Мæрзойти Елбиздухъи кизгæ Асиат адтæй Устур Фидибæстон тугъди архайæг силгоймæгтæй еу. Æма æ тугъдон хъазауати фæдбæл ци имисуйнæгтæ ниффинста, уони ма кæддæр мухур кодтан нæ газети. Фал уин сæ абони нæуæгæй уæ зæрдæбæл æрлæуун кæнуйнаг ан, цалдæр рæуагемæ гæсгæ: еуемæй сабати бæрæггонд цæудзæнæй силгоймæгти Æхсæндуйнеуон бон, сæйрагдæр ба аци анз цуппаринсæй анзи æнхæст кæнуй нæ Цитгин Уæлахезбæл, анз æхуæдæг ба Уæрæсей нимад цæуй Фидибæстæ гъæуайгæнæги Анзбæл. Уомæ гæсгæ ба ихæсгин ан нæ Райгурæн бæсти сæрбæлтау уодуæлдайæй ка бахъиамæт кодта, уони рохс нæмттæ æримисунæй.

 

Устур Фидибæстон тугъд ку райдæдта, уæд уой дуккаг бон радиойæй фегъосун кодтонцæ  æма газетти мухургонд æрцудæй фæскомцæдеси Цæгат Иристони обком радио фæдздзурд нæ республики фæсевæдмæ, цæмæй куд еу адæймаг, уотæ рацæуонцæ Райгурæн бæстæ немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй багъæуай кæнунмæ. Æма етæ дæр еци фæдздзурдæн хъæбæр разæнгардæй дзуапп равардтонцæ. Фæскомцæдеси райкомтæ æма военкоматтæмæ дзиллонæй лæвæрд цудæнцæ курдиадитæ тугъдмæ рарветуни  туххæй. Тугъди райдайæнæй къуæрей дæргъи лæвæрд æрцудæй дууæ мин курдиадемæй фулдæр, ка сæ балæвардта, уонæн ба се ’мбес адтæнцæ кизгуттæ.

 

ФÆСЕВÆДИ ТУГЪДОН РАЗÆНГАРДДЗИЙНАДÆ ÆГÆРОН АДТÆЙ…

Хъæбæр зин аргъ искæнæн æй силгоймæгтæ сæхе Устур Фидибæстон тугъди куд хъаурæгинæй æма бæгъатæрæй бавдистонцæ, уомæн. Тугъди райдайæни фиццаг мæйти тугъдмæ рарвистонцæ силгоймæгтæ айдагъдæр дохтирти, бастдзийнади косгути, радистти.

Цæмæй тагъддæр æрвист æрцудайуонцæ тугъдмæ, уой туххæй сæдæгай кизгуттæ бацудæнцæ ахуртæмæ: Красный Крести, Осовиахими, бастдзийнади, кæцитæми хъæбæр карзæй ахур кодтонцæ тугъдон гъуддагбæл. Цубур рæстæгмæ бацæттæ кодтонцæ 480 медицинон хуæри, 408 санитартæ, 4685 ба райстонцæ ГТО-ой 1-аг къæпхæни значоктæ, цæттæгонд æрцудæй хъæбæр берæ бастдзийнади косгутæ, снайпертæ…

Тугъди æнзти фæскомцæдеси Центрон Комитет цалдæр хатти фæдздзурдта, цæмæй нæ бæсти еугур рауæнти дæр арæзт цæуа фæскомцæдесонтæ æма фæсевæд Сурх Æфсадмæ æрветуни фæдбæл. Еци гъуддаги сæхе хъæппæресгунæй равдистонцæ Цæгат Иристони дзиллитæ æма фронтмæ æрвист æрцудæнцæ хъæбæр берæ фæсевæд. Уонæн сæ рæнгъити адтæнцæ иристойнаг кизгуттæ дæр. Айдагъ 1942 анзи апърели Райгурæн бæстæ знагæй багъæуай кæнунмæ нæ республикæй рафæндараст кодтонцæ мин кизги – фæскомцæдесони. Етæ еугурæй дæр еци устур æма уæззау уаргъ сæхемæ райстонцæ сæхе фæндонæй.

