…Киунугæдони уогæй, адæймаг ку фæууинуй, æ уавæр бустæги æдзæллаг кæмæн исуй,  уæхæн киунугæ, уæд си федарæй баруагæс уй, æ ивæрæн бунати æнæргъудийæй æгириддæр ке нæ лæууй, къохæй-къохмæ ке æфтуйуй. Æма мæнæ Дигорамæ мæ балций рæстæг уоми киунугæдонæ бабæрæг кæнгæй, æ хецау Хъæлæбегти Римæй ракурдтон, цæмæй мин равдеса уæхæн киунугутæ. Мæн базонун фæндадтæй, ами, Иристони, циуавæр киунугутæ кæсунцæ, уой.

Адæм фулдæр ци киунугутæ кæсунцæ, уони æвдесгæй, Римæ загъта:

– Айдагъ сæ уиндмæ син ма кæсæ, уомæн æма си ес еу гъуддаг– се ’хсæн æнцæ ме ’мзæнхонти уадзимистæ дæр!..

Ралæвардта мæмæ дууæ бæзгин киунуги. Еуебæл финст – «Ирæнттæ», иннебæл ба – «Царди размæ». Е адтæй финсæг Уруймæгти Езетхани роман. Киунугæ раздæр хундтæй «Ирæнттæ», фал ин фæстæдæр равардтонцæ нæуæг ном – «Царди размæ» («Навстречу жизни»).

– Дессагæн, кæци анз мухургонд æрцудæй роман?

– Фиццаг киунугæ – 1948 анзи, дуккаг ба – 1958 анзи.

Уогæ æндаг бакастæй зин равзарæн æй, дууæ киунугемæй кæци раздæр рацудæй, е. Дууæ дæр, мæнæ куд фæззæгъунцæ, бафехсудæнцæ фуркастæй.

Хъæлæбегти Рими загъдмæ гæсгæ, атæ, уæддæр нивæбæлдæрæй байзадæнцæ бустæги ка ниббугъзур æй, уæхæнттæ дæр си ес.

Цæбæл финст æй роман? Финсæг исфæндæ кодта æнæгъæнæ дуйнейæн дæр æ ниййерæг адæми – нимæдзæй минкъий, фал бæгъатæр, æхсаргин, æхецæн цæрæнуат аци гъунтъуз кæмтти æма сæрустур хуæнхти гъæбеси ка равзурста, еци ирон адæми ирисхъи туххæй радзорун. «Ком», зæгъгæ, еци дзурдæн ами ес уæхæн берæвæрсуг медес: «гъæунгæ», «фæзæ», «проспект». Кæрæдзей хæццæ зонгæгæнгæй еу инней фæффæрсуй: «Ду ба кæци комæй дæ?..» Æма фегъосунцæ зонгæ нæмттæ. Гъо, ами цæрунвæндæ ка искæна, уомæй берæ агурд цæуй. Сæ къохи алцидæр æфтуйуй  хевæндæ, тингун æма æгъатир  æрдзи хæццæ тохи.

Романи дзубанди райдæдта евгъуд (нæудæсæймаг – Ред.)  æноси 90-аг æнзти цаутæй æма гъæуама æрхъæрттайдæ абони уæнгæ. Фал финсæг бахъæрттæй айдагъдæр 1910 анзи уæнгæ… Киунугæкæсæги цæстити рази райхæлуй рæнгъæгай къуар трагедий æма драмей æлхий, царæфтуд æма рохс нисанти рæнгъæ, киунуги архайунцæ берæ аллихузи уодигъæдти хецæуттæ – бæгъатæртæ æма æнæбасæтгитæ, лæмæгътæ æма тæрсагитæ.

Ка ’й, мадта, Уруймæгти Езетхан?

– Æз ци гъæунгæбæл цæрун, еци гъæунгæбæл цардæй Езетхан дæр, – дзоруй Римæ. – Не ’мгъæуккаг æй, ами  скъолай ахур кодта, уæдта ахургæнæгæй дæр ами куста.

