Мæ хъазар! Некæд дин бандиудтон æргом ме ’нкъарæнтæ зæгъун. Бæргæ мæ фæндуй, ку мин балæдæрисæ мæ уоди катай, ме ’стур бæллецтæ! Гъо, гъо, куд хъæбæр мæ фæндадтæй! Фал куд, куд? Ци цæсгонæй? Куд дæмæ бандеуон? Къæсибадæг мæ ку исхонай, ести рæуæг зæронд къæсибадæг, фуруарзтæй æ сæр кæмæн разилдæй, уæхæн рæуæг сæр. Уотæ ма зæгъай, «ракæсай, цитæ ’й æрфæндæ адтæй, сумах берæ айтæ æма уæ еугурей мæхемæ куд хæстæг кæнон, уæд мæ сæр ку багъудæй!..»

Некæд бандиудтон мæ кæдзос сосæгдзийнадæ ескæмæн исгъæр кæнун дæр, ку мæбæл фæхходонцæ, уомæй тæрсгæй. Абони уæнгæ фæууорæдтон мæхе. Фал нур мæ римæхст гъудитæ сæхе ратудтонцæ, æма мæмæ байгъосæ, корун ди! Байгъосæ æма мæ балæдæрæ! Балæдæрæ æма ниххатир кæнæ.

Нур дæр дин неци исгъæр кодтайнæ, уомæн æма зонун: дæ уарзти аккаг цæмæй уон, уæхæнæй мæмæ неци ес. Зонун æй, ци дæн, цæйбæрци аккаг дæн… æма мæхе нæ сайун. Фал мæ уæддæр нæ фæндуй, ме ’стур уарзт мин ма базонай, уотемæй æй мæ хæццæ фæххæссон, е. Мæ карæмæ гæсгæ ба мин æмгъудтæгæнæн нæбал ес. Æз амондгун дæн Хуцауи фæрци! Ци ’й амонд? Магъа. Æвæдзи, алкæмæн дæр æхе амонд ес. Ка фæззæгъуй – æнæнездзийнадæ, ка – нифс æма хъаурæ, ка – æхцатæ, мулк, ка ци, ка ци… Æз ба…

Æз мæхецæн амондбæл нимайун, дæумæ ци зæрдæ дарун, уой… Фал æй нæ фæразун зæгъун, къумух æй ме ’взаг. Еуæй-еуетæ райдайунцæ: «Æз атæ, æз уотæ, мæ уод дæр дин нæ бавгъау кæндзæнæн, нивондæн æй æрхæсдзæнæн дæ хуарздзийнадæн…»

Æз дæр æй æрхæсдзæнæн, ку багъæуа, уæд. Фал уой туххæй гъæр кæнун цæмæн гъæуй? Æцæг устур уарзондзийнади кой ахид нæ фæккæнунцæ, уомæн æма алли бекъæбæл, алли  къубурбæл ке цъеу-цъеу кæнай, е æцæг æнкъарæн нæбал фæууй, фал уарзтæй гъазт…

Уарзондзийнадæ… Е æй… æнахур, аййев, рæсугъд, æ коймæ дæр зæрдæ тæбар-тубурæй кæмæн ниррезуй…  Æзнæт гъудитæ, сау катайтæ, мæтæ, æскъуæлхтдзийнæдтæмæ дзорæг бæлдитæ, бæрзондмæ есæг хъаурæгин базуртæ – гъе, етæ еугурæйдæр еумæ ’нцæ уарзондзийнадæ, лæгæн æ хъаурæбæл хъаурæ ка æфтауй, æ нифсбæл ба – нифс, уæхæн æнкъарæн. Æма е ке зæрди æрбунат кæнуй, е фæууй а зæнхæбæл цæргутæн сæ амондгундæртæй: уонæй æз дæн еу.

Раздæр æй нæ лæдæрдтæн, фал нур… Мæ бон нæй æнæ дæуæй цæрун. Уæд мæбæл нæ кæсуй хор, нæ мæ тавуй æ гъар, уæлæнгай æй мæ уолæфт, ниууазал уй зæрдæ, нæбал ферттевуй цæстити цæхæр, нецибал мæ фæгъгъæуй. Айдагъдæр ма фæббæллун дæ уиндмæ, дæ рæвдудмæ, дæ фæлмæн дзубандимæ, дæ фæндури цагъдмæ… Гъо, гъо, некæд бафсæддзæнæн игъосунæй еци цагъдмæ, адæймаги зæрди пеллон арт ка иссодзуй, æ бауæри иннердæмæ ка хезуй, еци дессаги цагъдмæ. Уадзæ райгъусæд мæмæ сауæдæнтти æнæрæнцайгæ сур-сурæй, зарагæ цъеути цъæбар-цъубурæй… Дæ рæсугъд алæмæттаг сорæт мæмæ разиндтæй стъалути æносон æрттивдæй, æгæрон арви æносон цирагъдар мæйи рохсæй, нæ цъетегун тухтæй, нæ деденæгæй фæлуст игуæрдæнтæй, нæ сагсор фæсевæди сæрбæзонд гъуддæгутæй, нæ ездон кизгутти рæсугъд цæститæй.

