Фиццаг рæнгъи (галеуæрдигæй рахесæрдæмæ нимайгæй): Гæдиати Цомахъ, Коцойти Арсен, Къосирати З. (Сæрмæти бийнойнаг), Барахъти Гино, Хетæгкати Дауит; дуккаг рæнгъи: Гулути Андрей, Къосирати Сæрмæт, Малити Геуæрги.

Малити Геуæрги нин æностæмæ цитгийнаг ке æй æ исфæлдистади алæмæтдзийнадæй, æ æгæрон берæ фæллæнттæй нæ национ аййевадон литератури райрæзти сæрбæлтау, уобæл дзубанди дæр нæййес, уæдта уой туххæй финст дæр берæ ’рцудæй. Фал уой хæццæ ба, æнæмæнгæ, уой дæр зæгъун гъæуй, æма дзиллæн уæлдай зæрдтагон адтæй æ хумæтæг цардиуагæй, æ адæмондзийнадæй, æ уодигъæди лæгдзийнæдтæй.

Æ уодигъæди менеугутæн сæ сæйрагдæр адтæй – рæстбæлдзорæг, æгириддæр нæ бухстæй фæливд адæймæгутæн æма уони сайæн миутæн. Уомæн бæлвурд æвдесæн æй, æхуæдæг уæди революцион парти «Кермен»-и исаразгутæй æма æ разамонгутæй еу уогæй, цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте ба си æнæразвæлгъауæй рацудæй.

Æ рацуд ба уой фудæй адтæй, æма, еци парти ци зæрдæмæдзæугæ нисанти фæдбæл арæзт æрцудæй, етæ кедæрти æведауцæ миути фудæй усхъуммитæгонд цæун байдæдтонцæ: кæд æма еци партийæн æ архайд фæллойнæгæнæг адæми цардиуагæ хиццагдæрæй аразуни сæрбæлтау гъæуама адтайдæ, уæд рацæй-рагъæр æй, æма, партий рæнгъитæмæ мæнгардæй ка бабурдæй, уони налат миутæй гъуддæгутæ бустæги зулунмæ зелун байдæдтонцæ, берæ цидæртæ си фудæнæни хузи арæзт цудæнцæ. Уой нихмæ Малий-фурт гъæддухæй бæргæ дзурдта, фал имæ игъосæг нæ фæцæй, æма уæд æ кæддæри æмархайгути ’хсæнæй рацудæй, сумах хæццæ мин еумæйагæй нецибал ес, зæгъгæ.

Зæгъайтæ мин, нури доги хецаудзийнади бæрзонд бунати бадгутæй кæмæдæрти разиндзæнæй Малий-фурти хузæн уоди уæхæн хъаурæ, æма æнæраст миутæ уингæй сæ, искунæг кæнунæн неци мæ бон æй, зæгъгæ, балæдæргæй, хе фæндонæй рацæудзæнæй æ еци «бæлдтаг» бунатæй?..

Æхсæнæдон гъуддæгутæй æхе райеуварс кæнгæй, Малити Геуæрги уоййадæбæл рандæ ‘й Дигоргоммæ æма уоми æнæгъæнæй дæр æхе иснивонд кодта е ’мзæнхонти ахуради гъуддагбæл архайунæн. Æма дин е ба æ иннæ лæгдзийнадæ. Уомæн æма, куд рохситауæг, уотæ æхемæ ци ихæс райста, уой исæнхæст кæнун уæди доги хъæбæр ахсгиаг адтæй. Октябри революций размæ (1909 анзи) æ уац «Финстæг Иристонæй», зæгъгæ, уоми уотæ финста: «Нужны просвещенные общественные деятели, проникнутые святостью в призвание человека; нужны люди высокого закала, с пламенными духовными мечтами…»

Уæхæн адæймæгутæ цæмæй фæззиндтайдæ, уобæл ба архайун гъудæй. Æма еци ихæс æхемæ райста Геуæрги, фæсевæди разæнгард кодта ахурмæ. Æ номдзуд æмдзæвгæ «Федог»-и финста:

Рохсмæ фæсевæд, тундзетæ,

Рохсмæ цæуетæ æнгом.

Нифс, лæгдзийнадæ уарзетæ,

Скæнтæ муггагмæ стур ном…

Æма Геуæргийæн, куд æй имисунцæ, уотемæй хъæбæр æхцæуæн уидæ, æ гъомбæлгæнуйнæгтæй беретæ ахурмæ тулаваст ке разинниуонцæ, е. Уонæй еуей, Малити Солтани имисуйнæгтæ бакæсуни равгæ мин фæцæй. Æма е уотæ дзурдта: «Мæ гæгъæдитæ балæвардтон еу уæлдæр ахурадон бунатмæ. Фæлварæнтæ хуарз равардтон, ахур кæнуни барæ мин лæвæрд æрцудæй. Еци ахурадон бунатæй зæрдрохсæй рацудтæн. Дзæуæгигъæуи гъæунги мæбæл фембалдæй Малити Геуæрги, мæ къох мин райста, уæдта мæ бафарста, кæцæй цæун, уобæл. Мæ хабæрттæ ин ракодтон, фæлварæнтæ ке равардтон æма мæ ахурмæ ке райстонцæ, уой туххæй. Уæлдæр ахурмæ бацæун мин ке бантæстæй, е Геуæргийæн æхцæуæн адтæй, райарфæ мин кодта, уæдта уотæ дзоруй: «Æз æй зудтон, ахур кæнунмæ ке бацæудзæнæ, уой…»

