Куд адæмихатт, уотæ сæрбæрзонд кæмæй уæн, уæхæн растауйнæгтæ нæмæ минкъий нæййес. Фал уой хæццæ ба ма, исарази ибæл уотæ, ес нæмæ, æгириддæр  сæрмæхæссуйнаг ка нæй, уæхæн «ацъагъуитæ» дæр – соцъа, соцъардауæ, гадзирахат… Æма сæ æхебæл гъезæмæрттæй ка бавзурста, уонæй еу адтæй Бритъиати Зариффæ, нæ национ драматургий бундорæвæрæг Бритъиати Елбиздихъой кизгæ. Номдзуд театралон архайæг, нæ национ аййевади райрæзти сæрбæлтау уодуæлдайæй ка фæхъхъиамæт кодта, алæмæти хуæрзти ин ка бацудæй, еци рæстуод силгоймаг кедæр хахурти азарæй æгæрæй-æгæрдæр карз æфхуæрд æрцудæй… Фæстæдæр æй бæргæ исраст кодтонцæ, фал… Уоди гъæдгинтæ некæд исдзæбæх унцæ, цард-цæрæнбонти сæ рист не ’нцайуй…

 Бритъиати Зариффи цардвæндаги хабæртти туххæй нæ газети раздæр дæр финстан. Фал бабæй æй уæддæр æримисæн. Уомæн æма æ тæрегъæдæй абони дæр ма гъæуама къæндзæстуг уæн, æ фæсмæрдæ си уæддæр хатир корæн. Æ рохс ном ин цитгин кæнæн. Уомæ гæсгæ мухур кæнæн, Уæрæсей Федераций æскъуæлхт артист, Цæгат Иристони адæмон артист Тлаттати Бексолтани (1932-2020) имисуйнæгтæ. Æ рæстæги сæ ракодта  Цæгат Иристони адæмон финсæг Даурати Дамирæн. Æма ин сæ е бацæттæ кодта нæ газети ниммухур кæнунмæ.

– Мæ райгурæн гъæу Гизæли дæсæймаг къласи ахур кæнгæй архайдтон драмон къуари, гъазтон Чермени роли. Абони дæр æй нæ зонун, Бритъиати Зариффæн мæ кой еске ракодта æви мæ æхуæдæг фæууидта сценæбæл, уой. Фал мæмæ еухатт бæлвурд кедæр исминæвар кодта, æрбауайæд, дан, нæмæ, æркæсæн, радзубанди кæнæн. Мæнæн ба, раст дин ку зæгъон, уæд артисти надбæл æрлæууни гъуди мæ зæрди дæр нæ адтæй, мæхе рагацау цæттæ кодтон ахур кæнунмæ педагогон институти ирон æвзаг æма литератури хайадæмæ бацæунмæ, мæ ниййергутæ дæр æй зудтонцæ. Фал уотæ рауадæй æма мин мæ дзæбæх хестæр æмбал Гудиати Руслан еу бон мæ усхъæбæл æрхуæстæй æма мæ комкоммæ Ирон театри азгъунстмæ Зариффæмæ бахудта.

– Хуцауи хатирæй, Бексолтан, ци зин хонæн разиндтæ? – бæзгин гъæлæсиуагæй мæ ку бафарста, уæд мæ къæхтæ фæддон æнцæ, зæгъун, а нæлгоймаг æй, æви силгоймаг.

Рагацау дин æй зæгъун: уомæй фæстæмæ, мæнæ цума æцæг нæлгоймаг æй, уой хузæн адтæй мæ цæсти, Иристони уæди дзамани ци разагъди лæгтæ адтæй, уони фарсмæ ’й æ гъæйтт-мардзæ, зæгъгæ, æрæвæрæн адтæй. Хъæбæр сæрæн, рæстзæрдæ æма домагæ адæймагæй равдиста æхе æ кусти медæгæ. Е адтæй режиссер-диктатор, лæдæргæ æма зундгин диктатор, артисттæ уæхæн режиссерæн сæхуæдтæ æрдзæф фæккæнунцæ, æ хæццæ син æнцон косæн фæууй…

Еци бон мæ хæццæ радзубанди кодта, рафæрститæ мæ кодта мæ царди идарддæри нисанти туххæй, уæдта мин ниффæдзахста, исон, дан, мæмæ æрбауайæ, æз дин дууæ этюди ратдзæнæн æма кæд исарæхсай, уæд хуарз.

Æрбацудтæн, мадта ма мин ци гæнæн адтæй. Уотæ рауадæй, æма мæбæл баууæндтæй, уоми байзадтæн, мæнæ куд фæззæгъунцæ, уоми ниффедар дæн мæ цард-цæрæнбонти.