Æма дæмæ куд нæ бæллон? Конд æма уиндæй, зунд æма æгъдауæй, æхсарæ æма хъаурæй дæуæн æмбал кæми ес? Дæ цæститæ, дæ дзубанди, дæ комиуолæфт, дæ зартæ, дæ кафт… дæ кæдзос æнæхийнæ зæрдæ, алцæмæ дæр сæрæн февнæлд, дæ арæхстдзийнадæ… Ка банимайдзæнæй дæ еугур хуарздзийнæдтæ! Æма кæми нæ кæнунцæ сæ кой – Терки билæбæл цæрæг сахартæ æма гъæути, Силтанухъи будурти; Ирæф, Уорсдон, Æрæдони дон; Уæллагири, Тæрсигом, Дигоргом, Курттат æма иннæ кæмтти, Уаза, Хъæреу… Кæми нæ загътонцæ гагидæуттæ дæ цæрæнбони туххæй Ири ковæг лæгтæ. Куд сæрустур фæуун, уонæмæ игъосгæй.

Нæййес кæрон дæ кадæ, дæ намусæн! Еуæй-еу хатт дæубæл сагъæс кæнгæй, мæ зæрдæ цийнæй уотæ байдзаг уй, æма зарун райдайун. Гъо, гъо, зарун! Уотемæй ба фæрсагæ кæнун дæр нæ зонун, æнæуой зарун, кафун… Етæ æнцон æнцæ, фал ци нæ бакæнинæ дæу туххæй, дæу амонд, дæу æнцондзийнадæ, дæ сабур цард, дæ рæсугъд медбилтихудти сæрбæлтау…

Еци устур æнкъарæн мæ зæрди ку райгурдæй, уæдæй нурмæ мæ еугур цард дæр аразун уотæ, цæмæй дæ зæрдихудти мацæмæй бацæуон, мæн туххæй дæмæ æфхуæрд нæ, фал уайдзæф дæр макæд æрхауа, мæ коймæ къæндзæстугæй дæ сæр макæд æруадзай. Мæ гъуддæгутæ, мæ куститæ, мæ миутæй архайдтон, цæмæй ми ду сæрустур уай, цæмæй дæмæ мæ бон уа кæддæриддæр кæдзос цæсгонæй комкоммæ бакæсун.

Зонун дин дæ фаутæ дæр, дæ аййеппитæ, дæ лæмæгъдзийнæдтæ… Мæхебæл дин бавзарун дæ рæдудтитæ… фал дæбæл  уони туххæй, кедæрти хузæн мæ зæрдæ нæ иссæййевдзæнæн. Некæд!

Куд нæ адтæй уæззау фæлварæнтæ мæ цардвæндагбæл дæр, кæд æма мах фæлтæрæн æлгъист адтæй нæ догæ. Фал дæбæл ку гъуди кодтон, мæ цæститæбæл дæ сорæт ку рауайидæ, уæд ниффæразинæ цийфæнди зинтæн дæр. Е нæ, фал бабæй ме ’уæнгтæ банкъардтонцæ нæуæг хъауритæ, нифс…

Хуæрзæригонæй, тугъдон уæззау нæдтæбæл æдонугæй ку мардтæн, мæ билтæ фурсорæй ку нискъудтæ уиуонцæ, уæлдæф мин ку нæбал фагæ кодта, зинги хузæн мин содзгæ думгæ  мæ хъауритæ ку æхгæдта, уæддæр имистон дæу. Кенæ уæхæн æверхъау хузæ: æрдæгмардæй, мæлæти цъухæй нæхе расайæ-басайæ кæнгæй, туххæй лæсæн, бурæн киудтитæ кæнгæй, еци æнæкæрон нæдтæбæл. Фæллад, стонг, æнæхуссæг… Нæбал æй нæ бон, æрхауæн, исистæн, кæрæдзебæл ниххуæцæн æма бабæй цæуæн…  Нæййес нин æнæцæугæ – кенæдта мæлæт… Æма уотæ – цæуæн-цæуæн еу усмæ ку рафунæй дæн, уæддæр  мæ фуни рауидтон дæу!