Цæгат Иристони кизгуттæ æрвист цудæнцæ 23-аг хецæн батальонмæ, кæцимæн ихæсгонд адтæй уæлдæфмæ цæстдарун, знаги хуæдтæхгути фæззинд рагацау исбæрæг кæнун æма ’й æфсæддон разамундæн фегъосун кæнун, уой хæццæ ба ма не ’фсæддон хæйтти ’хсæн бастдзийнадæ аразун.

 

КИЗГУТТÆ ДÆР БАРВÆНДОНÆЙ ТУНДЗТÆНЦÆ ТУГЪДИ БУДУРТÆМÆ

Цæгат Иристони аци къуар ку æмбурд кодтонцæ, уæд еци куст гъæугæ хузи райаразуни туххæй фæййагъаз кæнунмæ Бакуйæй нæ республикæмæ æрвист æрцудæнцæ майор Газати Г.Д., фæскомцæдеси бюрой секретарь кæстæр лейтенант Галкин П. М. æма взводи командир кæстæр лейтенант Величко М. К.

Кизгутти Сурх Æфсади рæнгъитæмæ рарветуни фарстамæ лæмбунæг цæстдард цудæй фæскомцæдеси обкоми, Дзæуæгигъæу сахари æма районти комитетти ’рдигæй.

Райкомти æма æфсæддон комиссариати аразтонцæ кизгутти взводтæ æма ротитæ. Фæззиндтæй къуæхцитæ дæр. Еуæй-еу маддæлтæ нæ арази кодтонцæ сæ кизгуттæ Сурх Æфсади рæнгъитæмæ рарветунбæл. Зæгъиуонцæ: «Мæ цардæмбал æма мæ фурт тохунцæ æма е фагæ ’й!..» Æма сæ адæймаг куд нæ балæдæрдтайдæ – сæ кизгуттæ, миййаг, фæлладуадзæн балций ку нæ цудæнцæ… Фал еци кизгуттæн сæхе уотæ ку фæндадтæй, цæмæй сæ тагъддæр тугъдмæ рарветонцæ. Сæ еци разæнгарддзийнадæ ба уотæ устур адтæй, æма еу бунатмæ лæвæрд цудæй æртæ-фондз курдиади – кизгутти хæццæ хъæбæр зин дзорæн адтæй, гъома, бахезетæ бал, уæ кезу нæма æрхъæрттæй, зæгъгæ, сæ еугурей дæр фæндадтæй, цæмæй сæ уайтæккæ гъæуама райсонцæ æфсадмæ.

Æма ци гæнæн адтæй æфсæддон комиссариати косгутæн – уомæ гæсгæ ба, курдиадитæ ка ниффинста, уонæй кæд райсун гъудæй Сурх Æфсади рæнгъитæмæ æдеугур 450 кизгей, уæд син есгæ ба рауадæй 530 кизги.

Цанæбæрæг рæстæг рацудайдæ, уæдта бабæй æфсадмæ æрвист æрцудæй никкидæр ма 47 кизги. Хебарæй ка рандæ ’й æфсади рæнгъитæмæ, еци кизгутти еугурей ранимайун мин, æвæдзи, нæ бантæсдзæнæй, – хъæбæр берæ адтæнцæ, – фал Цæгат Иристони районтæй фронтмæ фиццагидæр ци кизгуттæ рандæнцæ, уони ба нæ зæрди æрæфтауæн.

Орджоникидзей районæй:

Уарзиати Ханиффæ, Руденко Н.; хуæнхон-металлургон техникумæй Алмасова Александрæ, Бахтина Маргаритæ, Радько Соня, Нескребина Мария, Рыбинцова Валя, Продьма Ленæ, Кириченко Кирæ; финансон техникумæй: Дзагурти Тамарæ; ахургæнгути училищейæй Моргойти Розæ, Суаришвили Мария.