Фиццаг бæнттæй фæстæмæ Зариффæмæ еу хуарз менеуæг рартастон: алкæмæн аргъ кодта, сæ еугуремæ дæр кастæй еци-еу хузæн цæстингасæй, æвзаргæ сæ нæ кодта, нæ адæммæ ахид куд æй, уотæ: мæнæ еу мæ хæстæг æй, мæнæ еу ба мæ зонгити фурт æй, мæнæ мин е ба идæрдтаг æй, зæгъгæ.

Зариффи рæстæг махмæ дæлæ Мæскуй аййевадæртасгутæ æма театралон критиктæ ахид цудæнцæ, алли спектаклæн дæр, сауæнгæ алли актерæн дæр хецæнæй аргъ кодтонцæ æма нин е нæ идарддæри исфæлдистадон ирæзтæн, Зариффæ цæмæйдæрти сæ хæццæ исарази уидæ, хъæбæр агъаз адтæй, еуæй-еу хатт ба Зариффæ сæ хæццæ буцæуи дæр бацæуидæ, æхе гъуди син æргом зæгъидæ нæ еугурей рази. Æма ин нæ иуазгутæ уой туххæй уæлдай фулдæр аргъ кодтонцæ.

Æз дин зæгъун, Дамир: Зариффæ хъæбæр кадгин адтæй ами, нæхе бунæттон хецауади цæсти дæр. Ахид нæмæ æрбацæуидæ обкоми партий уæди фиццаг секретарь Æгкацати Валоди. Нæ хабæрттæ ин идæрдтаг нæ адтæнцæ, берæ цæмæйдæрти нæмæ фæккæсидæ. Мæхе рази си Зариффæ цалдæр хатти цидæр агъаз байагоридæ æма æз мæ гъос дардтон, мадта ма, зæгъун, уæхæн устур лæгтæ сæ дзурдæн куд хецау æнцæ, уомæ. Æма, баруагæс ди уæд, æ курдиæдтæ ин исæнхæст кæнидæ.

Мæнæ Билар ку райдæдта косун, уæд еци агъаз зингæ фулдæр фæцæй, е имæ æ цæстæ хъæбæр дардта, е æй берæ уарзта, æ зонундзийнæдтæн ин аргъ кодта. Цийфæнди спектакль дæр ку цæуидæ, устур дæр кенæ минкъий дæр, кенæ æ фиццаг равдисти рæстæг обкоми секретарь зали нæй, уæд æй зонæ: Иристони нæй, кæмидæр æй балций. Куддæр иссæуидæ, уотæ ба телефонæй театрмæ æнæрбадзоргæ нæ фæууидæ, еци спектакль нæуæгæй кæд æвдесдзинайтæ, зæгъгæ, рафæрсидæ. Баруагæс ди уæд, æрбацæуидæ нæмæ, кæронмæ фæббадидæ, уæдта Зариффи косæн уати æрбамбурд уийанæ æма нин æ балций хабæрттæ фæккæнидæ, уæдта спектаклмæ раздæхидæ, ци си фæццудæй æ зæрдæмæ, ци ба нæ фæццудæй, хуæздæр ка рагъазта æ роль, уони туххæй зæгъидæ æ гъудитæ. Нæ фембæлд фæлмæн дзурдтæй фæууидæ…

– Мадта уæд æ фарс цæмæннæ рахуæстæй? Аци фарста ми фæстæдæр, цума, иронх фæцайдæ, уой хузæн æй Бексолтанмæ æнæ ратгæ нæбал фæллæудтæн, æ дзубанди ин бауорæдтон.

– Хабар уотæ адтæй… Ами, нæхемæ Иристони, адтæй Еугурцæдесон театралон æхсæнади хайадæ, Зариффæ ба æ сæргълæууæгæй æвзурст æрцудæй. Æма дæлæ Мæскуйæй аййевадон гъуддæгути туххæй иуазгутæ ку иссæуиуонцæ, уæд нæ культури уæлдæр разамонгутæ уомæ бадзориуонцæ æма ин зæгъиуонцæ: исбоц сæ кæнун гъæуй… Еудзурдæй, еци æхсæнади харзæй сæхецæн цæсгон кодтонцæ. Фал кадæр Мæскумæ ниффинста æма уæд оргæнти косгутæ Зариффи сæ разæй искодтонцæ. Еу æнæхайири слестгæнæг си адтæй, уæртæ Хонсар Иристонæй, гъулæггагæн, æ муггаг ми феронх æй, ку ма ’й гъуди кæнинæ, уæддæр мæ еци гириззаги кой кæнун фæндгæ дæр нæ кæнуй Зариффи тæрегъæди ке бацудæй, уомæ гæсгæ. Уогæ ин æ цæститæмæ бакæсинæ, цæмæй ин мæ амонæн æнгъулдзæй  æ цæстæ батъæпп кæнон…

Еудзурдæй, гъуддаг æгæр ку кодта, уæд Биларæн гæнæн нæбал адтæй, Зариффæмæ партий обкоммæ фæдздзорун кодта, æ куститæн ин устур аргъ искодта, Кади грамотæ дæр ин равардта, Иристони аййевадæн хуæрзарфиаг гъуддæгутæ ке исаразта, Ирон театр æ рæстæги никки бæрзонддæр къæпхæнмæ ке исхизтæй æ рæстæги, уой туххæй. Еудзурдæй, Билар æй кæдзосæй рарвиста, фæстæдæр ба ин хуарз пенси искодта.