Макæд маке бавзарæд, стонг ци ’й, уой. Æз æй бавзурстон. Не ’знæгтæ нæбæл ку æрхъола ’нцæ, уæд ме ’мбæлттæй кадæртæ нæ бафæразтонцæ, судæй мæлгæй феронх кодтонцæ лæги ном æма сæ сæрмæ хастонцæ гъæддаг сирдти миутæ… Æз бафæразтон, уомæн æма ду мæ зæрди адтæ.

Тугъди фæсте дæр, ци адтæй, е адтæй. Еууæхæни бафæндæ кодтон ме ’мзæнхонтæн ести хуарздзийнадæ исаразун, цæмæй фæррæуæгдæр уа сæ цард, фæмминкъийдæр уонцæ сæ гъезæмæрттæ, сæ маст. Зудтон æй, ци æма куд кæнун гъæуй уой. Фал… Макæд маке растауæд æхецæй, æнæ адæмæй, æнæ фæххуæцæгæй уотитæ æма атитæ ракæндзæнæн, зæгъгæ. Æз дæр уотæ, ци мæ бон адтæй еунæгæй? Æма райдæдтон зелун. Хеуонтæ, хæлæрттæ, зонгитæ, синхæгтæ, агъазгъон лæгтæ, бæрзонд бунæтти бадæг «пахампартæ», бæрнон фæлитойтæ… Ке къæсæрæй нæ бакастæн, кæмæ нæ финстон… Табу, лигъстæ… Гъо, гъо, æз цитæ бавзурстон… Гъо, адтæй лæдæргутæ дæр, фæлмæнзæрдæ, æнæхийнæй мæ фарсмæ ка ’рбалæудтæй. Адтæй зæрдиагæй агъазгæнгутæ дæр. Фал фулдæр – æфхуæргутæ, æгадæй соргутæ, сауæнгæ æртхъерæнгæнгутæ дæр. Цитæ ба мин нæ дзурдтонцæ, цæмæйти мæ нæ фудгин кодтонцæ, куд мæбæл худтæнцæ билæскъелæй, куд мæбæл айуан кодтонцæ æнæнвæрсонæй, еци цубурхъур, цубурзунд некетæ!

Куййæй æгадæдæр æркастæн мæхемæ, мæ маст рæдувта, нæбал цудæй мæ медæгæ, мæ зунд фæттар æй æма загътон: гъæуама син аллифудтæ никкалон, гъæуама син ести фидбилиз исаразон, – уомæн берæ зунд æма устур хъаурæ нæ гъудæй. Еуæй-еу хатт исфæндæ кодтон мæ гъуддаг ниууадзунмæ дæр. Фал бабæй дæ ном нимайгæй бауораминæ мæхе.

Берæ ма адтæй мæ царди уæхæн фæлварæнтæ, никки зиндæртæ. Æма, кæд бафæразтон, кæд мæ цæсгон кæдзосæй багъæуай кодтон, уæд айдагъдæр дæу фæрци, дæ зæрдихудт, дæ фаудæй тæрсгæй. Фал, кæд мæ царди дæргъи ескæд минкъийдæр хуарзæй ести исаразтон, уæд уой туххæй дæр дæуæй дæн арфиаг – ду мин лæвардтай хъаурæ æма нифс.

Гъе, уотæ алкæддæр: ку истухсун мæ цардæй, кенæ естæмæй цийнæйдзаг ку фæуун – мæ хæццæ æй дæ ном. Сауæнгæ ескумæ æцæгæлон бæстæмæ рафтудтæн,  уæддæр мæмæ уотæ фæккæсуй, цума мæ уинис циуавæрдæр арви айдæнæй, æвзарис мин мæ гъуддæгутæ, мæ миутæ, æма æз дæр никки хъæбæрдæр архайун дæу аккаг унбæл. Архайун æма, дæ уиндæмæ бæлгæй, нимайун бæнттæ, сахæттæ…

Ку раздæхун, уæдта? Ду æй цæмæй зонис, мæ зæрдæ куд искафуй мæ реуи, куд райдзаг уй цийнæй, ку дæ рауинун, уæд. Æма куд рæсугъд фæууис цийфæнди афони дæр! Мæнæ метгун зумæги думгæ рæуæг тъæфилттæ радавæ-бадавæ кæнуй, ранихæсуй дæ цæстити тъæфæлттæбæл, ду сæ нæ сæрфис… Кенæ ралæудтæй уалдзæг, рацудæй карз уарун, дон лæсæнтæ кæнуй дæ бауæрбæл. Ду имæ еци æхцæуæнæй, дæ медбилти ходгæй, дæхе бадарис никкидæр æма никкидæр! Дæ реуидзаг арф ниууолæфис, де ’уæнгтæ райвазис, дæ цийнæйдзаг цæстингас арвмæ исаразис, цума Хуцауæн арфæ фæккæнис. Æз ба, дæумæ кæсгæй фæдздзорун мæхенимæр:

