Зундгонд куд æй, уотемæй Уæрæсей Президент Владимир Путини сæрмагонд Указмæ гæсгæ нисангонд æрцудæй цитгин ном «Мадæ-Бæгъатæр». Аккаггонд цæудзæнæй, Уæрæсей цæрæг силгоймæгтæй дæс æма фулдæр сувæллони кæмæн исæнтæстæй æма сæ ка исгъомбæл кодта, уонæн. Сæрмагонд ордени хæццæ ма син лæвæрд цæудзæнæй æхца дæр – еу миллион соми.

Уæрæсей силгоймæгтæй «Мадæ-Бæгъатæр»-и ном лæвæрд кæмæн æрцæуа, уонæн алкæмæн дæр миллион соми бафедуни фæтки уагæвæрд æрæги бафинста Уæрæсей  Хецауади сæрдар Михаил Мишустин.

Еци документи ма куд амунд ес, уотемæй, «Ниййерæги намус»-и орденæй хуарзæнхæгонд ка ‘рцæуа, еци силгоймæгтæн ба,  нуриуæнгæ кæд 100 мин соми фистонцæ, уæд нур ба еци нимæдзæ исхездзæнæй миллиони æрдæгмæ.  Майдан «Ниййерæги намус»-æй хуарзæнхæгонд ка ‘рцæуа, уонæн ба   еурæстæгон феддони бæрцæ исхъæртдзæнæй 200 мин сомемæ.

Советон доги дæр берæсувæллонгин мадтæлтæн кадæгонд цудæй – 1944 анзæй ба 1991 анзи уæнгæ син лæвæрд цудæй «Мадæ-Бæгъатæр»-и кадгин ном. Æдеугурæй, еци ном лæвæрд  æрцудæй 430 мин силгоймагемæн.

Аци анзи 1-аг июни сувæллæнттæ гъæуай кæнуни Еугурдуйнеуон бони, Уæрæсей президент В. Путин фембалдæй, берæсувæллонгин мадтæлти хæццæ æма син зæрдæ байвардта, еци кадгин ном фæстæмæ ке иснæуæг кæндзæнæнцæ, уой туххæй. Æма  15 августи бафинста уой фæдбæл Указ.

Еци кадгин номæй хуарзæнхæгонд цæудзæнæнцæ, дæс æма уомæй  фулдæр сувæллæнттæ кæмæн исæнтæстæй, еци мадтæлтæ. Еци ном цитгийнаг уодзæнæй, Уæрæсей Федераций Бæгъатæри æма Уæрæсей Фæллойни Бæгъатæри нæмтти æмбæрцæ.

Еухаттон феддонæй ниййерæг пайда кæнунгъон æй æхе фæндонмæ гæсгæ. Уой уæлæнхасæн ба ма цæрæнуатон-коммуналон лæггæдти феддонтæ дæр феддзæнæй ниллæгдæргондæй, уæдта ма уæлæнхасæн æфтуйуй æ пенсибæл дæр.

Берæсувæллонгин мадтæлтæ ба еци-еу рæстæг гъæуама æнхæст кæнонцæ сæ маддæлон ихæстæ, сæ сувæллæнттæбæл ауодонцæ, се ‘нæнездзийнадæ син гъæуай кæнонцæ, сæ ахур, физикон гъомбæладæмæ даронцæ сæ цæстæ.

Орден «Ниййерæги намус» лæвæрд цæуй авд кенæ  фулдæр сувæллони ка исгъомбæл кодта, уæхæн ниййергутæн.

Майдан «Ниййерæги намус»-æй ба хуарзæнхæгонд цæунцæ цуппар сувæллонемæй фулдæр ка исгъомбæл кодта, еци мадтæлтæ.

Министрти Кабинети пресс-службæ куд игъосун кæнуй, уотемæй цæттæгонд цæуй сæрмагонд уагæвæрд, цæмæй фæставæрци фондæй æхцай фæрæзнитæ дехгонд æрцæуа, 2022 анзи еци хуæрзеугутæй хуарзæнхæгонд ка ‘рцæуа, уонæн сæ феддонтæ раттуни туххæй. Исонибонмæ ба еци æхцатæ нимад цæудзæнæнцæ федералон бюджети.

Уæрæсей Федераций президенти рази сувæллæнтти бартæ гъæуайгæнæг Комитети сæрдар Мария Львова-Белова куд фæннисан кодта, уотемæй сувæллæнттæ ирæзун æма гъомбæл кæнуни фæткæмæ нурæй фæстæмæ ци хузи цæстдард цæудзæнæй, уæхæн некæдма адтæй.

– Мæ зæрдæ дарун, идарддæр ба еци мадзæлттæ никки агъазиаудæр æма гъомусгиндæргонд ке цæудзæнæнцæ, уобæл, – загъта къамиси сæрдар.

***

Мадæ алли адæмтæмæ дæр уæлдай цитгингонд цудæй. Уотæ махмæ дæр, æма е бæлвурд зиннуй нæ адæмон таурæхъти дæр. Уонæй абони мухур кæнæн цалдæр.

