон Цæдеси берæ Бæгъатæртæ исгъомбæлгæнæг, уони хæццæ æртæ хатти Бæгъатæр Покрышкини дæр, байгъуста нæ хабæрттæмæ, рафæрститæ нæ кодта, уæдта, цæугæ ке кæнæн, уой ку балæдæрдтæй, уæд уотæ зæгъуй:

– Ма ратагъд кæнетæ цæунмæ, нуртæккæ радиойæй циуавæрдæр нæуæг зар гъæуама разаронцæ æма имæ еумæ байгъосæн.

Инæлари загъдбæл куд нæ гъæуама исарази адтайанæ. Минкъий фæстæдæр, æцæгæйдæр, радиойæй райгъустæй Советон Цæдеси Бæгъатæр Дзусати Ибрагими зар. Инæлар имæ æхуæдæг дæр игъуста фиццаг хатт. Æ цæститæ бауомæл æнцæ фурцийнæй. Мах райарфæ кодтан нæ рæдау фусунæн, хуæрзбон ин загътан æма рацудан.

Инæлари хæццæ нин дуккаг æма фæстаг фембæлд адтæй фондз æма инсæй анзей размæ, гъулæггагæн, табæти уогæй, е ’носон надбæл ку цудæй, уæд. Ростовæй отпуски иссæугæй фегъустон Ибрагими зиани хабар. Уайтæкки афицерти Хæдзари балæудтæн. Сæрмагонд хецауадон къамиси иуонгтæ мæ тæхæги дарæси ку рауидтонцæ, уæд мæ ислæуун кодтонцæ кадгин караули. Берæ, хъæбæр берæ адæм æрæмбурд æй Ибрагимæн хуæрзбон зæгъунмæ. Уони хæццæ æз дæр фæццудтæн æнкъардæй сауæнгæ Ирон аргъауæни тургъæмæ. Еци кадгин бунати байвардтан нæ бæгъатæр тæхæги. Фал æ рохс цæсгон абони дæр лæууй мæ зæрдæбæл. Нæ фиццаг фембæлди мин ци хузæ балæвар кодта, уобæл фæстеггæй æхе къохæй ниффинста: «На память моему земляку Виктору Александровичу от представителей 5-го океана, а главное, летчиков-истребителей старшего поколения.

Гвардии генерал-майор авиации Дзусов».

Дзусати Ибрагими хузæн бæгъатæр адæймæгути рæстæг дæттуй. Гъема нæбæл уæхæн рæстæгутæ искæнæд, цæмæй Иристони Ибрагими хузæн кадгин лæгтæ, уой хузæн намусгин инæлартæ уа берæ.

ÆГЪУЗАРТИ Виктор, тугъдон тæхæг-снайпер, авиаций болкъон.