– Гъо, арфæ кæнун, Ме ’Скæнæг, дæу мин ка равардта! Нæ адтæй, нæййес æма нæ уодзæнæй а дуйнебæл неци, дæуæй хъазардæр мин ка уидæ!

Уотæ дæ цæраййæй цæрун. Цæрун æма сосæггай мæхе рæвдаун, еуминкъий дæ уæддæр гъæун, зæгъгæ. Ка ’й зонуй, рæдуйун, мæхе сайун… Фал уотæ ку нæбал гъуди кæнон, уæд ма цæмæн уодзæнæй мæ цард? Баруагæс ди уæд, нецæмæн. Мæн цард гъæуй айдагъдæр дæ хæццæ!  Дæ кой, дæ уиндæ – мæ царди цийнæ! Ме ’стурдæр гъудитæ – дæубæл! Уарзун дæ! Æма нæййес еци уарзтæн фæмминæгдæр, фæмминкъийдæргæнæн. Нæййес! Айдагъдæр æй зæгъун нæ зонун. Уогæ, нæййес радзорæн, исхузæ  кæнæн, ниффинсæн еци æнкъарæнтæн. Уони бавзарун гъæуй! Бæргæ, уæхæн мæлгъæвзаг ку уайнæ, уæхæн арфзунд мин ку равардтайдæ Хуцау, фал… нæййес.

Æнæуой некæмæ хицæ кæнун зæнхæбæл, нæдæр гъæздугдзийнадæ, нæдæр кадæхæссæг æрттевагæ хуæрзеугутæ, нæдæр сæрустур уни бардæттæг уæлахезтæ, бæрзонд бунæттæ, цинтæ… Гъо, етæ дæр гъæунцæ, фал мæн гъæунцæ айдагъдæр уой туххæй, цæмæй си дæу зæрдæ балхæнон, дæу æнгас си раздахон мæхемæ. Ци хъал æй, ду кæмæ фæхходис, дæ хуарзæнхæй ке фæххайгин кæнис! Ци хъал уодзæнæй, ескæд бони ду кæмæй зæгъдзæнæн, мæн æй, зæгъгæ! Ду ке исаккаг кæндзæнæ дæхецæн æма ке нихъхъури кæндзæнæ дæ гъар гъæбеси! Тæходуй, дæ зари ку ракæнисæ мæ кой, дæ гъарæнги ку райгъусидæ мæ ном!

Гъæйдæ, æз дæр мæхе Хуцауи евгед кæнун! Е куд зæгъа, уотæ! Айдагъдæр мин ду дзæбæх уо, федар лæууæ! Уомæн, æма ду федар ку нæ уай, уæд æз дæр æдух дæн. Дæумæ маст ку уа, уæд æз дæр – мæстæйдзаг. Некæд адтæй æма нур дæр нæй мæ бон уазал цæстæй кæсун дæ сагъæс, дæ зиндзийнадæмæ. Нæ уарзун хъурмæ кæнун, фал дæ гъарæнгæ, дæ сау мароймæ нæ уорамун мæхе, æнæфсæрмæй фæккæун, гъулæггагæн, уæхæн фудбæнттæ дæр фæууй. Фал бабæй уæддæр уæлахез кæнуй цард! Гъема цæрæ! Цæрæ кадæ æма ради хæццæ! Цийнæ кæнæ, игъæлдзæгæй æрветæ дæ бонтæ! Уæлахез уо алли гъуддаги дæр!

Фал дæ кæд ескæд еу хатт дæ амондæй райевдæла, уæд æргъуди кæнæ мæн дæр. Хуæрзбон! Абони æргомдзурд дæн, фиццаг æма фæстаг хатт, æма ’й зæгъун, уадзæ æма еугурæй дæр æй зононцæ дæ кæдзос, дæ кадгин ном, мæ хъазар, ке некæд некæбæл баййевдзæнæн, еци уарзон.

Мæ Райгурæн бæстæ!..

2005 анз.

