Æфсæддон æрдхуарддзийнадæ цæйбæрцæбæл гъæугæдæр æма табуйагдæр гъуддаг æй нæ царди медæгæ, уой фæдбæл æй, мæнæ дæлдæр ци æрмæг мухур кæнæн, е дæр. Кæддæр æй ниффинста зундгонд финсæг æма публицист Даурати Дамир. Æма ’й идайгæ ба уотæ ракодта: «Æрдхуарддзийнадæ уæлдай хъаурæгиндæр, уæлдай гъомусгиндæр уæд фæууй, æма ку райгуруй, фæлтæрд ку ’рцæуй зиндзийнæдти, рæстади сæрбæлтау тохи цæхæрти. Æнæбасæгтæ, æнæфехæлгæ æносон исуй.

Уæхæн æрдхуарддзийнадæн мах, журналисттæ, ахид фæууæн æвдесæн. Еуцалдæрей туххæй уин си радзордзæнæн…»

* * *

ГÆЗÆНТИ Адулгерий

Зумæги мæ кусти фæдбæл идард балций адтæн сахар Суздали. Фæстæмæ ку раздахтæн уæд, Мæскуйæй Иристонмæ ка цудæй, еци поезди вагæнттæй еуеми æнæнгъæлти исæмбалдтæн не ’мзæнхон, тугъди æма фæллойни ветеран, мæ райгурæн Рахесфарси райони совхозтæй еуей раздæри косæг Гæзæнти Адулгерийи хæццæ. Зæронд лæг адтæй, кадгин хестæр.

Кæрæдзебæл фæццийнитæ кодтан, æз æй мæ купемæ бахудтон, фæффæрститæ кодтан кæрæдзей, ка ни кæд æрцудæй Иристонæй, ци хабæрттæ си ес æма уотæ идарддæр. Æ реубæл ин берæ тугъдон хуæрзеугутæ ку фæууидтон, уæд æй балæдæрдтæн, хумæтæг балций ке нæ адтæй, æма ’ й уой фæдбæл æнæбафæрсгæ нæбал фæдтæн.

Адулгерий мин цума мæ фарстамæ æнгъæлмæ кастæй, уой хузæн æ кители реуи дзиппи цæппæр фегон кодта æма си исиста минкъий къарæ газети гæбази тухтæй. Райхалдтон æй æма мæмæ си комкоммæ кастæй цъæхдзаст тумбулдзæсгон уруссаг лæг. Æ фæтæн реубæл цæхæртæ калдтонцæ хуæрзеугутæ.

– Мæ тугъдон æмбал Алексей Максимов, – загъта Адулгерий. – Ами Мæскуй цæруй. Ахид фембæлæн, фарæ дæр æй бабæрæг кодтон. Фал си æрæги ба финстæг райстон, сæйгæ, дан, дæн, зæгъгæ. Фæттарстæн ин, раст дин ку зæгъон уæд, æма нæ базийнадæ кодтон. Миййаг æй, зæгъун, ку нæбал ниййафон. Берæ гъæдгинтæ ибæл ниууагъта тугъд. Фæрсæй-фæрстæмæ тох кодтан, мæхе æнсувæри хузæн мин адтæй…

Нигъгъос æй Адулгерий, уæдта купей ци адæм æрæмбурд æнцæ æма имæ лæмбунæг ка игъуста, етæ фæууидтонцæ, æ сагъæсхуз цæститæй дууæ цæстисуги куд рагъардтонцæ, æ уадæлттæбæл куд æруадæнцæ, уой. Неке имæ неци дзурдта. Уалинмæ е æ кеми æрцудæй. Уæдмæ æз дæр мæ меднимæр æримистон, æ тугъдон нæдти туххæй ин ци зудтон, уой. Мæскуй алфамбулай тугъдтити Адулгерий ци æфсæддон хаййи тох кодта, уобæл знаг æртеголæ ’й, уæззау уавæри æй исæвардта. Уæддæр нæ тугъдонтæн уордигæй куддæртæй рацæун бантæстæй. Сæ уавæр идарддæр ба уотæ рауадæй, æма си беретæ, сæ хæццæ Адулгерий дæр, уотемæй, ци гъæдæмæ бафтудæнцæ, уоми исцурæвæрæ ’нцæ партизанти отрядбæл æма уони хæццæ байеу æнцæ. Адулгерий иссæй æ комиссар. Кæрæй-кæронмæ дæр си фæттох кодта, уæлдай зингæдæр æскъуæлхтдзийнæдтæ ин бантæстæй Брянски гъæдти…

