Нæ Фидибæсти сæрбæлтау тохгæнгути номерæн мемориал сахар Дигорай. Æ бæрæгастæу монумент ин исаразта зундгонд скульптор ДЗБОЙТИ Михал.

Райгурдæй зар… Лæгигъæдæ æма намусбæл… Нæ адæм рагæй нуриуæнгæ дæр арæхстæнцæ лæги ном бæрзонд хæссунмæ. Бæгъатæртæбæл кодтонцæ кади зартæ. Уонæбæл ма бафтудæй еу – Лолати Гъулли зар. Ахид райгъусуй радиойæй. Ка адтæй Гъуллæ? Æ ном цæмæн иссæй зари аккаг?

Дзорунцæ евгъуд бæнттæ. Рæстæги сæлфунæг кæбæл фæууардта, къахдзæфти хузæн фæд кæбæл байзадæй, еци гæгъæдити сифтæ исдзурдтонцæ фæсос гъæлæси уагæй. Дамугъатæ, цума карз тугъдтити хъуæцæй ферхуæстæнцæ, уой хузæн кæми мæтъæлæй, кæми ба тингунæй кæнунцæ адæймаги ирисхъи таурæхъ.

Къарæй нæмæ фæлмæн идзулунцæ сæрустур цæститæ. Арф сагъæс цæргæси аууони хузæн байзадæй сæ медæгæ. Æцæг сæ нифси цæхæр нæ хуссуй. Бæзгин бецъотæ цæргæси базурти хузæн сæхе парахаттæй рагæлстонцæ фæйнердæмæ. Федар уадæлттæ. Цæсгон æма гуриконд дзорунцæ аци адæймаги нифс æма хъаурæбæл. Бæзæрхуг усхъитæбæл хъæбæр аййев бадунцæ цохъа, фæтæнком хъæма. Еу загъдæй, нæртон карди хузæн æлвæст лæхъуæн.

Гъе уотемæй мæмæ кæсуй Лолати Гъуллæ къарæй. Уæхæнæй æй имисунцæ æ зонгитæ, е ’мтохгæнгутæ…

Сабийæй бавзурста Гъуллæ æхебæл æнауæрдон кусти уæзæ æма царди фудадæ. Æ райгурæн Уорсдони æма Киристонгъæуи алливарс ци зæнхи тъæпæнтæ адтæй, етæ еугурæй дæр адтæнцæ барагген баделиати къохи. Гъуллæ æхе зонунгъон ку фæцæй, уæдæй фæстæмæ уидта, мæгур зæнхкосæг адæм ци гъезæмæрттæ æвзурстонцæ, бонгинтæ сæ искæсун куд нæ уагътонцæ, уой.

Æ маст фунхтæй æригон лæхъуæнæн, фæндадтæй æй æфхуæрд фæллойнæгæнгутæн естæмæй фæййагъаз кæнун. Фал ци исаразтайдæ еунæгæй? Æма уæд æмбурд кæнун райдæдта æхе хузæн тохгæнгути.

Сæ мæстæйдзаг зæрдитæ син нифсгун æма разæнгард кодта, мæнæ раст зари куд æй: «Цæрун нæ ку нæбал уадзунцæ аци ездæнттæ…»

Кæдмæ уотæ уодзæнæй, кæдмæ нин цъирдзæнæнцæ, мулкитæй бафсес кæмæн нæййес, еци  бонгинтæ нæ тог? Уæхæн гъудити хæццæ æрæмбурд æнцæ Гъуллæ æма е ’мбæлттæ.  Алкедæр си æууæндтæй, цагъайраги догæ  берæ ке нæбал рахæсдзæнæй, уобæл.

Уæдмæ Уæрæсей революций æзмæлд фæдесгъæри хузæн æригъустæй сæребарæуарзагæ бæрзонд хуæнхти дзиллæмæ дæр.  Рæстдзийнади арти иссугъдæй хуæнхæгти зæрдити. Тохи уолæнтæ сæ исцирен кодтонцæ. Къæдзæхтæ нинкъустæнцæ, сæ цъоппитæй зæйти хузæн ракалдæнцæ сæребари лæсæнтæ. Сæ разæй рæстæги сæрисæфæнмæ фæххастонцæ æности цъумуртæ. Сæребарæй цæрунæн сæ кезу æрцудæй дуйней мæгуртæн. Саубон никкодта се ’фхуæргутæбæл.