Зæгъун гъæуй уой дæр, æма Геуæргий уæдиккон ахурдзаутæй беретæ, æцæгæйдæр, устур ном искодтонцæ сæхецæн дæр æма нæ Иристонæн дæр: иссæнцæ зундгонд партион-хæдзарадон разамонгутæ, æскъуæлхт æфсæддон архайгутæ, искурдиадæгин ахургæндтæ…

Геуæрги ахургæнæгæй куста Дзинагъай скъолай æма, сæхемæ син ахур кæнуни равгитæ ке нæ адтæй, уомæ гæсгæ имæ цудæнцæ иннæ гъæути сабийтæ дæр. Ка имæ ахур кодта, етæ куд имистонцæ, уотемæй æ ахурдзаути зæрдæмæ хъæбæр цудæй куд ахургæнæг: алли урок дæр хъæбæр арæхстæй лæвардта, æ амундтитæ уоййасæбæл æнцон лæдæрæн адтæнцæ, æма алли сабийи сæрмæ дæр хизтæнцæ…

Малити Геуæрги зæрдтагон айдагъ æригæнттæн нæ адтæй, фал сæ кари адæмæн дæр – уомæн æма, ку зæгъун, дессаги адæмуарзон адтæй. Æхуæдæг тухст уавæри уогæй дæр, ескæмæн фæййагъаз кæнун æ ихæсбæл нимадта. Сауæнгæ Сибири лагерти ку адтæй ахæсти, уæддæр æ уодиконди еци менеуæг рабæрæг уидæ. Уой фæдбæл дессаги хабар бакастæн газет «Дигори». Цæветтонгæ, уоми æ хæццæ ахæсти адтæй се ’рвадтæлти лæг Малити Тула, æма е æ имисуйнæгти куд радзурдта, уотемæй лагерти бадгути ’хсæн уæхæнттæ дæр адтæй, кæцитæ ракъуар уиуонцæ æма иннети æфхуардтонцæ, сæ дзаумæуттæ æма син сæ хуæрдæ байсиуонцæ. Еухатт уонæй кадæр байста Геуæргийæн дæр æ хуæруйнаги хай. Уой базонгæй, Тула æма е ’мбæлттæ еци цъамари дзæбæх фæннадтонцæ, уæдта имæ бавзистонцæ, цæмæй еуцалдæр бони ин æхе хуæрйнаги хаййи æмбес куд дæтта. Фал Геуæрги уæхæн «тæрхонбæл» нæ исарази æй, æ бафхуæрæгæн фæттæрегъæд кодта æма загъта:

– Ниххатир ин кæнæн… Е уобæл сагъæс кæнуй,  кутемæйти фæййервæзидæ, æ бийнонтæмæ раздæхидæ…

Тула ма æримиста уæхæн цау дæр. Кустæй æрбацæугæй, дан, берæ хæттити Геуæргий æрбаййафинæ мæтъæлæй æма ’й ку бафæрсинæ, ци кæнис, зæгъгæ, уæд бахъонц кæнидæ:

– Мæнæ бабæй еу мæгур лæгæн мæ паекки æмбес равардтон, мæлгæ кодта фурæстонгæй…

Тула ин бауайдзæф кæнидæ, цæмæн уотæ кæнис, дæхуæдæг исæвди къахбæл ку лæууис, алке æхе фæййервæзунбæл ку архайуй. Æма ин Геуæрги ба уæд еци сабурæй зæгъидæ:

– Æ амонд кæмæн куд æй, уотæ рауайдзæнæй. Æз мæгур лæги тухстæй ку фæууинон, уæд ин нæ фæййагъаз кæнун мæ бон нæй…

МАЛИТИ Геуæргий бюсттæ Чиколай (галеуæрдигæй) æма Дигорай Кади Аллейи.