Дигори районæй: Золойти Мария, Борати Аннæ, Бозрти Маня, Грузднева Тамарæ, Григорьева Евгения.

Æрæдони районæй: Хъулатæй – Нинæ, Надя, Залихан æма Фридæ.

Алагири районæй: Ханати Раисæ, Хацати Райæ, Хурумти Раисæ, Дудиати Раисæ, Бутати Царицæ, Щерба Татьянæ, Баскати Езетхан.

Кирови районæй: Бесати Меретхан, Богомолова Оля, Лемешко Антонинæ, Стаценко Верæ, Смородина Мария.

Ирæфи районæй: Текъойти Гæбици кизгуттæ Марийæ æма Дайра, Тубети Майæ, Сокайти Любæ, Малити Заретæ, Ладошкина Клавдия, Будтути Тамарæ, Бузойти Уарзетæ æма æнд.

Рахесфарси æма Даргъ-Къохи районтæй: Болæтти Тамарæ, Вардашева Эльзæ, Черникова В., Акиева Тамарæ, Дударати Тамарæ, Кодзати Варя, Гаппоти Аминæт.

Сурх Æфсади рæнгъитæмæ барвæндонæй ка цудæй, уонæн цитгин уавæри фæндараст зæгъуни туххæй 1942 анзи 15 апърели Дзæуæгигъæуи «Декабристти клуб»-мæ æрæмбурд æнцæ етæ сæхуæдтæ сæ хеуæнтти хæццæ, уæдта ма кустадон коллективти, партион, фæскомцæдесон æма æхсæнадон организацити минæвæрттæ, берæ дзиллитæ.

Цæгат Иристони обкоми секретарь Николай Мазин тугъдмæ нæхстæргæнæг кизгуттæн хъæбæр зæрдиагæй райарфæ кодта:

– Иристон уи хъæбæр арази æй, æууæндуй уæбæл, уæхе бæгъатæрæй æма лæгигъæдгунæй ке бавдесдзинайтæ. Æнгъæлмæ кæсдзинан уæ еугурей исæздæхтмæ уæлахези хæццæ…

Фæскомцæдеси обкоми номæй радзурдта Гурити Михал:

– Фæскомцæдесонтæ, барвæндонæй тугъдмæ цæугути къуар – сумах айтæ фæсевæдæн сæ деденгутæ, республики фæскомцæдеси сæрустурдзийнадæ. Хъæбæр зин нин æй уæ хæццæ ауæхæн уавæрти хецæн кæнун. Фал ни уотæ агоруй абони нæ Райгурæн бæстæ. Æууæндæн: республикæ, фæскомцæдес æма Иристони цæргути ке нæ фегадæ кæндзинайтæ, уобæл!..

Æфсадмæ барвæндонæй цæугути номæй радзурдта Руденко Надя, райарфæ кодта, уотæ боцæй сæ ка фæндараст кодта, уонæн æма федарæй загъта:

– Мах абони зæрдирай ан, уомæн æма нæ нæхе ци фæндадтæй, цæмæ бæлдтан, е нæбæл æрцудæй – цæуæн нæ Райгурæн бæстæ тогмондаг знагæй багъæуай кæнунмæ. Дзурд уин дæттæн – нæ уæ фæхходуйнаг кæндзинан. Уæ еугурæй дæр уæ нæ хъури кæнæн æма нæ зæрдæ дарæн, ке нæ нæ байронх уодзинайтæ, уобæл.

 

«УÆ ЕУГУРДÆР ЦАРДÆГАС ÆМА УÆЛАХЕЗОНÆЙ КУД ИСÆЗДÆХАЙТÆ УÆ РАЙГУРÆН ХÆДЗÆРТТÆМÆ!..»