Еци гъуддаг кедæр зæрдæмæ нæ фæццудæй æма гъаст балæвардта ами нæхемæ, уæдта Мæскуй оргæнтæмæ дæр.

– Нæ зонис, ка адтæй, уой?

– Зонун æй, фал дин æй нæ зæгъдзæнæн… Е, Хуцауæй арази, рамардæй, уогæ ба адтæй нæхе косгутæй… Е аци слестгæнæги зæрдæмæ над иссирдта, æ хæццæ бадзубанди кодта, нæуæгæй, дан, Зариффи гъуддæгутæ ракъахæ, зæгъгæ. Æма еци лæгъуз æ уодæй-уод кодта.

– Æма ин уанæбæрæг ци кодта Зариффæ, æ маст си цæмæ гæсгæ иста?

– Æ бунатмæ ин гъавта, æ бунатмæ!.. Еу хабар ма дин уæхæн ракæнон, уæдта нæ дзубанди рахъæртун кæндзинан.

Балойæн æ зæрдæ ристæй æма æфсæнвæндаггон сæйгæдони нихъхъан æй. Æ сиахс Тъурити Махари хæццæ имæ, рабæрæг æй. кæнæн, зæгъгæ, рандæ ан. Кæсун, æма, мæнæ дин рамардæй, зæгъгæ, кæмæй загътон, Зариффи бунатмæ ка гъавта, е, уæдта ма нæмæ еу нецæййаг директорæй ка куста, етæ дууемæй Балой палатæй рауадæнцæ. Цума нæ еске дзармадзанæй фехста, уой хузæн фæцан. Етæ ба уæхæн тухст уавæри адтæнцæ æма нæ уингæ дæр нæ фæккодтонцæ. Мах нæ бацуди Балой хъæбæр мæстгунæй баййафтан, æ хуссæн дæр ма зир-зир кодта. Ци хабар æй, зæгъгæ, æй ку рафарстан, уæд нин уотæ бакодта, мæнæ, дан, нуртæккæ ардигæй ка расæррæтт кодта, етæ мæ Зариффи нихмæ ардудтонцæ: «Куд мæмæ бандиудтонцæ, Зариффæ уæхæн кæдзос адæймаг ку ’й, æ уодбæл ку некæд аурста, нæ ин бийнонтæ ес, нæ цæуæт, неке, æма уотемæй мæнæ хæрæги куст ку кæнуй, уæд æз æ нихмæ ци хузи гъæуама радзорон. Мæнæн мæ къохи ци бафтудæй, етæ Зариффи фæрци ку ’нцæ… Æ бунатмæ, дан, æз гъæуама бацæуон…»

Еудзурдæй, еци æдзæсгон лæг еци слестгæнæги хæццæ исæмдзæхдон æнцæ, зилдæнцæ, актертæй берети сæхердæмæ раздахтонцæ, æз æма ма си Бекъойти Гоги байзадан, зудтонцæ ’й, сæ уайæнти ке нæ рауайдзинан, уой. Æхца кæмæндæрти равардтонцæ æма сæ балхæдтонцæ.

Цæмæ ’й фудгин кодтонцæ? Еци театралон æхсæнади уæд секретарæй куста Хаситæй еу нецæййаг. Зариффæ ибæл æууæндтæй, фал ибæл е ба гадзирахаттæй цудæй æма æ сосæггай секкаг гæгъæдитæ аразта, актертæн си еуетæн сæ къохтæ æрæвæрун кодта, гъома, мæнæ уæхæн æма уæхæн гъуддаг исаразтан, зæгъгæ. Цума, æригæнтти сæ дæснийадæбæл кенæ фехтованибæл æма уотæ æндæр цæбæлдæрти идарддæр ахур кодтонцæ æма ефтонггæрзтæ мадзал кодтонцæ. Æцæгæй ба кæнгæ неци, уотемæй сæхецæн дæр æхцатæ амал кодта, актертæн си цидæртæ дæр лæвардта…