Мæ гъудитæ мин Адулгерий æхуæдæг фескъудта æрдæгбæл. Базмалдæй æ медбунати, æ алливарсмæ ракастæй æма бабæй загъта:

– Сумах уæ еугур дæр мæ кæстæртæ айтæ æма гъæуама зонайтæ. Хъазар адæймаг мин æй Алексей Максимов. Мæ ниццуд ин æнæнгъæлти адтæй, æма æ цийнæ уæлдай æгæрон адтæй, раст ибæл базуртæ базадæй. Æма уи баруагæс уæд – дууæ бонемæ æ къæхтæбæл æрлæудтæй. Æ синхæгтæ деси бацудæнцæ, мæнæ цитæ кæнуй æцæг хæлардзийнадæ, зæгъгæ. Нæ еумæйаг бабадти финги сæргъи сæрмагондæй кувдтитæ рауагътонцæ нæ хæлардзийнади туххæй… Игъæлдзæгæй æздæхун нур нæхемæ, æнæзæрдæдзоргæй. Нæ иннæ фембæлд ба сентябри уодзæнæй…

Мæ балцийæй исæздæхгæй, мæ кустмæ ку рацудтæн, уæд еу цалдæр боней фæсте постхæссæг нæмæ редакцимæ еу бæзгин къонверт æрбахаста. Райхалдтан æй æма си разиндтæй брянскаг финсæг Кирилл Тихоненкови киунугæ «Записки партизанского командира». Цæй туххæй нæмæ æй исæрвиста, уой балæдæрдтæн, ку ’ркæститæ имæ кодтон, уæд: кæрæй-кæронмæ си – Гæзæнти Адулгерийи кой е ’рдхуарддзийнадæ уруссаг лæхъуæн Алексей Максимови хæццæ куд æхсистæй адæмон мастесгути къуари, уой туххæй. Автор киунуги сифтæй еуеми цæмæдæр гæсгæ баханхæ кодта сурх къариндасæй мæнæ аци рæнгъитæ: «7 мартъий 1943 анзи еу тугъди рæстæг Гæзæни-фурти къуар рамардта 140 немуцаг æфсæддони æма афицери, исрæмугъта æфсæнвæндаги сæрти хед… Еци бæгъатæрдзийнади туххæй адæмон мастесгути æма сæ командир Гæзæнти Адулгерийи кой еци анз 14 мартъий Мæскуй радиойæй ракодта Левитан æхуæдæг…»

* * *

УРТАТИ Мишæ

Фæззигон бон, бæлвурддæрæй ба фарæстæймаг сентябри партий райкоми хæдзари дуармæ фембалдтæн тугъди ветеран, белоруссаг партизан, Беслæни нартихуари комбинати косæг Уртати Мишæбæл. Хъæбæр хæлæф кодта:

– Дæлæ, вагзалмæ тагъд кæнун. Минскæй мæмæ мæ тугъдон æмбæлттæ иссæунцæ… Мæ хæццæ дæ хонун…

Рандæ дæн æ хæццæ, æма мæхе цæститæй фæууидтон, цуппар халассæр нæлгоймаги æма еу силгоймаг сæ фурцийнæй куд кудтæнцæ, уой. Уæдта кæрæдземæ ракæсæ-бакæсæбæл фæцæнцæ, сæ рафæрсæ-бафæрсæмæ син вагзали адæм æригъустонцæ…

Дуккаг бон сæ, мах Мишæ сæ сæргъи, уотемæй редакцимæ æрбахудтан æма нин идард белоруссаг иуазгутæ Николай Нечаев æма æ цардæмбал Милæ, Петр Гаркавый æма Игорь Малявко фæдздзурдтонцæ, æзинæ сæ фусуни тургъи сæнæфсерæ бæласи буни сауæнгæ боницъæхтæмæ ке фæббадтæнцæ, нæуæгæй бабæй ке æримистонцæ сæ кæддæри уæззау тохи хабæрттæ. Уæлдай дессаг ба син е адтæй, æма куд зæрдæхцæуæнæй сæбæл æрæмбурд æнцæ синхбæстæ, сæхе цæститæй куд фæууидтонцæ, рагæй ке кой игъустонцæ, еци ирон иуазæгуарзондзийнадæ.

Исберæ ’нцæ журналистти цæмæдесаг фарстатæ æма бабæй нæуæг имисуйнæгтæ…

Дзубанди кæрæдзей цъухæй истонцæ.