 

*  *  *

Темирати Давиди зæрдтагон гъудитæмæ гæсгæ ма ракæндзинан еу, уой æ рæстæги ниффинста зундгонд рохситауæг Болай-фурт, мухур ба ’й кæнæн Хъодзати Æхсари киунугæ «Дæ цæрайæ цардтæн…»-æй.

 

РАЙГУРÆН БÆСТÆ

Уæрæсей паддзах Кавкази хуæнхон адæмти Туркмæ тæрун ку байдæдта, уæд еци æверхъау бæлахи бахаудтæй Сафар дæр. Еуцæйбæрцæдæр рæстæги фæсте ин бантæстæй æ райгурæн бæстæ бабæрæг кæнун. Æрфусун кодта Къорай е ’мбал Урусханмæ. Хæдзарæ адтæй хонхи риндзæбæл цæугæдони сæрмæ.

Еууæхæни минкъий сабийтæ уой фалдзости куд гъазтонцæ, уотемæй Сафари рауидтонцæ. Е бадтæй сæргубурæй. Æ цæстингас исаразта, минкъийæй е ’мгæртти хæццæ ци къохи гъазиуонцæ, уордæмæ. Æ ростæбæл цæстисугтæ гæр-гæрæй уадæнцæ. Биццеутæ ’й æрæстæфтæнцæ, зæгъгæ, уой ку рауидта, уæд фестъæлфтæй, тумбулкъохæй æ цæстисугтæ расæрфта, уæдта дзоруй сабийтæмæ:

– Сувæллон минкъийæй ци фæууина, ци бавзара, уони фемисуй æ цард-цæрæнбонти. Турки мæ гъуддæгутæ лæгъуз нæ цæунцæ, фал алли ’хсæвæ дæр мæ фуни уинун, ме ’мбæлтти хæццæ уартæ еци къохи куд гъазтан, уой. Райгурæн бæстæн æмбал нæййес а дуйнетæбæл… Æз æрбацудтæн мæ уарзон къох фæууинунмæ. Нур ба мæ нæуæгæй æздæхун багъæудзæнæй æцæгæлон бæстæмæ…

Еци дзурдти фæсте бабæй лæгæн æ ростæбæл æ цæстисугтæ æрæгъзалдæнцæ.

– Мæ кизгæ мин лигъстæ кодта, – æ дзубанди райзолдæр кодта лæг. – Уорсдонæй, дан мин, дор æрбаласæ. Æма ин фæлласдзæнæн. Дор – нæ райгурæн хуæнхти минкъий къæртт – мæ кизгæ ибæл куд цийнæ кæндзæнæй, е мæ цæститæбæл уайуй. Æфснайдæй æй дардзæнæй, цикорай фæрдуги хузæн…

 

 

ЗÆРДÆБЫНÆЙ СОМЫГÆНÆГ ЙÆ СОМЫ РÆСТУДÆЙ ÆХХÆСТ КÆНЫ!..

КОЧЫСАТЫ МУХАРБЕГ
(1920-1944) поэт, Устур Фидибæстон тугъди хъазауатон

ФЫДЫБÆСТÆ

Лæгæн зынаргъ куыннæ вæййынц

Йæ бинонтæ, йæ мад!

Лæгæн зынаргъ куыннæ вæййы

Йæ рæзгæ бонты цард!

Фæлæ уæддæр, ныййарæг зæхх,

Дæуæн æмбал кæм и!

Дæуæй зæрдæйæн адджындæр,

Зæгъ-ма мын, чи у, чи?!

Нæ урс хæхтæ, нæ тар хъæдтæ,

Нæ хъал дæтты хъæлæс,

Нæ зад хуымтæ, нæ быдыртæ,

Нæ дидинæгджын фæз,

Кæм хъазыдтæн æз сабийæ,

Кæм рæзыдтæн æдас, –

Мыггагмæ дæр сымахимæ

Мæ зæрдæ баст у, баст.

Нæ фыдæлтæ сæ хъарм тугæй

Дæу балхæдтой, мæ зæхх,

Нæ бæркадджын фæллойæ дæ

Ысбуц кодтам дзæбæх.

Ды дæ мæ цин, мæ цардамонд,

Фыдыбæстæ, дæуæй

Мæнæн зынаргъдæр, адджындæр

Нæ уыдис æмæ нæй.

Æрмæст дæ кой, дæ буц ном дæр

Ыстыр ныфс у лæгæн.

У суанг дæ сыгъдæг уæлдæф дæр

Æвдадзы хос мæнæн.

Æмæ дæ никуы ратдзынæн

Ызнагæн, зон уый ды.

Фæлтау мæлæт ыссардзынæн

Дæ сæрвæлтау хæсты!