Романи фиццаг киунугæ ку фæззиндтæй, уæд финсæг æрцудæй Дигорамæ æма исаразтан киунугæкæсгути конференци. Раздæр нæ зæрди адтæй киунугæкæсæндони æрæмбурд ун, фал кæми: сæдæгай адæймæгутæ ’рцудæй, ефстæгтæй фæстæмæ, еугурæй дæр сæ кари адæм. Уотæ æнгъæл ма уо, æма хумæтæги киунугæкæсгути конференци адтæй. Зин уавæри бахаудтæй автор. Беретæ ’й æстудтонцæ, хъæбæрдæр ба романи фæнзуйнаг архайгути æ хæстæг ка худта, етæ. Фал еци æмбурдмæ ма ’рбацудæнцæ фауйнагæй романи æвдист ка ’рцудæй, уони  сæ къабæзтæбæл  ка нимадта, уæхæнттæ дæр, æма етæ финсæгæй дзуапп агурдтонцæ…

Романи дзубанди кæд рагон бæнттæбæл цудæй, уæддæр ибæл конференций дзубанди цудæй, цума си абони цаутæ æвдист æрцудæнцæ, уой хузæн.

Куд уин загътон, уотемæй Уруймæгти Езетханæн, уæд æ уавæр еугур æнцонтæй нæ рауадæй. Ке зæгъун æй гъæуй, романмæ гъæубæстæ ци цæстæй ракастæнцæ, е  ин  цæмæдесаг адтæй, фал гъудæй адæмæн балæдæрун кæнун, æцæгдзийнадæй ка цардæй, киунуги уæхæн адæймæгутæ ке нæ равдиста, еуæй-еуетæ имæ дзæгъæли ке хæран кæнунцæ: романи архайгутæ æцæгæй ка цардæй, уони хузæн æнæнгъæлти рауадæнцæ, зæрдæбæл дарун гъæуй уой дæр, æма романи архайд ци æнзти цæуй, Езетхан дуйнемæ уæд ке фæззиндтæй.

Еугур еци хабæрттæ балæдæрун кæнунбæл кæд рæстуодæй архайдта, уæддæр адæми уæлмонцтæн бауорамæнтæ нæбал адтæй.

Уонæбæл дзоргæй, Хъæлæбегти Римæ баханхæ кодта: е куд сагъæс кæнуй, уотемæй уæхæн уавæрæй, æвæдзи, берæ финсгутæ бахицæ кодтайуонцæ Езетханмæ.

Уæдæй нурмæ рацудæй дзæвгарæ рæстæг. Дигорай минкъийæй-минкъийдæр кæнунцæ романи архайгути карæн адæм, фал уæддæр, куд фæууидтайтæ, уотемæй киунугæ цæмæдесаг æй дзиллæн, кæсунцæ ’й раздæри хузæн æхцæуæнæй. Римæ мæ базонгæ кодта дигорайаг зæронддæр  гъомбæлгæнæги, УСФСР-и æскъуæлхт ахургæнæг Базати Александр Майрæни фурти хæццæ, уæдта финсæги берæ æмбæлтти хæццæ. Езетхан уони хæццæ ахур кодта, уой фæсте ба ахургæнгутæ дæр еумæ адтæнцæ.

– Езетхан, Езетхан… Мах æй Лизæ худтан, ардигон зæнхкосæги кизгæ ’й, – загъта Александр æма мæмæ равдиста бийнонти къарæ: Езетхан бустæги минкъий кизгæ, æ  фидæбæл цохъа, бæрцитæ цæхæртæ калунцæ, хъæма, бухайраг ходæ: мадæбæл – сау сæрбæттæн, сау фæтæн дæллаггурæ, æ астæу нарæг кавказаг ронæй æлвæст. Къари дзæвгарæ фулдæр хай ахæссунцæ берæ кизгуттæ. Етæ ’нцæ Езетхани хуæртæ. Уæди дзамани кизгæ хæдзари фидбилизбæл нимад адтæй. Цæмæн? Уомæн, æма кизгуттæн зæнхи хай нæ лæвардтонцæ. Бийнонтæ цардæнцæ кæми æрдæгæстонг, кæми æнæхуæргæй.