– Нæ партизанти къуари инсæй адæмихаттей минæвæрттæ адтæй, фал си Мишæн ба æмбал нæ адтæй. Цæрдæг, нифсгун… Не ’сгаргути астæуцæгиндзæ…

– Некæд ни феронх уодзæнæй, еу тугъдæй инней ’хсæн æнцад рæстæги гъастизæртæ куд исаразийанæ, е. Мишæ си лезгинкæ ку кафидæ, уæд нæ фурæрдзæф кæнунæй нæ армитъæпæнтæ фæрресиуонцæ…

– Минскæй – финддæс æма инсæй километри æндæдæр еу сæумæ немуцаг гарнизонмæ бампурстан. Гъулæггагæн, æнæбæлах дæр нæ фæцан, не ’мбæлттæй еуæндæс фæммард æнцæ, æстдæс ба – цæфтæ. Знæгтæй ба еу дæр нæбал райервазтæй. Уæди тоги зæйтæ мæ цæститæй нæ цох кæнунцæ, мæ фуни дæр мæбæл ахид райвулунцæ…

Милæ тумбулдзæсгон, рæсугъд силгоймаг, партизанти кæддæри дохтир, къуари командир Николай Нечаеви бийнойнаг æ цæстисугтæ нæбал бауорæдта.

Цалдæр бони ма фæцæнцæ белоруссаг иуазгутæ Беслæни. Мишæ син фæууинун кодта сахар Орджоникидзе, фæлласта сæ Курттати коммæ, æ хæстæгутæ, æ зонгитæ ин сæ кæрæдземæ фæррахонæ-бахонæ кодтонцæ. Иуазгутæ сæхемæ ку рандæнцæ, уомæй дууæ-æртæ къуæрей фæсте Минскæй райстон финстæг: «Æмбал редактор, растдæр зæгъгæй ба, нæ нæуæг æмбал, – финста Николай Нечаев, – некæд ми феронх уодзæнæнцæ нæ фембæлдтитæ уæ зæнхæбæл. Уой размæ дæр Уртати Мишæмæ гæсгæ мах Иристон берæ уарзтан. Нур æй уæлдай хъæбæрдæр бауарзтан. Белоруссий гъæдти не ’хсæн ци интернационалон æнкъарæн райгурдæй, ци тугъдон æнсувæрдзийнадæ нæ исхеуон кодта, е гъæуама бонæй-бонмæ хъаурæгиндæр кæна, кæдзосдæр, гъæуама æй нæ кæстæрти зæрдити исæвæрæн, уадзæ, æма ’й цæстигагуй хузæн гъæуай кæнонцæ. Хонæн уæ еугурей дæр Белоруссимæ. Миши хæццæ нæмæ æрцотæ, сумах фагæ иуазæгуарзондзийнадæ нæмæ кæд раззиннидæ…»

Еци бон уæхæн арфи финстæг райста Мишæ дæр. Кæрæдземæ хуæрзæнгорæккаг фæцан, кæрæдземæн си нæхе фестудтан. Мишæ нимад æй Мински кадгин гражданинбæл, алли 9 майи дæр уордæмæ фæццæуй. Æма нур дæр фæндæ кодтан: аци хатт еумæ цæуæн. Мæнæн дæр, еци изол надбæл цæугæй, кæми æрхезон, уæхæн хъазар бунат ес. Смоленски бæрæгастæу, тугъдон æнсувæрон уæлмæрдти 1944 анзи январи фæстаг бæнттæй еуеми æвæрд æрцудæй мæхе фидæ дæр…

Гъæуама бабæй æй нæуæгæй бабæрæг кæнон. Иристони зæнхæй ин дууæ армитъæпæней дзаг фæлласон, æ циртбæл ин ниддæлгоммæ уон…

* * *

ЦАЛИТИ Анзор (рахесæрдигæй) е ’рдхуард Виктор ИВАНОВИ хæццæ.

Виктор Иванов ба æхуæдæг тох кодта Иристони зæнхæбæл немуцаг-фашистон æрбалæборгутæ ардæмæ ку ’рбайервазтæнцæ, уæд уони нихмæ тугъдтити. Гизæли бунмæ зæронд æхсæруестæй бид кауи рæбун акъоппæй фиццаг хатт исистадæй атаки æма лæгæй-лæгмæ бацудæй знаги нихмæ тохи. Ардигæй æй æ тугъдон æмбæлтти хæццæ фæлледзæги кодта, æма ’й фæттардта сауæнгæ Берлинмæ.

Уæлахези фæсте ахур кæнунмæ бацудæй Ростови æфсæнвæндаги транспорти инженерти институтмæ æма си фæллимæн æй иристойнаг лæхъуæн Цалити Анзори хæццæ, æнсувæрти хузæн цардæнцæ. Анзор нуртæккæ Беслæни хурæлистæггæнæн-спъалитæ аразæн заводи директор æй.