Революций цæхæри бахсистæй æ зæрдæ Лолати Гъуллæн дæр. Иристони фиццагидæр парти «Кермен»-и къуæрттæ ку фæззиндтæнцæ, уæд уой иуонг иссæй æма уодуæлдайæй  архайдта Гъуллæ. Еудадзуг куста революцион тохи гъудитæ дзиллитæмæ хъæртун кæнунбæл. Уæлдай æнæуинон ин адтæнцæ баделиатæ æма нæ адæми иннæ æфхуæргутæ. Революци нæ Иристони зæнхæмæ ку исхъæрттæй, уæд фæллойнæгæнгутæ барвæндонæй цудæнцæ е ’знæгти нихмæ тохмæ. Бонгинти зæнхитæ лæвæрд цудæнцæ адæмæн. Нæуæг цардарæзти нихмæ архайгутæй ка исуæгъдæ ’й, еци гъæути цудæнцæ сæрмагонд æмбурдтæ. Адæм дзубанди кодтонцæ революци знæгтæй багъæуай кæнунбæл, уæдта еугур зæнхитæ дæр фæллойнæгæнгутæн байуарунбæл.

Исаразун гъудæй сæрмагонд къуæрттæ. Уæхæн къуар фæззиндтæй Синдзигъæуи дæр. Адтæнцæ си Чекойти Ефим, Ботъоти Доди, Лолати Гъуллæ, Цæрукъати Ибрагим, Æбити Сандир, Сохти Хадзимуссæ, Гурдзибети Лало æма иннетæ. Еци карз æнзти хъарман-синдзигъæуккаг коммунисттæ революций гъуддæгутæбæл куд еузæрдиуонæй тох кодтонцæ, уой туххæй 1936 анзи газет «Сталинон дзурд»-и финста Цæрукъати Ибрагим.

Революций сæрмæ сау мегътæ фулдæрæй-фулдæр кодтонцæ. Нæуæг цардиуагæ аразгутæн карз тох байеудагъ æй уорсгвардионти æрдонгти  æма иннæ контрреволюцион хъаурити нихмæ. Æригон Советон хецаудзийнади нихмæ сæ тох нæ уагътонцæ баделиатæ дæр. Фудгæнгути ахæстдæнттæ адтæнцæ Къора-Уорсдонмæ хæстæг Хъæрæгъæци. Баделиатæн Дзæуæгигъæуæй агъазмæ фæззиндтæй сæрмагонд къуар дзармадзанти хæццæ. Командæгæнæг Протопопов, тохæнгæрзтæ кумæ гъудæй, барæй уордæмæ нæ исаразта, фал æндæр рауæнмæ. Цалдæр æхсти фæккодтонцæ, фал гъуддагæй неци рауадæй. Нæмгутæ нисантæбæл нæ исæмбалдæнцæ. Уой æрæстæфтæнцæ фæлтæрдгун артиллерист, синдзигъæуккаг лæхъуæн Æбити Мæхæмæт, Лолати Гъуллæ, Гурдзибети Лало, Чекойти Ефим.

Тугъд æхсæвæй-бонмæ нæ банцадæй. Революций знæгтæ саст æрцудæнцæ. Аци хабæрттæ нин ракодта Æбити Мæхæмæти æнсувæр Хъæрæмæс, Уорсдони цæрæг. Е нуртæккæ цæруй Уорсдони. Е мæмæ равдиста 1919 анзи 16 феврали арæзт протоколи къопи. Уоми финст æнцæ Дигори партизанти тохи хабæрттæ. 1918 анзи цуппæрæймаг декабри æхсæвæй партизантæ авдсæдæ бæхгинемæй нимпурстонцæ баделиатæмæ. Карз тугъди фæсте ахæст æрцудæнцæ Советон хецауади цифуддæр знæгти раздзæугутæ – æдеугурæй еу æма инсæй адæймаги. Уони ’хсæн – паддзахи æфсади афицертæ Туйгъанти Аслæнбег, Хъубадти Мисост, Туйгъанти Алихан, Хъубадти Аслæнбег. Еци тохи æхе хъæбæр бæгъатæрæй равдиста Гъулли къуар дæр.