– Езетхан финсæг кутемæй иссæй, зæгъис? Баруагæс ди уæд, еци фарстайæн зин æй дзуапп раттун, – медбилти бахудтæй Александр. – Еуæй-еу хатт мæмæ æрбацæуидæ æма мин уотæ бакæнидæ: байгъосай, æз ба дин мæ романæй скъуддзаг бакæсон. Мах еугурæй дæр æнæевдæлон уийанæ, Езетхани къохи уидæ бæзгин тетрад. Нæ, зæгъун, æндæр хатт æрбацо æма дæмæ уæд байгъосдзæнæн.

Гъулæг имæ нæ фæккæсидæ уæхæн дзуапп, нæуæгæй бабæй æрбацæуидæ. Ци гæнæн ма адтæй, æма имæ байгъосинæ. Байгъустон, æма  ми баруагæс æй, Езетхан  агъазиау кусти ке бацудæй. Фал ин æ литературон искурдиадæн æнхæст аргъ искæнун неке бон бацæй махæй. Уой фæсте Езетхан  рандæй ахур кæнунмæ сахармæ, Орджоникидземæ. Фæстæдæр ба мæмæ хабар æригъустæй: æ роман мухурæй рацудæй. Цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте нин Езетхан æрласта æ роман æма бабæй нæ лимæндзийнадæ нæуæгæй истухгин æй. Езетхан ахид цудæй Дигорамæ, романи дуккаг киунугæбæл косгæй, берæ рафæрсæ-бафæрсæ æма унаффитæ кодта адæми хæццæ. Мах, ке зæгъун æй гъæуй, нæхецæй ниббоз ан, не ’хсæнæй, ахургæнгути æхсæнæй, финсæг ке рацудæй, уой туххæй.

Езетхани æндæр къартæ уæмæ нæ байзадæй, зæгъгæ, ку бафарстон, уæд мæмæ равдистонцæ еу къуар къари. Еуемæ си æркæсгæй, мæ зæрдæбæл æрбалæудтæй, аци силгоймаги хæццæ кæддæр ке исæмбалдтæн, е. Фал кæд, ци рауæн?..

Александр мин куд загъта, уотемæй Дзæуæгигъæуи цæруй финсæги кизгæ Лемзæ. Æма мин е фæййагъаз кодта Езетхани хæццæ кæми фембалдтæн, уой æргъуди кæнун.

Лемзæ косуй сахар Орджоникидзей Ирон театри. Езетхани хабæрттæ базонун мæ фæндуй, уой ку базудта, уæд загъта:

– Гъуддæгутæ алцæмæй дæр хуæздæр балæдæрдзæнæ, мæ мадæмæ Николай Семени фурт Тихонов ци финстæгутæ æрвиста, уони бакæсгæй. Мæнæ ’нцæ…

Æз финстæгутæ кæсун райдæдтон. Дзæвгарæ разиндтæнцæ. Еу си финст адтæй сауæнгæ 1941 анзи. Поэти къохæй финститæ куддæр фæууидтон, уотæ мæ зæрдæбæл æрбалæудтæнцæ Ленингради уæди усхъæзæй-усхъæздæр бæнттæ. Смольныйи ревæд къæлидортæ æма асинттæ, гæрзефтонг адæм æма уони ’хсæн Николай Семени фурт Тихонов – фудхузтæ, фæлмаст, æнцъулдтæ æфсæддон хæдони, фал, алкæддæр куд фæууй, уотæ игъæлдзæг æма циргъзунд.

… Æма мæнæ кæсун Тихонов ирон силгоймагмæ ци финстæг ниффинста, уой фæстаг рæнгъитæ: «Хъæбæр боз ди дæн Кирови статьяй туххæй. Багъæудзæнæй мæ».