ЗАДӔЛЕСКИ НАНА

Дигоргоми Задæлески гъæуи фарсмæ еу лæгæти ес ковæндонæ. Æ кой  ин, æвæдзи, алкедæр фегъустайдæ, фал ин æ равзурд алке нæ зондзæнæй. Цуппæрдæсæймаг æноси кæрони Тимури (Тамерлани) зинг бафтудæй еугур Кавказбæл. Æ фидбилиз царæфтуд бакодта кæддæри федар æма хъаурæгин Аланти паддзахадæ дæр. Æ будурти ин æ сахартæ æма гъæутæбæл дор дорбæл нæбал ниууагъта. Адæми цагъта устурæй-минкъийæй, зæрондæй-нæуæгæй… Æ фудæнхæ бахъæрттæй Дигоргоммæ бацæуæнтæмæ дæр. Адæмæй ма  рауон-циуондæр ка адтæй, етæ сæхе райстонцæ хуæнхтæмæ.

Еци рæстæги, адæми фарнæ æма Хуцауи хуарзæнхæй хайгин алайнаг силгоймаг, æ ном уæддæр уодæгасæй байзадæй æма гъæди знаги сосæггай æмбурд кæнун райдæдта ихæлд æма сугъд гъæутæ æма сахартæй æвæгæсæг седзæр сувæллæнтти. Æ уоди гъарæй сæ барæвдудта, цидæр бузуртæ сæбæл багæлста, хуæруйнагæй сæ фегъæстæ  кодта, æма сæ хуæнхтæмæ – тæккæ Задæлески гъæу кæми æй, раст еци рауæнмæ. Иссæй син еумæйаг мадæ, хонгæ ба ’й кодтонцæ Нана. Гъæддаг рæзæ æма халсартæй сæ багъомбæл кодта. Уой фæсте биццеутæ уоститæ ракурдтонцæ. Кизгуттæ лæгтæмæ æрцудæнцæ æма гъæутæ исаразтонцæ.

Уотæ еу Хуцауи ’сконд силгоймаг багъæуай кодта æнæгъæнæ комидзаг адæми федæн æма байзадæй адæми зæрдити, зари, историй хуарзæй имисунцæ. Бацудæй Иристони адæми мади фæлгонци, æма ’й алкæддæр кади хæццæ, намуси хæццæ æримисунцæ.

Задæлески цæргутæн ба æ лæгæт Нанай фæдзæхстмæ гæсгæ иссæй ковæндонæ. Хонунцæ ’й Задæлески Нанай ковæндонæ. Нур си музей дæр искодтонцæ. Алли анз дæр ин искæнунцæ кувдтитæ, æрæмбурд си уй хъæбæр берæ дзиллитæ, уой дæр, айдагъ сæхуæдтæ задæлескæгтæ æма ардигæй рацæуæг бийнонтæй абони æндæр кæмидæр ка цæруй, етæ нæ, фал æнæгъæнæ Иристони аллирауæнтæй æрбацæуæг дзиллитæ дæр. Еци еумæйаг бæрæгбони сæ еумæйаг кувдæй Задæлески Нанай фарнæбæл сæхе бафæдзæхсунцæ.

ХЪӔБОЛИ РИСТ МАДИ ЗӔРДӔМӔ ЦӔВУЙ

Еу мадæн æ бæдолæ хуæрз минкъийæй фесавдæй. Берæ æй  фæййагурдта, берæ ибæл фæммаст кодта, фал ин æ фæд дæр нæбал иссирдта.

Рацудæй цалдæр анзи. Биццеу æхе зонунгъон фæцæй, базудта æ гъомбæлгæнæг мади. Æхе мади ба феронх æй.  Раст æй еци рæстæги мадæ иссирдта, фал ин æй исхæссæг мадæ нæ дæттуй. Е дæр æй æхе хонуй.

Сувæллон ратонæ-батонæбæл исхуæстæнцæ. Гъуддаг Нихæсмæ бахъæрдтæй. Тæрхони рабадтæнцæ дзурддзæугæ лæгтæ. Цалдæр бони фæттæрхон кодтонцæ, фал дууæ мадей æхсæн рæстдзийнадæ иссерун сæ бон нæ иссæй. Уæд син фæстагмæ еу зæронд лæг уотæ: «Æртемæй дæр ардæмæ рацотæ!»

Ракодтонцæ сæ. Зæронд лæг дууæ силгоймаги сувæллони фæйнæ фарси æрлæуун кодта æма син загъта:

– Биццеуæн æ цæнгтæбæл ниххуæцайтæ, æхемæ ’й ка æлваса, е æй е ’цæг мадæ. Уой уодзæнæй сувæллон.

Силгоймæгтæ фæллæбурдтонцæ биццеумæ, ивазунцæ ’й фæйнердæмæ. Биццеу искудтæй, æма  ’й е ’цæг мадæ фæууагъта æма загъта:

– Раттетæ æй уомæн, мæ бæдолæн æ цонг ратонуни бæсти æй   еске исгъомбæл кæнæд.

Курухон зæронд æ медбилти бахудтæй æма уотæ:

– Е ’цæг мадæ ду ке дæ, е рабæрæг æй: бæдоли рист мади зæрдæмæ цæвуй, æма дæу æй. Ду æй хонæ.