Фæндараст зæгъунмæ ка æрæмбурд æй, уонæй байдзаг æй æфсæнвæндаггон вокзали рази фæзуат. Еума хатт дæр ма райарфæ кодтонцæ кизгуттæн сæ фæндарастгæнæг дзиллитæ. Кизгуттæй еуей мадæ загъта:

– Нæ хъазар хъæболтæ! Байархайетæ нæ Райгурæн бæсти сæрбæлтау, балæггадæ ин кæнетæ уæ фидтæлтæ æма уе ’нсувæрти хузæн… Æууæндæн, еугурæй дæр фæстæмæ уæ райгурæн хæдзæрттæмæ цардæгас æма уæлахезонæй ке исæздæхдзинайтæ, уобæл. Фæндараст уотæ!..

Фæндараст зæгъуни фæдбæл æртæ къерей ракувтонцæ. Адтæй си цæстисугтæ дæр. Фæндараст загъд æрцудæй 530 кизгемæн. 272 кизги адтæнцæ дигорæнттæ æма ирæнттæ, 211 – уруссæгтæ æма æндæр адæмихæттитæй. Æдеугурæй адтæнцæ фараст адæмихаттей кизгуттæ, фал сæхе ба дардтонцæ, цума еу хæдзари бийнонтæй рацудæнцæ, уотæ.

Иристойнаг кизгуттæй еу æма фондзсæдемæй æрвист æрцудæнцæ Бакуй хуæдтæхгути нихмæ тохæг æфсадмæ, 429 ба – 23 хецæн уæлдæфмæ цæстæдарун, игъосун кæнун æма бастдзийнади батальонмæ. Кизгутти фæлластонцæ Махачкаламæ æма сæ уоми сæрмагондæй ахур кодтонцæ, ци куст син æнхæст кæнгæ уодзæнæй, уобæл – уæлдæфмæ цæстæдарунбæл, цитæ си цæуй, уой туххæй игъосун куд кæнгæй, бастдзийнади куститæ куд æнхæст кæнгæ ’нцæ… Ахур ма кодтонцæ æхсæн дзаумæуттæ, телефони аппарат æма радиостанцити арæзт æма си куд пайда кæнгæй, уони.

Цубур рæстæгмæ исæвзурстонцæ фæскомцæдеси бюро. Секретарæй ин æвзурст æрцудæй Березнюк Нинæ, бюрой иуæнгтæй ба – Пхалæгати Зинаидæ, Руденко Надеждæ, Козлова Верæ, Клюева Тоня, Ефимова Раисæ æма комендантæй Уткина Н. Фæскомцæдеси бюро тæккæ фиццаг бонæй фæстæмæ косун райдæдта зæрдиуагæй, уадзун байдæдтонцæ фарсбæл газет «За Родину!», æ редактор иссæй Питель Людмилæ, арæзт æрцудæй кафгутæ æма зартæгæнгути ансамбль.

Фиццаг Майи бæрæгбони Махачкаламæ сæ кизгутти бабæрæг кæнунмæ ’рбацудæнцæ сæ ниййергути устур къуар. Батальони сæ хъæбæр исцитгин кодтонцæ, куд хъазар иуазгутæ, уотæ сæ барæвдудтонцæ. Ниййергутæ боз адтæнцæ, ци фæууидтонцæ æма фегъустонцæ батальони, уомæй.

– Арфæ уин кæнæн, хъазар командиртæ,– ниййергути номæй, сæхемæ фæстæмæ нæхстæр кæнгæй,– загъта Ханати Райи мадæ Майра, – хъæбæр нин фенцондæр æй, нæ кизгутти цардмæ ку ’ркастан, уæд…

Командиртæ ба райарфæ кодтонцæ ниййергутæн, сæ кизгуттæ æгъдаугин æма кустуарзон ке ’нцæ, уой туххæй.

Ард бахуæруни фæсте кизгуттæ сæ дæсниæдтæбæл ахур кæнунæй уæлдай ма æнхæст кодтонцæ æндæр æфсæддон ихæстæ дæр. Беретæ си берæ цæмæйдæрти фескъуæлхиуонцæ. Зæгъæн, æхе къæрцгъос æфсæддонæй бавдиста Сотити Оля – раргом кодта немуцаг шпиони. Райста уæлдæр командирти арфи дзурд. Кизгуттæ-æфсæддонтæ фæлварæнтæ равардтонцæ. Æрвистонцæ сæ фæйнæ рауæнемæ. Хъæбæр зæрдхъурмæй хецæн кодтонцæ кæрæдземæй, фал æфсæддон æгъдау хъæбæр федар адтæй æма бухстæнцæ.