Уайтæккæ мæ зæрдæбæл æрбалæудтæй, поэт е ’мдзæвгитæй кæцидæри Кирови уацæй ке испайда кодта, еци хабар. Е адтæй тугъди хуæдфæсте. Сау денгизи билгæрон æнæнгъæлти фембалдтæн Николай Тихонови хæццæ. Еци бæнтти хъæбæр берæ финста æма е ’мдзæвгитæ ахид кастæй мæнæн. Æз  ин си курдтон «Огонек»-æн, фал Николай Семени фурт нæ исарази æй. Цæуйнаг адтæй Ереванмæ, уæдта Тифлисмæ æма мин æ тæккæ рандæ уни агъоммæ зæрдæ байвардта, Мæскумæ дæмæ ниффинсдзæнæн, зæгъгæ. Цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте райстон дууæ бæзгин пакети. Етæ адтæнцæ Николай Семени фуртæй финстæгутæ, уæдта æмдзæвгитæ, берæ агъазиау æмдзæвгитæ. Поэт сæ æрбарвиста Сагурамойæй: «Саламтæ дин æрветун, дуйней хæццæ баст кæми нæ дæн, уæхæн фæсвæд рауæнæй. Бон-сауизæрмæ бадун æма косун. Рæстæг æй уарунгун æма уазал. Раст Хъазбеги хонхи хузæн бæстæ мегъи буни фæцæй. Æмдзæвгæ «Киров Хъазбеги уæлцъонг» циклмæ хаст не ’рцудæй, фал æй еумæ мухур кæнун æнгъезуй. Арæзт æй,  Сергей Мирони фурт Киров 1910 анзи 9 августи Хъазбеги хонхмæ куд исхизтæй, еци цауи бундорбæл. Еци балций туххæй Киров æхуæдæг финста газет «Терк»-и 2815-аг номери 1910 анзи 2 сентябри. Æз барæй ниууагътон æмдзæвги Кирови æнкъарæнтæ, æма уомæ гæсгæ рауадæй еуцæйдæрбæрцæдæр романтикон, раст имæ уæди рæстæг ци гъудитæ адтæй, уæхæн…»

Гъенур лæдæрд æй, Уруймæгти Езетхани кæд æма кæми фæууидтон, е. 1949 анзи уалдзæги Николай Тихоновмæ æз баййафтон, æ литературон гъуддæгути фæдбæл поэтмæ ка ’рбацудæй, уæхæн сабур силгоймаги. Уæди дзамани мæ гъудий кæрони дæр нæ адтæй, кæрæдземæ финстæгутæ финсунцæ, е.

Мæ зæрдæбæл бадардтон, иуазæги хæццæ дзубанди кæнгæй, Николай Тихонов Цæгат Иристонмæ æ рагон  балцитæ куд æримиста, уой. Никки ма еци силгоймагмæ равардта æ финсæн киунугутæ, гъома, дан, мæн нæбал багъæудзæнæнцæ, фал си дæу бон испайда кæнун уодзæнæй романи дуккаг киунуги, уоми Езетхани зæрди адтæй Сергей Мирони фурт Кирови равдесун.

– Баруагæс ди уæд, – загътон æз Лемзæн, – гъенур бустæгидæр ми баруагæс æй, дæ мади хæццæ зонгæ ке адтæн, е, исæмбалдтæн ибæл Тихоновмæ. Сабур, хебæлхуæцгæ силгоймаг адтæй.