Цæгат Иристони 1918 анзи рæстæгмæ фæууæлахез æнцæ контрреволюцион тухтæ. Партизантæ сæхе райстонцæ хуæнхтæмæ. Цæттæ кодтонцæ сæхе исонибони мæлæтдзаг тугъдтитæмæ. Инæлар  Деникини æфсæдтæ сау туни хузæн рапурхæ ’нцæ Иристони гъæутæ æма сахартæбæл. Алкæмидæр æстъигътонцæ æма мардтонцæ фæллойнæгæнæг адæми. Уæхæн уæззау уавæрти дæр бæгъатæр мастесгутæ – партизантæ сæ тох нæ уагътонцæ.

Цæгат Иристони партизанти архайдæн кæрон искæнуни фæндæй, ардæмæ 1919 анзи æрæгвæззæги æрвист æрцудæй болкъон Дорофееви къуар. Е байахæста, керменисттæ кæцæй адтæнцæ, уæхæн цалдæр гъæуи. Фудгæнгутæ ’хсун райдæдтонцæ сæребарæбæл тохгæнгути.

Уорсгвардионти къохтæмæ бахаудтæй Лолати Гъуллæ дæр. Граждайнаг тугъди архайæг Тандути Губа еци хабари туххæй æ имисуйнæгти уотæ финста: «Нæ къохтæ фæстæмæ баст, уотемæй нæ æхсæз гæрзефтонг хъазахъаги тардтонцæ Киристонгъæумæ, Дорофеевмæ. Уомæн е штаб адтæй Дзагурти Борнæфи хæдзари.

Еугуремæй раздæр уордæмæ бакодтонцæ мæн. Дорофеев бадтæй фæлмæн хуссæнбæл, контрразведки хецау ба – къæразги рази стъоли уæлгъос.  Фæрсгæ мæ кодта Дорофеев æхуæдæг.

– Гъе, гъе, Губа, нур нæбал райервæздзæнæ. Зæгъай мин, кæми æй уæ къуар?

Æз ин загътон, къуар гъæди ке ’й, цалдæр рауæнеми.

– Цал адæймаги айтæ? – бафарста мæ Дорофеев.

– Цалдæр сæди.

Дорофеев мæ дзуаппæй аразийæй нæ байзадæй, исистадæй æ бунатæй, хæстæг мæмæ æрбацудæй æма мин цалдæр цæфи никкодта мæ цæсгон, уæдта фæдздзурдта кæмæдæр. Фæззиндтæй ниллæггомау, фæтæнусхъæ хъазахъаг.

– Сæдæ фиццаг рецепт ци æй, уой зонис? – бафарста мæ Дорофеев.

Æз неци исдзурдтон. Уæдта бабæй мæ бафарста:

– Большевик дæ?

– Гъо, большевик дæн æма уодзæнæн, – загътон æз.

Мæ еци дзуаппи фæсте Дорофеев фæззилдæй хъазахъагмæ æма ин загъта:

– Рафинсæ ин сæдæ фиццаг рецепт.

Дууæ хъазахъаги мæбæл фæххуæстæнцæ, скъæти мæ исмедæг кодтонцæ æма мæ зæнхæбæл æрхъан кодтонцæ. Еу мин мæ къæхтæбæл исбадтæй, иннæ ба мæ сæрбæл. Мæ хъæппæлтæ мин раластонцæ æма мæ нæмун байдæдтонцæ топпити гъæдæй.

Тог фемæхстæй. Мæ сæрбæл мин ка бадтæй, е мæ зæнхæмæ уотæ æрæлхъивта, æма ма мæ минкъий багъудæй, уæдта фенод адтайнæ. Æз дæр мæ хъауритæ æрæмбурд кодтон æма лæги еци-еу æсхуст ракодтон. Е æ мæкъур зæнхæбæл æрцавта, æма æ фиййи тог фемæхстæй. Мæ рази ци афицер лæудтæй, е мин мæ цæсгон æ цулухъæй ниццавта. Мæ дууæ дæндаги мин расаста…»

Уой фæсте бæгъатæр партизани ниггæлстонцæ уомæл æма цъумур уæрмæмæ. Фæрсунмæ  ке ракæниуонцæ, уони фæстæмæ тогæрхæнти хæццæ æрбакæниуонцæ. Губайæн æ авд æмбалей хæццæ бантæстæй уордигæй раледзун. Цуппæрдæс партизанемæн æгъатир знæгтæ рахастонцæ маруни тæрхон. Уони хæццæ адтæй Лолати Гъуллæ дæр.