Се ’фсæддон ихæстæн сæ сæйрагдæр адтæй, знаги хуæдтæхгутæ цирдæмæ, цæй бæрзæндти тæхунцæ, уой базонун æма зенитон дзармадзантæй æхсгутæн, нæхе тæхгутæн фегъосун кæнун. Сæ ихæс ма адтæй, знаги шпионтæй уомити ка фæззиндтайдæ, уони исбæрæг кæнун æма сæ æрахæссун.

 

«КИЗГУТТÆ-СУРХÆФСÆДДОНТÆ СÆ ХЪАЗАУАТÆЙ КАДГИН КÆНУНЦÆ СУРХ ÆФСАД…»

Авд æма дууинсæй кизги сæхе фæндонмæ гæсгæ 1942 анзи райдайæни æрвист æрцудæнцæ Бакумæ, уоми 5-аг гъæуайгæнæг аэростати полкмæ. Уони хæццæ адтæнцæ: Туккати Ольгæ, Волкова Верæ, Лолати Нинæ, Хъулати Надеждæ, Дзадзати Замирæ, Дзанæгати Аннæ, Хугод В., Кешовко Д., Бæтæгати Верæ, Бетойти Тиминæ.

Баку немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй багъæуай кæнун куд ахсгиаг адтæй, Сурх Æфсадæн æгæрон устур пайда ке хаста, уомæ гæсгæ, уобæл, æвæдзи, бæлвурдæй финсун дæр нæ гъæуй, уомæн æма еци рæстæги хабæрттæ ка зонуй, уонæн уотемæй дæр лæдæрд æй. Бакуй хæццæ гъæуай кодтонцæ нефть. Хъæбæр ахсгиаг ихæстæ адтæй цæстæдарæн постити ка куста, уонæбæл. Уони кусти хæццæ баст адтæй хуæдтæхгути нихмæ ци советон зенитон-артиллерион хæйттæ архайдта, уони æма нæхеуон кунæггæнæн хуæдтæхгути æнтæстдзийнадæ. Кизгуттæ – сурхæфсæддонтæ се ’хæстæ æнхæст кодтонцæ куд гъудæй, уотæ.

Сæ куст хъæбæр уæззау адтæй. Уой хæццæ ба ма зинтæ кодтонцæ æма сæ гъигæ дардтонцæ Дагестани æрдзи зин уавæртæ. Зумæг – содзгæ уазал, мегъæ æма карз думгæ. Уой фудæй бастдзийнади телтæ ахид ратониуонцæ етæ дæр æма нæ бафæразиуонцæ æрдзи еци гъезæмарæн. Уалдзæг – æнæбухсгæ тæвдæ æма саскъитæ. Беретæ фæссæйгæ уиуонцæ резæнгæй. Фал уæддæр кизгуттæ-сурхæфсæддонтæ сæ ихæстæ æнхæст кодтонцæ хъæбæр хуарз. Кизгутти батальон еудадзуг æвдиста бæрзонд зонундзийнæдтæ, хуарз оперативондзийнадæ. Кизгуттæ райдæдтонцæ цæстæдарæн поститæн разамунд дæттун, кæцитæн сæ куст баст адтæй арæнгъæуайгæнгути, тæхгути æма æзнæгти хуæдтæхгути æхсæг къуæртти хæццæ Махачкалай, Грознай, Бакуй æма Иристони. Базониуонцæ æзнаги хуæдтæхгути дæс мин метрей бæрзæндæни ку тæхидæ, уæддæр. Мотори гъæрмæ базониуонцæ, циуавæр хуæдтæхæг æй, уой.