– Куд нæ! – ниххудтæй Лемзæ. – Загътай: сабур силгоймаг…

Æма мин Лемзæ дзорун райдæдта, æ романи алли рæнгъи туххæй дæр Езетхан куд карз тох кодта, редактори æнæргъуди къохвæдтæ имæ æнгæрон куд нæ уагъта, уой:

– Кæд цийфæнди уæззау сæйгæ адтæй, уæддæр æ царди фæстаг бæнтти уæнгæ куста æ романбæл. Киунуги дуккаг хай мухури фæззиндтæй æ рамæлуни хуæдразмæ. Фиццаг экземпляр имæ ’рбахастонцæ, хуссæнæй ку нæбал истадæй, уæд. Фал ма тухамæлттæй рабадтæй, киунугæ æ реумæ нилхъивта æма æ цæстисугтæ æрæгъзалдæнцæ. Фæстæдæр еци экземпляр æз рарвистон Николай Семени фурт Тихоновæн.  Федарæй æй зудтон, мæ мадæ дæр уотæ ке бакодтайдæ, уой. Фиццаг экземпляр æнæмæнгæ рарвистайдæ поэтæн.

Мæскумæ ку æрæздахтæн, уæд телефонæй бадзурдтон Николай Семени фурт Тихоновмæ. Радзурдтон ин Дигорай фембæлдтити туххæй æма си ракурдтон, цæмæй мин барæ радта, къуар æнзти дæргъи Уруймæгти Езетханмæ ци финстæгутæ финста, уони журнал «Огонек»-и ниммухур кæнунæн. Николай Семени фурт мæ æхемæ бахудта.

Æма мæнæ бадæн æ агъазиау стъоли уæлгъос, æма, Иристонæй ци зæронд финстæгутæ ’рластон, уони барæн машинкæбæл мухургæндти хæццæ. Берæ æнзтæ рацудæй. Бахъæрттан, æ дзамани машинисткæ ке равзурста, уæхæн дууæ рæнгъемæ. Николай Семени фурт æхуæдæг дæр берæ фæгъгъезæмарæ кодта æ финститæ равзарунбæл. Фал е зинтæй бафтудæй æ къохи.

Уæдта Николай Семени фурт киунугути тæрхæгæй райста, Лемзæ ци фиццаг экземпляри кой кодта, уой. Поэт мин бакастæй, Езетхан имæ ци  финстæг æрæрвиста, уомæ скъуддзаг: «Минкъий кизгæ ма ку адтæн, уæд æз хицæ кодтон саугини хъæппæлтæ æхснæг Устиньямæ: е дзурдта уруссагау, зардта, киунуги кастæй уруссагау…» Уой каст фæууогæй, ба дестæгæнгæй загъта:

– Гъенур, расагъæс кæнай, æ сабийдоги уотæ ка хицæ кодта, еци силгоймагæн цæйбæрцæбæл агъазиаудзийнадæ адтæй уруссаг прози алæмæти дууæ томи ниффинсун!..

Еци дзубандитæмæ игъосгæй, æз ба гъуди кæнун, хумæтæг хуæнхаг силгоймаги  ирисхъæбæл цæйбæрцæбæл рæствæндаггæнæгæй фæббæрæг æй аци курухон адæймаги зæрдиаг ауодундзийнадæ, уобæл. Поэт имæ финста къуар анзей дæргъи фæд-фæди, уотæ Ленингради алфамбулай æверхъау тугъдтити тæккæ карздæр бæнтти дæр.Мæнæ еци финстæгутæй еуæй-еуетæ…

«Хъазар æмбал Уруймæгти кизгæ!

Хъæбæр æхцæуæн мин адтæй, романбæл идарддæр косун, зæгъгæ, ци хабар фегъосун кодтай, е, бустæги хуарз хабар ба е æй, æма ин æ фиццаг киунугæ финст ке фæууодзæнæ.

Кæд æма дин Хетæгкай-фурт амонуй гъуддагмæ бæрнон цæстингас ка даруй, роман уæхæн литератортæн бакæсун, уæд син бакæсæ скъуддзæгтæ, уæдта сæмæ байгъосæ, ци дин зæгъдзæнæнцæ, уомæ. Уой фæсте ба, ци зæгъонцæ, уой мæмæ ниффинсæ.