Гъе уæхæн зæрдхæлар адæймаг адтæй Малити Геуæрги. Фал уоййасæбæл зæрдтагон ци дзиллæн адтæй, уони ’хсæн разиндтæй уæхæн саузæрдитæ, кæцити илгъаг цъухдавæнти фудæй фесавдæй… Æ уод раст уогæй…

Малити Геуæргий уодиконди туххæй дзоргæй æнæ зæгъæн нæййес, цæйбæрцæбæл цардуарзон адтæй, уой дæр. Кæд цийфæнди уæлтæмæн гъуддæгути фæдбæл архайдта, уæддæр ин ахсгиаг адтæнцæ хумæтæг зæнхон хабæрттæ дæр. Уомæ гæсгæ афойнадæбæл бакодта бийнонти гъуддаг, исæнтæстæй ин дессаги зæнæг. Цуппар кизги æма дууæ биццеуи. Бæргæ цæрунгъон бийнонтæ иссæнцæ, фал син адзал æ сау пæлæз сæ сæрмæ æритудта, сæ амонди райдзастдзийнади рохсæй сæ фенæхай кодта. Уæддæр Геуæргий цардæмбал Зæрæда уоййасæбæл хъаурæгин разиндтæй æма, æ сувæллæнтти фидæ æвудæй ахæст ку ’рцудæй, уæд дессаги хъаурæ æма фæразондзийнадæ бавдиста, цийфæнди гъезæмæрттæ син æвзаргæ кæд рауадæй, уæддæр æ цæуæти федауцæй гъомбæл кодта. Мади рæвдудæй гъæуагæ нæ адтæнцæ, фал фидæ фидæ ’й – хъæбæр ибæл æрхун кодтонцæ. Уой туххæй æ фурт Васо – е дæр иссæй искурдиадæгин поэт, гъулæггагæн, абони не ’хсæн нæбал æй, рохсаг уæд – е ‘мдзæвгитæй еуеми зæрдхъурмæй финст

Ныххатыр мын кæнут.

Зæгъгæ,

Бæргæ лæгъстæ кодтон, –

Никæмæ бахъардта

Мæ тæригъæд.

Мæ хъæрмæ

Мæ фыд иунæгæй,

Мæ фыд иунæгæй

Ратахт фæдисы

Мæрдты бæстæй.

Цидæр адтæй, уæддæр еци зин уавæрти дæр Зæрæда æма æ кæстæртæ сæ царди хабæрттæ кодтонцæ. Сæ фидæ ба, кæд сæ фарсмæ нæ адтæй, уæддæр син устур нифс адтæй.

Гъе уотæ Малити Геуæргий цæуæт дæр сæ мадæ Зæрæдай рæвдудæй боз уогæй сæ карни нæдтæбæл ранæхстæр æнцæ сæ фиди ном æма фарнæй хайгин уогæй. Æма кæд берæ рæстæгути кедæрти хевасти фудæй сæ номдзуд фиди ном æма фарнæ нидæнгонд цудæнцæ, уæддæр сæ фудмиутæй неци рауадæй – хумæтæг адæмæн Малити Геуæрги алкæддæр цитгийнаг адтæй. Æма уомæн æ цæуæт дæр исфедудтонцæ адæми æхсæн сæ цардиуаги арфиаг гъуддæгутæй.

Мæ радзубандий кæронбæттæни ба ма уой зæгъуйнаг дæн, æма абони кæд нæхецæн ихæсбæл нимайæн Милити Геуæргий цитгин кæнун, уæд æй гъæуама æнхæст кæнæн уотид рæсугъд дзубандитæй нæ, фал бæлвурд гъæугæ гъуддæгутæй. Е кæддæр æ уацтæй еуеми уотæ финста: «Æ маддæлон æвзаг зонгæй æй дæлдæр ка фæккæнуй, уæхæнттæн мæ æрфæндуй зæгъун: «Ци бегара дæбæл ес, дæумæ ка игъосуй, еци адæмæн æцæгæлон æвзагбæл дзорун?..»

Æ еци загъд махæн, нæ маддæлон æвзаг нин кæд æцæгæйдæр зæрдтагон æй, уæд гъæуама исуа фæдзæхст, кæций гъæуама æнхæст кæнæн. Нæ бон куд æй æма нæ равгитæ куд амонунцæ, уотæ гъæуама æновудæй архайæн, цæмæй нæ маддæлон æвзаг цæра æма ирæза, цæмæй, нæ фæсте ци фæлтæртæ фæззиндзæнæй, уонæмæ дæр бахъæрта æ уæлтæмон хузи æма уонæн дæр уа зæрдтагон. Уотæ ку нæ кæнæн, уæд нæ исонибони кæстæртæн нæ фиддæлтиккон нæртон æвзаг æцæгæлон исуодзæнæй.

Гъе уомæ гæсгæ ба гъæуама нæ уодæй-уод кæнæн, цæмæй нæ маддæлон æвзаг цæра æма ирæза, дессагæй-дессагдæр уадзимистæй гъæздугæй-гъæздугдæр кæна нæ национ аййевадон литературæ.

Нæ еугурей уæхæн еузæрдиуон архайд уодзæнæй тæккæ агъазиаудæр зæрдæбæлдарæн Хетæгкати Къостайæн, Малити Геуæргийæн, нæ культури иннæ разагъди архайгутæн.

ДАУРАТИ Дамир, Цæгат Иристони адæмон финсæг