1942 анз. Фæззæг. Фронт хæстæг кæнун байдæдта кизгутти райгурæн хæдзарæмæ æма сæ е ба хъæбæр исхъурмæ кодта, фал син сæ бæгъатæрдзийнадæ æма лæгигъæдæ ба нæ фæллæгъуздæр кодта. Хуæздæр, карздæр æнхæст кæнун байдæдтонцæ се ’хæстæ. Поститæн дæр сæ бунæттæ æййивдтитæ ’рцудæнцæ. Берæ нæлгоймæгтæ-сурхæфсæддонтæ 23-аг батальонæй æрвист цудæнцæ æндæр рауæнтæмæ. Кизгутти-сурхæфсæддонти фæрци знаги хуæдтæхгутæй æргæлстонцæ дæсгæйттæ. Сæдæгæйттæ ба сурд æрцудæнцæ советон стратегион объектти фалдзостæй. Æрхæсдзинан дæнцæн: Нанити Жени къуар хъæбæр дæсни æнхæст кодтонцæ сæ тугъдон ихæстæ. Къуари адтæнцæ Черняк Нинæ, Сотити Ольгæ, Зуева Раисæ, Т.Сахарова, А.Алпатова æма З.Реброва.

Цæстæдарæн поститæ Елхотти, Даргъ-Къохи, Æрæдони, Заманхъули, Хумæллæги, Беслæни æма Михайловски æхсæвæй дæр, бонæй дæр кæд еудадзуг æхст цудæнцæ немуцаг дзармадзантæй æма минометтæй, уæддæр сæ е æгириддæр нæ фæкъкъулумпи кæнидæ æма нæ кизгуттæ се ’хæстæ æнхæст кодтонцæ куд гъудæй, уотæ. Сæ кусти туххæй син болкъон Макаров Н.В. инæлар М.С. Громадинмæ финста: «Федардзийнадæ, бæгъатæрдзийнадæ æвдесунцæ кизгуттæ-сурхæфсæддонтæ, кæцитæ хъæбæр кадгин кæнунцæ Сурх Æфсад». Кавкази тугъди архайгутæй 270 райстонцæ хуæрзеугутæ, уонæй 100 адтæнцæ кизгуттæ-сурхæфсæддонтæ. 26 сурхæфсæддон кизгемæн лæвæрд æрцудæй Цæгат Иристони Сæйраг Совети кадгин грамотитæ. Дагестани Сæйраг Совети кадгин грамотитæ лæвæрд æрцудæнцæ 33 кизгемæн. Фæскомцæдеси Центрон Комитети Кади грамотитæ лæвæрд æрцудæнцæ Пхалæгати Зинаидæн æма Радько Соняйæн.

Устур цийнæй исæмбалдæнцæ Цæгат Иристони кизгуттæ-сурхæфсæддонтæ, сæ райгурæн республики зæнхæ немуцæй уæгъдæгонд æрцудæй, зæгъгæ, еци хабарбæл. Никки зæрдиуагæйдæр æнхæст кæнун райдæдтонцæ се ’хæстæ. Кизгуттæ-сурхæфсæддонтæ уотæ хуарз базудтонцæ сæ куст æма си беретæ 23-аг батальонмæ ахур кæнунмæ æрвист цудæнцæ. Цубур рæстæгмæ 110 кизги иссæнцæ зенитчиктæ, прибористтæ æма æййивд æрцудæнцæ зенитон дзармадзанти полкмæ. Уоми дæр се ’хæстæ æнхæст кодтонцæ хъæбæр хуарз.

 

«СÆРУСТУР ДÆН УÆ БÆГЪАТÆРДЗИЙНАДÆЙ, УÆ ЗÆРДИТИ ФЕДАРДЗИЙНАДÆЙ!..»