Мах дæ хæццæ сæ фæндитæбæл радзубанди кæндзинан æма æркæсдзинан, ци бакæнун гъæуй, уомæ.

Кæд æма дзубанди хумæтæги киунугæуарзгутæбæл æма киунугæкæсгутæбæл цæуй, сауæнгæ «кæмидæр уоми», уæддæр дæ кæд бафæндæуа, уæд бакæсæ. Æцæг, мæнæн нæ фегъосун кæнгæй, æййевгæ маци ракæнæ. Раст дин ку зæгъон, уæд хъæбæр тæрсун, цъæхæйрæгъæд критикæ дæ ку бахъор кæна æма дин идарддæр косунмæ дæ нифс ку расæтта, уомæй. Æбæрнон критики хæццæ хабар уотæ дæр рауайуй, æма уайтæккæ бæхъæ райсуй, уой дæр тæккæ ставддæр.

Кæд æма Мæскуй уон, е ба бæлвурддæрæй бæрæг уодзæнæй майи фиццаг æмбеси, уæд дæмæ, æнæмæнгæ, телефонæй бадзордзæнæн.

Дæ къох дин федар æлхъевун. – Н. Тихонов.

1939 анзи 29 мартъий».

*  *  *

«Хъазар Елизаветæ Алексейи кизгæ!

Дæ хуарзæнхæй, бахатир мин кæнæ, дæ финстæгбæл афонæбæл дзуапп ке нæ равардтон, уой туххæй. 30 ноябрæй абони уæнгæ адтæн мæ кусти  фронти, æма мин финстæгутæн дзуапп дæттуни фадуат нæ адтæй. Ке зæгъун æй гъæуй, мæн фæндуй дæ роман бакæсун. Мæнмæ устур дессаг кæсуй, цума ци рауадæй уæхæн дæргъвæтийнæ æма æновуд кусти фæсте.

Дæ бон æй къохфинст мæмæ рарветун, кенæ ба кæд апърели-майи еуцалдæр бони Мæскуй уон, уæд мин æй дæхуæдæг ратдзæнæ. Фал, мæнмæ гæсгæ, æрветгæ ’й ку ракæнай, уæд хуæздæр уодзæнæй. Уотæ бæлвурддæр æма æнæзæрдæдзоргæдæр рауайдзæнæй. Æз æй уайтæккæдæр бакæсдзæнæн, уæдта дзуаппи хæццæ дæр нæ бафæстеуат кæндзæнæн. Тугъд фæцæй, æма нур рæстæг иссердзæнæн афойнадæбæл дзуапп дæттунæн. Хъæбæр æхцæуæн мин æй, ци куст райдæдтай, уой æмбесбæл ке нæ ниууагътай. Мæ зæрдæ дарун уобæл, æма ци ниффинстай, уоми адæм дессагæн ци бакæсонцæ, уæхæнттæ берæ уодзæнæй. Киунугæн æ асæй ма тæрсæ – кæддæриддæр ин фæццубурдæргæнæн уодзæнæй. Н. Тихонов.

1940 анзи 28 мартъи».

*  *  *

«Хъазар Елизаветæ Алексейи кизгæ!

Дæ роман дин бакастæн, еци-еу æрбадтæй, æцæг, къариндас мæ къохи даргæй. Мæнæ дин мæ хатдзæг. Дæуæй рауайдзæнæй æцæг прозаик, алцидæр ка уинуй, уæхæн реалист, арæхстгин мастер. Аллихузи архайгути æнæгъæнæ къуари хæццæ ке исарæхстæ, айдагъ е дæр дзорæг æй уобæл, æма композици хуарз ке тергади кæнис, киунуги ес, мелодрами тæвагæй ке нæ тæрсис, уæхæн нифсгун бунæттæ, æвдесис си бæрцæ зонгæй æма си айдагъдæр еуæй-еу рауæнти багъæудзæнæй редактори къохвæд.