МАДИ ЗӔРДӔ

Кæддæр еу биццеу, уосгори карæмæ ку бацудæй, уæд хъæбæр уарзта æндæр гъæуккаг кизги. Кизгæ ин нæ арази кодта. Биццеу æнцойнæ нæбал зудта, зилдæй æ фæдбæл, лигъстæ ин кодта, æхе гъардта кизгæн. Е ин æ лæмæгъдзийнадæ базудта æма си гириз кодта. Еууæхæни ин гъазгæй уотæ:

– Дæ мади зæрдæ мин æрбахæссæ, æма дæмæ бакомдзæнæн.

– Мади зæрдæ?! Гæрр, е ба куд æй?!

– Рамарæ ’й æма…

Биццеу кизги дзурдтæ æцæгæй балæдæрдтæй æма катаййи бахаудтæй. Фал кизгæмæ е ’нкъарæнтæ уотæ хъаурæгин адтæнцæ, æма æ мади рауæлдай кодта.

Зир-зиргæнгæй æ мади зæрдæ фæххæссуй æгъатир æма фудзунд кизгæмæ. Æ къах искъуæрдта æма размæ бахаудтæй. Мади зæрдæ имæ дзоруй:

– Дæхе нæ ниццавтай, мæ бæдолæ.

Биццеу еци дзурдмæ æхе æрлæдæрдтæй, ци бакуста, е имæ багъардта æма æхе къæхæнæй рагæлста.

МАДӔ МАДӔ ӔЙ

Дзимиргоми дууæ æнсувæрей кæстæрæн цæуæт нæ адтæй. Уæд еууæхæни хестæр уотæ:

– Кæсун дæмæ ме ’нсувæр, æма дæ цардæй неци гъаст кæнис, мæ киндзи хæццæ «а» æма «о»-йæй цæретæ, фал уин æвæстагæй зæрондæй зин уодзæнæй… Дæ фарнæ фунæй уæд! Мæнæ бабæй нæхеуон æхе барæ нæй. Киндзæн зæгъæ… Ку ин райгурæ, уæд æй нæуæгигурдæй ку хæссидæ… Уæхецæн æй исгъомбæл кæнетæ. Нæхеуони хæццæ бадзубанди кæндзæнæн.

Дууæ æнсувæрей фæндонбæл файноститæ дæр исарази ’нцæ. Уотемæй æвæстаг бийнонтæ биццеугин иссæнцæ.

Бæнттæ, æнзтæ цудæнцæ. Биццеу гъазунгъон фæцæй. Гъазгæ ба æхе æнсувæртæй зæрдиагдæр ке хæццæ гъæуама кодтайдæ? Уонæй æй æ къах нæбал хаста.

Уæд еууæхæни биццеуи æвæндонæй æ кæнгæмадæ сæхемæ æрбакодта. Фурбоцæн ин гахгун къеретæ гулæ æ къохи фæссагъта. Биццеу си ракомидзаг кодта æма уотæ зæгъуй:

– Нана, уони гултæ адгиндæр фæуунцæ.

Уосæ фæкъкъех æй, уæдта æ гъæлæсидзаг никкудтæй:

– Нана дæ нивонд фæууа, кæд еске цæуæтæй цæуæт нæййес. Етæ дæ мади конд фæуунцæ, æма мади къохæйдзаг æндæр адæ кæнуй.

Уоййадæбæл æй æ мадæ æма æ фидæмæ фæххудта.

ДУУӔ МАДИ

Е раги адтæй. Фидтæлтæй æригъосгæ уац æй, седзæргæс уосæ æма хъæболгин арс гъæди æнæнгъæлти хæрхæмбæлд куд фæцæнцæ, уой туххæй.

Цæветтонгæ, мæгур седзæргæс уосæ уалдзæги е ’ртæ сувæллоней хæццæ хæрæгуæрдунбæл гъæдæмæ сор къуæцæлтæ ласунмæ рандæнцæ. Уæрдун согтæй ку байдзаг кодтонцæ æма гъæди еудзæвгарæ ку рауадæнцæ, уæд сæбæл арс æ бæдæлтти хæццæ хæрхæмбæлд ку фæууидæ. Седзæргæс, мæ арт бауазал æй, зæгъгæ, æ цæуæтæн фæттарстæй æма ма ци ракодтайдæ, уой нæбал зудта. Уæдта æ уæллаггури æгънæгутæ фæйнердæмæ ратудта, æ реутæ фегон кодта æма æ гъæлæсидзаг нигъгъæр кодта:

– Æрбакæсай мæмæ, æз дæр мадæ дæн, мадæ! Мæнæн дæр дæу хузæн цæуæт даруйнаг ес, æма мæ мæ надбæл рауадзæ!

Арс силгоймаги цъæхахстæй тæрсгæ фæккодта, æви æфсæрми фæцæй, е бæрæг нæй, фал фæстæмæ ракæсæ-ракæсæ кæнгæй æ бæдæлтти хæццæ пихсæ æ разæй рахаста.