Актертæ сæ еугурдæр тæрхони бони зали адтæнцæ, сæ еугурей дæр фæффарстонцæ. Зариффæ ба, мæгур, æ сæрæн неци зудта, цæмæй æй фудгин кодтонцæ, етæ арæзт цудæнцæ уой фæсаууон, æндæра е уæхæн рæдуд æхебæл не ’руагътайдæ. Еци æдзæсгон миутæ аразгутæ ин æ къохæвæрд уотид кæдзос гæгъæдибæл æвæрунмæ уотæ исарæхстæнцæ, æма ’й эксперттæ дæр туххæйти рартастонцæ. Сæ еугур азуймæгтæ дæр Зариффи рагъмæ багæлстонцæ, слестгæнгутæ кенæ барæй, кенæдта сæ æбæрнондзийнади фудæй, кæронмæ не ’сбæрæг кодтонцæ æма айдагъдæр Зариффи исфудгин кодтонцæ.

Уой фæсте ма, уæд министр ка адтæй нæ культурæн, е бæргæ бауайæ-бауайæ кодта оргæнти косгутæмæ, цæмæй Зариффæн еу минкъий фæййагъаз кæнонцæ, фал уæдмæ байрæги æй, уобæл раздæр гъуди кæнун гъудæй. Сугъзæрийнæ хъæматæ, æндæр хъазар лæвæрттæ ин ку æлхæнун кодтонцæ сæхе номæй, цидæр «цитгинти» барæвдаунæн, гъуди кæнун уæд гъудæй.

Зариффæ ба уæд нæдæр хецауади, нæдæр ба æ инæлар æнсувæри гъудæй… Цалинмæ ахæстдони бадтæй, уæдмæ ин æ цæрæнуат байахæстонцæ, сæхе номбæл æй ракодтонцæ. Æнсувæр дæр имæ фæххæран æй, нæ муггаги, дан, нин фæхходуйнаг кодта… Уотæ зæгъуни размæ бал гъуддæгутæ бæлвурддæр базонæ, уæдта искæрдæ, æгирид неци, дæ хуæрæ ку æй, дæ къох ибæл цæмæн исистай, æ рæстдзийнадæ бал ин исбæрæг кæнæ…

Раст зæгъун гъæуй, Зариффæбæл уæддæр кадæртæ тухстæнцæ. Нæ синхаг республикæ Цæцæни аййевади косгутæ, мæнæ нæхе театрæртасæг Маринæ Литвиненко, Уæтати Бибо… Мæскумæ дæр ниффинстонцæ, нæхе хецауадæмæ дæр, æ сæрбæл рахуæстæнцæ.

Ахæстдони фæсте ма Зариффæн æ хæццæ исæмбалдтæн… Уæдмæ бахъæрæу æй. Ку уидтайдæ æ цæститæй, уæд фæууидтайдæ, æз, нæлгоймаг уогæй, цæйбæрцæбæл лæмæгъ разиндтæн, мæ цæстисугтæ мæ фурзæрдхъурмæй мæ ростæбæл куд уадæнцæ, куд ин тæрегъæд кодтон, уой.

Ку фæззиан æй, уæд, æ ихæс кæмæн адтæй, уонæй æ кири уæлгъос дзорун неке кумдта æма уæд æ цæрæн хæдзари тургъи дæр, уæдта ин Ирон театри æрбацæуæни постаментбæл æй æ кири ку æрæвардтонцæ, уæд уоми саударæн митинги дæр еци ихæс æз мæхемæ райстон. Адæм ибæл мæ радзубандийæй уотæ хъæбæр фæккудтæнцæ, æма уони богъ-богъмæ мæхе зæрдæ дæр æ фурристæй æ бунати ниддиз-диз кодта. Хумæтæг адæм си æгæрон берæ адтæй, хецауадæй ба си неке адтæй.

Раздæр æй Дзæуæгигъæуи еумæйаг уæлмæрдти байвардтонцæ. Е раст нæ адтæй, уой ку балæдæрдтæнцæ «бæрзонди бадгутæ», уæд æй цубур рæстæги фæсте Дзæуæгигъæуи Намуси Аллейæмæ ’рбахастонцæ. Е ке хъæппæрес адтæй, уой дин бæлвурддæрæй радзориуонцæ, еци гъуддаг исаразуни ка архайдта, етæ…

* * *

РЕДАКЦИЙÆЙ:

Аци æрмæг ма уомæ гæсгæ дæр мухур кæнæн, æма Бритъиати Зариффи рохс ном нерæнгæ, куд федауй, уотæ æнхæстæй цитгингонд нæма ’рцудæй… Е кæмæй аразгæ ’й, уони уомæ нæ евдæлуй, нæ национ культурæмæ æгириддæр ка неци барæ даруй, уæдта ин æ райрæзтæн дæр æгириддæр ка неци исаразта, уони уæлиауæй-уæлиаудæр цитгин кæнунæй…