Инсæйæймаг æноси райдайæни ирон цардиуагæ равдистай бæлвурдæй, зæрдæмæгъаргæй æма лæмбунæгæй. Хъæбæр хуарз равдистай силгоймаги уодигъæдæ.  Баруагæс ди уæд, талингæ рæстæг адтæй уæд. Иннемæй ба дессаги аййев æй, зæронд Толстой «хъазахъæгти» ци æрдзи туххæй финста, е. Дæ киунуги архайд цæуй еци æрдзи гъæбеси…

Дæ къохфинсти сæргъи раст Плюшкини хузæн зир-зир кæнун нуртæккæ. Еуемæй æй раттун гъæуй редакци кæнунмæ ескæци финсæгмæ, кенæдта комкоммæ финсæгмæ дæр нæ, æцæг имæ, ке зæгъун æй гъæуй, æз дæр мæ гъос куд дарон, уотемæй. Иннемæй ба тæрсгæ кæнун, еске ин æ  рæститæ кæнунæй зæран ку ’рхæсса, уомæй дæр.

Æз дзубанди кæнун рауагъдæнттæ æма журнал «Звезда»– й хæццæ. Райеуварс кæнун си гъæуй æгæр ахид дæмæ ци берæ рæсугъд дзурдтæ фæууй уони… Никкидæр ма ’ркæсун гъæуй еуæй-еу рауæнти гъуди бæлвурд æвдист кæми нæ цæуй, еци бунæттæмæ. Æз сæ къохфинсти къариндасæй баханхæ кодтон. Ке зæгъун æй  гъæуй, еуæй-еу рауæнти фæццубуртæкæнуйнаг дæр æй. Зæгъæн, нецæмæн си гъæуй лæгмарти туххæй ци дзубандитæ кæнис (331 фарс), етæ æма æндæртæ.

Еугур еци хабæрттæ мах бакæндзинан еумæйаг хъауритæй, каст æй айдагъдæр уомæ, цæмæй аци томæн æ кæрон раттай, роман æнхæст финстбæл куд нимайæн, уотæ. Никкидæр ма дин еума хатт арфæ кæнун, уæхæн бæрнон куст дин ке фæцæй, уой туххæй. Мæн хъæбæр фæндуй дæ роман мухургондæй фæууинун æма ма ’й никкидæр еума хатт бакæсун, æцæг аци хатт киунуги, кенæ журнали. Дæ къох дин æлхъевун. – Николай Тихонов.

1940 анзи 28 май».

*  *  *

«Хъазар Елизаветæ Алексейи кизгæ!

Куд æнцæ дæ романи хабæрттæ?

Нерæнгæ мин нæма фегъосун кодтай, уæддæр дин рауагъдадæ «Советон финсæг»-и ци дзуапп равардтонцæ, уой, æма æз нæ зонун, гъуддаг уоми цæбæл рахецæн æй. Е дин еу. Иннемæй ба мæн хъæбæр фæндуй, цæмæй мæмæ уа къохфинсти экземпляр, гæнæн нæбал ес, уæд мæмæ раздæр ка адтæй, еци экземпляр дæр фæууæд, æцæг æй дæхе къохæй куд ракæдзостæ кæнай, уотемæй.

Мæн бавзарун фæндуй роман журнал «Звезда»-й æрбунатон кæнун, нæуæг анзæй фæстæмæ ’й мухур кæнун куд райдайуонцæ, уотæ. Е гъæугæ  хабар уайдæ. Журнали фæсте рауагъдади гурусхæ некебал кæндзæнæй, журнали æй куд мухур кæнонцæ, уомæ ба æз мæхуæдæг фæддаринæ мæ цæстæ.

Мæнæн мæ бон æй редакций хæццæ радзубанди кæнун дæр, уæдта ’й кæдзосзæрдæй мухури рауадзунмæ байамонун дæр. Сергей Мирони фурти сорæтмæ уæлдай нецибал æфтаун гъæуй, зæгъгæ, уой туххæй дæ гъуди раст æй. Цæмæ си гъæуй æримисгæ листæг хабæрттæ, кæд æма романи кæми фæззиннуй, уоми æ бунати фæууй. Гъе, уотемæй æз æнгъæлмæ кæсун дæ финстæгмæ æма къохфинстмæ. Нуртæккæ дæн Ленингради, мæ адрес ба ’й зæронд, ду ке зонис, е.