Курски тугъди фæсте Устур Фидибæстон тугъд æхе æндæрæрдæмæ раййивта. Советон Æфсад байдæдта немуцаг-фашистон æрдонгти сорун нæ Райгурæн бæстæй. Фронттæ цæун райдæдтонцæ хорнигулæн æрдæмæ. Уони хæццæ размæ цудæй 23-аг батальон дæр. Цубур рæстæгмæ кизгуттæ бахъæрттæнцæ æма æрбунат кодтонцæ Украини, Полтави сахари, кæцими ма уæд цудæй тугъд. Кизгуттæн æвæрд æрцудæй ихæс, цæмæй дуккаг Украинаг фронти хæйттæн афойнадæбæл игъосун кæнонцæ знаги хуæдтæхгути фæззинд. 23-аг батальон цæстæ дардта Полтави облæстбæл, Днепропетровски æма Сумски облæстти хецæн – хæйттæбæл. Сæ еуæй-еу поститæ размæ æййивд цудæнцæ æма уотемæй хæстæгæй-хæстæгдæр кодтонцæ фронтмæ. Кизгуттæ сæ кустмæ хъæбæр дæсни иссæнцæ, бустæги хуарз базудтонцæ знагæн зæнхæбæл архайæг æфсæдтæ æма хуæдтæхгути нихмæ куд тохун гъæуй, уой. Сауæнгæ ма ерис кæнун дæр райдæдтонцæ, ка си хуæздæр æма тагъддæр æнхæст кæндзæнæй е ’хæстæ, ка растдæр æма тагъддæр фегъосун кæндзæнæй æзнаги фæндитæ. Аци гъуддаги дæр кизгуттæй командиртæ хъæбæр боз адтæнцæ æма син арфæ кодтонцæ. Дæлболкъон Арестович син ракодта уæхæн арфæ:

– Зæрдиагæй уин, кизгуттæ, арфæ кæнун уæ хуарз служби туххæй. Сæрустур дæн уæ арæхстдзийнадæй, бæгъатæрдзийнадæй, уоди рæсугъддзийнадæй æма уæ зæрдити федардзийнадæй.

Советон æфсæдтæ бахизтæнцæ Румыний арæнтæбæл. Еске зæнхæбæл дæр кизгутти ихæстæ нæ фæддæлдæр æнцæ, ами дæр гъудæй æзнаги хуæдтæхгути фæззинд афойнадæбæл базонун æма игъосун кæнун, кумæ гъудæй, уордæмæ.

1944 анз. 23-аг батальон æ исарæзти дууæ анзи исбæрæг кодта устур æскъуæлхтдзийнæдтæй – кизгуттæй æртинсæйемæй фулдæрæн лæвæрд æрцудæй бæрæггæнæн «Отличник ПВО». Хуæздæр постити хецæуттæ – Ш.Касьянова, Ханати Райæн, В. Подсвировайæн – лæвæрд æрцудæй майдантæ «За боевые заслуги».

1944 анзи райдайæни 23-аг батальонæй æндæр æфсæддон хæйттæмæ постити хецæуттæй æма радисткитæй æрвист æрцудæнцæ дæс æма инсæй кизги. Сæ нæуæг бунæтти дæр Цæгат Иристони кизгуттæ-сурхæфсæддонтæ се ’хæстæ æнхæст кодтонцæ хъæбæр хуарз. Уотæ рауадæй, æма знаги хуæдтæхгути туххæй хабæрттæ игъосун кодтонцæ, уæд номдзуд тæхгутæ Александр Покрышкин æма Дзусти Ибрагим разамунд кæмæн лæвардтонцæ, еци хуæдтæхгути хæйттæн.

Цæгат Иристонæй Сурх Æфсадмæ æрвист кизгуттæ Фидибæсти тугъд фæцæнцæ Европи берæ паддзахæдти – Румыний, Венгрий, Чехословакий, Австрий, Германий. Еуетæ ба си, куд Цæболти А.,  Козырева Надеждæ, Семененко Антонинæ, Питель Людмилæ,              Бахтина Маргаритæ, Продьма Еленæ, Радько Софья, Михайлова Александрæ æма иннетæ – Идард Хорискæсæни.