Уорсгвардионтæ сæ сау фæндæ исæнхæст кæнуни туххæй партизанти ракодтонцæ Чиколай æрдæмæ. Кумæ сæ кодтонцæ, уой син не ’сгъæр кодтонцæ. Цудæнцæ ахæст адæм тогæрхæнтæй. Гъæуайгæнгутæ сау хелгути хузæн зилдæнцæ сæ алливарс. Метæмбæрзт будур æрхæндæгæй, æгомугæй лæудтæй. Арвбæл мегътæ саудар турусати хузæн тумугъæй бамбурд æнцæ. Ахæст адæмæй еу дæр хъип-сун нæ кæнуй. Цæбæл гъæуама дзора адæймаг сау куйти хæццæ!.. Айдагъдæр си алке сæри дæр зелдох кæнуй еу гъуди: «Цийфæнди ку уа, уæддæр гъæуама мæ сæр ма ’ркъолæ кæнон!..» Цума сæ надæй еуварсмæ цæмæннæ фæззилдтонцæ?.. Ци фудвæндæ исаразуйнаг æнцæ?.. Мæнæ æрбазиндтæнцæ толдзæ бæлæстæ.  Райгъустæнцæ сонт гæрæхтæ. Ахæститæй цалдæр æрхаудтæнцæ. Гъуллæ æвваст фæззилдæй. Еци усми æ реубæл исæмбалдæй знаги нæмуг. Гъудитæ æрдæгбæл фескъудæнцæ… Цæстити рохс фæххустæй… Идард рауæн арвгæрон цæстæ райахæста, арвицъæх мегъти хæццæ куд хъурдохæн кодта, уой… Уæдта бонирохс ранигъулдæй…

Ахæститæй дууæ ледзунмæ фæцæнцæ. Байервазтæнцæ пихсбунмæ. Знæгтæ ке фехстонцæ, уонæй еуей,  Мæхæмæтти Хадзирæти ба знæгтæ банимадтонцæ мардбæл æма ’й уотемæй ниууагътонцæ. Ку æрталингæ ’й, уæд Хадзирæт тухамæлттæй исистадæй. Æ цæфтæ ’й фезмæлун нæ уагътонцæ. Уæддæр еци гъезæмæрттæй еуминкъий рабурдæй фæснад æрдæмæ. Бонæрдæмæ ибæл исæмбалдæй е ’мгъæуккаг…

Лолати Гъулли хæццæ ма деникинонтæ рамардтонцæ Габолати Арипхани, Хъарати Хъæрæсей, Джерджити Михали æма иннети.

Гъуллæ æ цард нивондæн æрхаста фæллойнæгæнæг адæми сæрбæлтау. Æма нæ феронх æй æ ном дзиллæй. Бæгъатæрæн æ цард иссæй зари аккаг. Зар цæруй фæлтæрæй-фæлтæрмæ, зæрдæй-зæрдæмæ…

Редакцийæй: Хъодзати Æхсари аци уац газет «Рæстдзинад»-и мухургонд æрцудæй 1966 анзи. Æма, ка ’й зонуй, уæди рæстæги æцæгæйдæр радиойæй ахид райгъусиуонцæ Лолати Гъулли цардвæндаги хабæрттæ æма æ номерæн зар. Уæдæй нурмæ рацудæй рæстæгутæ, æма уони бурдæнти фæццидæр æнцæ еци хабæрттæ дæр æма еци зар дæр. Некæцæйбал игъусуй сæ кой, некебал сæ зонуй, уæлдайдæр ба нури фæлтæртæй. Зонун ба сæ æнæмæнгæ гъæуй – нæ фидтæлтиккон евгъуд рæстæгути цитгиндзийнадæ нимади ку нæ уа, уæд нæ исонибон цитгиндзийнадæй мæгургомау уодзæнæй…

ХЪОДЗАТИ Æхсар (1937-2021), Цæгат Иристони адæмон поэт

1966 анз