«Мæ романи сæрбæлтау тох кæнун», зæгъгæ, еци дзурдтæ амонунцæ айдагъдæр уой, æма гъæуама ду ма исарази уай, критикти рæдуд феппайуйнæгти хæццæ æма ’й ма фехалай тагъдгомау «растгæндтитæй» æма «уæлæнхасæнтæй», уæдта дæ нифс ма расæттæд, роман мухури рауадзуни надбæл ци фиццаг къахкъуæрæнти хæццæ исæмбæлай, уонæй. Махæн ба дæ хæццæ нæ къохи бафтуйдзæнæй, роман мухури цæмæй рацæуа, е. Ду æй сабургай хуæздæргæнгæ цо, е ’взаг æма хецæн сæргæндтæ.

Мæ зæрдæ дин зæгъуй æнтæстдзийнæдтæ. – Н. Тихонов.

1940 анзи 9 сентябрь».

*  *  *

«Хъазар Елизаветæ Алексейи кизгæ!

Арфитæ дин кæнун æма дин мæ зæрдæ зæгъуй, цæмæй аци анз дæ роман, гæнæн нæбал ес, уæд хайгай мухургондæй фæууинай журналти, æнæгъæнæй ба хецæн киунугæй рауагъдади. Фал мæн базонун фæндуй, мæнмæ ци экземпляр ес, уордæмæ цума циуавæр æййивддзийнæдтæ бахастай. Æвæдзи ма, Мæскуй рауагъдадæн фæстагмæ кæдзос кæнис къохфинст. Фегъосун мин кæнæ, дæхе кæци сæргæндтæ фæндæуидæ ниммухур кæнун «Звезда»-й, уæдта мин рагацау фегъосун кæнæ, сæргæндтæ кæрæдзей фæдбæл куд цæудзæнæнцæ, уой, цæмæй уадзимис ма нискъуддзæгтæ уа, фал æ астæуистæг уа æнæгъæнæ.

Роман мухурмæ анзи дуккаг æмбеси нисангонд ке цæуй, уомæ гæсгæ махæн ес фагæ рæстæг, фал, ке зæгъун æй гъæуй, къохфинст цæйбæрцæбæл тагъддæр бацæттæ кæнæн, уоййасæбæл хуæздæр уодзæнæй, аллирдигæй дæр имæ амал уодзæнæй лæмбунæг æркæсунæн. Хъæбæр æхцæуæн мин æй, дæ къохи Иристони, архивти æма бунæтти фæккосун ке бафтудæй, уæдта дæмæ идарддæр косунмæ дæр хъаурæ æма разæнгарддзийнадæ ке ес, е.

Хъæбæр боз ди дæн Кирови статьяй туххæй. Е мæнæн бабæздзæнæй. Федар дин æлхъевун дæ къох æма дин мæ зæрдæ зæгъуй æнæнездзийнадæ.

Н. Тихонов.

1941 анз 19 январь».

*  *  *

Аци финстæгутæ, зæгъун æнгъезуй, зингæ æнхæстдæр кæнунцæ игъустгонд Киристонгъæуæй рацæуæг зундгонд силгоймаги хузист, иссæнцæ æ вазуггин æма зин исфæлдистадон фæллæнтти, æ бæлдтаг нисантæмæ тундзундзийнади дессаги æвдесæн. Устур советон финсæг Николай Тихонов айдагъ уотид нæ бакастæй æ роман, фал ма ин æновудæй архайдта куд æ роман ниммухур кæнуни, уотæ æ ирисхъи гъуддæгути дæр.

Зигмунд ХИРЕН, журналист

(журнал «Огонек», 1965, №38)