Æма æрæги еу фæлладуадзæн бони Мæскуйæй Иристонмæ поезд ку исхъæртуй, еци афони син сæ хæдзари дуар ку æрбахуастæуидæ. Анзор имæ æндæмæ ку ракастæй æма æнæнгъæлæги иуазæг æ кæддæри студентон æнзти æрдхуард Виктор ку разиннидæ, уæд æ цийнæн кæрон нæбал адтæй. Цалити бийнонтæ ибæл хъæбæр æхцæуæнæй исæмбалдæнцæ, синхбæстæ ибæл рамбурд æнцæ, минкъий кувд ин райаразтонцæ, синхи хестæр лæг дзурддзæугæ Дулати Геуæр ин гъæздуг финги сæргъи æ цæрæнбони туххæй сæрмагонд кувд рауагъта. Цæмæй устур уруссаг адæми цæрæнбон берæ æрбауа, нæ хæлардзийнадæ хъаурæгинæй-хъаурæгиндæр кæна, дуйне сабур цæмæй уа…

Уæхæн «уацари» бафтуйгæй, Викторæй фиццаг бон æ балций сæйраг нисан рæстæгмæ æрбайронх æй. Дуккаг сæумæ Анзорæн загъта:

– Фæлласай мæ, фæууинун мин кæнæ, ци рауæн тох кодтон, еци бунæттæ. Дууинсæй анзи фенгъæлмæ кастæн сæ фæууинунмæ, нур ардигæй ардæмæ нæбал бухсун…

Æ фарсмæ ин синхи хестæр Дулати Геуæри исбадун кодта Анзор æма ’й сæхе «Жигули»-йи фæлласта, кумæ загъта, уордæмæ: Гизæлмæ, Нартигъæумæ, Дзиуаригъæумæ, Æрæдонмæ…

Уæззау имисуйнæгтæ… Уæлæ Гизæли размæ атаки хуæнхаг къæйдортæбæл уайгæ-уайгæй æ къах куд искъуæрдта æма ’й е куд фæййервæзун кодта дзармадзани æрхъезтæй… Нартигъæуи кауи сæрти гранат куд фехста, фал е ба къæйдорбæл куд исæмбалдæй, æхе размæ фæстæмæ куд расхъиудтæй, уæддæр си куддæртæй куд фæййервазтæй… Æрæдони цæгатварс ин зæронд уоститæ цъаййи донæй æ цæф къох куд нихснадтонцæ…

Фæстæмæ сæхемæ ку нæхстæр кодта иуазæг, синхбæстæ æ фæдбæл ку ракалдæнцæ, уæд син Виктор загъта:

– Æз нæбал базудтон Орджоникидзе æма Æрæдон, æнæгъæнæй Иристони дæр. Уæдæй нуриуæнгæ сæ хузæ раййивтонцæ. Æнæййивдæй байзадæй уæ иуазæгуарзондзийнадæ æма æрдхуарддзийнадæ. Æз ба æздæхун мæ хæдзарæмæ, мæ фидтæлтиккон сахар Муроммæ æма æхцæуæнæй имисдзæнæн, сумах хæццæ ке рарвистон, еци бæнттæ… Нур над никки хуæздæр базудтон Иристонмæ. Еубон бабæй мæ ардæмæ, мæ уарзон Иристонмæ гъæуй. Фал уой размæ бал мæмæ мæ хундмæ дзуаппæн иуазæгуати раздæр, æрцæудзæнæнцæ Анзор æма æ цардæмбал. Уадзæ, æма фæууинонцæ, уруссаг иуазæгуарзондзийнадæ æма æрдхуарддзийнадæ дæр минкъийдæр ке нæ ’нцæ, уой…

*  *  *

Аци æрмæг ниффинстон раги, дууадæс æма инсæй анзей размæ. Æма мæ абони, нæ Цитгин Уæлахези цуппаринсæй анзей бæрæгбони размæ мæ бафæндадтæй, ци кадгин адæймæгути кой си кæнун, уони рохс нæмттæ нæуæгæй æримисун. Гъулæггагæн, сæхуæдтæ абони не ’хсæн нæбал æнцæ, рохсаг уæнтæ, дзенети уодæнцойнæдæр рауæнтæ син нæ Исфæлдесæг аккаг кæнæд… Фал син сæ фæсте ци кæстæр фæлтæртæ байзадæнцæ, етæ ба амондгун цард кæнæнтæ, сæ хестæрти кадæй сæрустур уогæй, арфиаг гъуддæгутæй æскъуæлхунгъон куд уонцæ, уæхæн сæрæндзийнадæй хайгин уæнтæ.

ДАУРАТИ Дамир, 1993 анз.