Уæлахези бонбæл Цæгат Иристони кизгуттæ исæмбалдæнцæ устур æхцæуæнæй – худтæнцæ, хъуритæ кодтонцæ, кудтæнцæ сæ фур цийнæй, кафтонцæ æма зардтонцæ… Еци рæстæгæн байронх уæн некæд ес!

 

«САБУР ЦАРДИ РÆСТÆГИ ДÆР МАХ БАЙЗАЙДЗИНАН  ТУГЪДОНТÆЙ!..»

Тугъд фæцæй æма 1945 анзи августи нæ 232 кизгей-сурхæфсæддоней сæ хæдзæрттæмæ фæндараст кодтонцæ. Батальони командир майор Е.Н. Петров син загъта:

– Исон исревæд уодзæнæй нæ уарзон къазарма, не ’мрæнгъæ нæбал уодзæнæнцæ нæ бæгъатæр силгоймæгтæ. Фал нæ зæрдити цæрдзæнæй сæ кадæ, намус, гъæддухдзийнадæ æма бæгъатæрдзийнадæ, кæцитæ не ’фсæддон хайади историмæ хаст æрцæудзæнæнцæ, сугъзæрийнæй финстæй».

Ханати Раисæ ба загъта:

– Сабур царди рæстæги дæр мах байзайдзинан тугъдонтæй!.. Коммунизмбæл тохи уодзинан раззаг рæнгъити!»

– Ард хуæрæн! – æмхузонæй гъæрæй загътонцæ кизгуттæ.

Батальони командиртæ рафæндараст кодтонцæ кизгутти. Фæстæдæр ба исæрвистонцæ партий Цæгат Иристони обкоммæ арфи финстæг: «Иристон, уæ хъури ракæнетæ уæ бæгъатæр кизгутти, етæ кадæй исæнхæст кодтонцæ се ’хæстæ. Цæгат Иристони фæскомцæдес, сæрустур си уотæ. Мах ба син сæ нæмттæ имисдзинан куд бæгъатæртæ, уотæ».

Цæгат Иристони кизгуттæн сæ тугъдон нæдтæ адтæнцæ хъæбæр уæззау. Дзæуæгигъæуæй ба Европи паддзахæдтæмæ, Сабур форди билти уæнгæ уонæбæл фæццæугæй, фæххастонцæ сæ кадæ æма намус, бавдистонцæ æфсæддон бæгъатæрдзийнадæ. Кизгуттæн еци фæлтæрæнтæ сæ уодиконд еци хузи раййивтонцæ, æма иссæнцæ лæгигъæдгун, рандæнцæ фæскомцæдесонтæй, фæстæмæ ба исæздахтæнцæ коммунисттæй.

Беретæ сæ пъагæнттæ ку исистонцæ, уæд исбадтæнцæ ахургæнæн партæбæл æма идарддæр кодтонцæ сæ ахури гъуддаг. Ахури фæсте кустонцæ ахургæнгутæй, дохтиртæй, инженертæй, иссæнцæ партион, советон, æхсæнадон архайгутæ … Æма си алкедæр æскъуæлхтæй рæстзæрдæ фæллойнæй, адæми æхсæн син адтæй кадæ, сæ цæуæти æма уони кæстæрти  дæр гъеуотæ федауцæй гъомбæл кодтонцæ…

Мæ абони радзубандий 23-аг батальони туххæй æнæ зæгъæн нæййес еу лæги туххæй. Еци лæг, кизгутти æфсадмæ ци бон райстонцæ, уомæй тугъди фæууни уæнгæ дæр сæ хæццæ адтæй, хе цæуæти хузæн сæбæл ауодудта, зунд син амудта, гъомбæл сæ кодта. Еци лæг – батальони партион комитети секретарь Галкин  Павел Михаили фурт . Ниффинста æ тугъхдон имисуйнæгти киунугæ – «Разведчицы фронтового неба». Финст æй, Цæгат Иристонæй тугъди ка адтæй, еци кизгутти туххæй. Фæстугъд дæр устур лимæндзийнадæ хаста батальони ветеранти хæццæ, адтæй уони Совети сæргълæууæг.