Не ’нсувæрон Кæсæг-Балхъари зæнхæбæл ка æрбунæттон æй, еци дигорон гъæу Озрекбæл исæнхæст æй сæдæ анзи. Уой фæдбæл арæзт бæрæгбони мадзæлтти рæстæг ист æрцудæй аци къарæ дæр. Æма ’й абони нæ газети фиццаг фарсбæл дæр хумæтæги нæ мухур кæнæн. Ке зæрдæ уи нæ барохс уодзæнæй аци сабиймæ кæсгæй – цæйбæрцæбæл лæггагхуз æй. Уомæ гæсгæ Цæгат Иристони æма Кæсæг-Балхъари разамонгутæ дæр уæлдай æхцæуæнæй уобæл цийнæ кæнунцæ. Сæ арфити ин куд загътонцæ, уотемæй абони гъæуи цидæриддæр хуарздзийнæдтæ арæзт цæуй, етæ ’нцæ, цæмæй кæстæр фæлтæртæн еугур фадуæттæ дæр уа зæрдрохсæй байлæгъ кæнунæн, цæмæй сæ исонибон уа райдзаст, цæмæй сæ бæлдитæ æнтæстгинæй æнхæст кæнун син æнтæса, æма си хестæртæ боз уонцæ, сæ гъæубæсти кадæ æма намус ба никки агъазиаудæр куд кæнонцæ сæ арфиаг гъуддæгутæй.

Уогæ аци гъæубæстæн æ цардиуаги еугур æгъдæуттæ æма фæткитæ сæдæ анзей дæргъи дæр бæлвурдæй еци нисанеуæгæй æнхæстгонд цудæнцæ. Æма уой фæдбæл æй Озреки цардвæндаги хабæртти туххæй нæ абони дзубанди дæр. 

Цæгат Кавкази берæ æности дæргъи æмвæрстæ цæрæг адæмти медастæу рахастдзийнæдтæ аллихузон куд нæ рауайиуонцæ, æрцæуидæ си хæлхъойтæ æма буцæутæ дæр. Фал етæ цæстфæнникъулди хузæн рæстæгмæ уиуонцæ – думгæ ’рбадумдта æма фæццидæр æй, ци ругæ исиста, е фæссатар æй. Æносон ба уидæ, æй æма ма, федарæй ни æруагæс кæнуй, уодзæнæй се ’хсæн хæлардзийнадæ, сæ кæрæдзебæл  æновуддзийнадæ.

Уомæн ирдæй-ирддæр æвдесæн æй Озрек – уæртæ кæд æма кæд Дигоргомæй раледзæг дигорон муггæгтæ хецæн гъæуæй æрбунат кодтонцæ Кæсæг-Балхъари зæнхитæбæл. Æма си нур сæдæ анзей дæргъи æнсувæрон цардæй цæрунцæ. Рæстæгути æзмæнститæ дæр син нæ фæллæкъун кодтонцæ сæ еци æгъдау.

 

КУТЕМÆЙТИ РАВЗУРДÆЙ ÆМА ЦИ АМОНУЙ ГЪÆУИ НОМ?..

Историй аллихузон цаутæ æма ирисхъи фæззелæнтæ дигорон-ирон адæми дуйней ци рауæнтæмæ ба нæ фæххастонцæ, кæмити сæ нæ ниххæлеу кодтонцæ, уæхæн рауæнтæ, æвæдзи, нæбал байзадæй. Рагон скифтæ-сарматти, астæуккаг æности аланти байзæдтæгтæ еумæ уæлдай фулдæргæйттæй цæрун байдæдтонцæ Цæгат æма Хонсар Иристони, Гурдзий, Стъараполи, Кæсæг-Балхъари, Турки æма æндæр кæмидæрти.

Уотæ рауадæй нури гъæу Озреки цæргути фидтæлти хабар дæр. Гъæуи равзурди анзфинсти уедæгтæн ес рагон бастдзийнæдтæ дууæ синхон адæмихаттей ’хсæн. Озреки истори æвдесæн æй, раздæр кæсгон æлдæрттæ айдагъ хъалон ке нæ истонцæ сæ синхæгтæй, фал багъæуаги рæстæг сæ фарс бадарунгъон дæр ке адтæнцæ, уобæл. Сæ къохи ци лигъз будуртæ адтæй, уонæми цæрæнбунæттæн зæнхи гæппæлтæ радех кæниуонцæ, тухст ка æййафта, еци æгудзæг адæмæн.

Уæлдай фулдæр æма федардæр бастдзийнæдтæ ба кæсгæнттæн адтæй евгъуд æноси райдайæни Дигори комæй хуæздæр цардагор ци адæмтæ рафтудæй, уони хæццæ.

Уомæн æвдесæн æй Кæсæги зæнхитæбæл кæддæр ци дигорон гъæу исæвзурдæй, е дæр. Уой анзфинст нецæмæй уæлдай хецæн кæнуй, цалдæр сæдæ анзей размæ сæ фур тухстæй хуæнхти унгæг  цъæстæмæ ка бафтудæй æма тухмадзæлттæ ка кодта, цæмæй бустæгидæр сæ фæд ма фесæфа, еци иннæ адæмти цардвæндаги хабæрттæй.

Дзурд «Озрек» ци амонуй, е абони уæнгæ дæр æнхæст бæлвурдгонд нæма ’й, фал адæмон дзоргæ исфæлдистади ба еци ном ахид æмбæлуй: «Озреки зæнхæ» – 120 гектарей фæзуат, «Озреки сауæдонæ», «Озреки обау». Фулдæр адæм хуæст æнцæ уæхæн гъудибæл, гъома, «Озрек» амонуй лæги ном, аци сонгун зæнхитæбæл, æнæбайсусгæ сауæдæнттæ æма гъæдрæбунтæбæл фиццагидæр ка æрцардæй, уой ном. Æцæг ка адтæй æма си кæд æрцардæй, е ба бæлвурдгонд нæма ’рцудæй. Гæнæн ес, æма аци рауæнти ногъайæгтæ цæугæцард кæнгæй ку басабур æнцæ, кенæ си кæсгон адæм ку æрбундорон æнцæ, уæд исæвзурдæй ном дæр. Фæстæдæр Озреки ном ци сауæдонæ хæссуй, уой рæбунти адæм аразун райдæдтонцæ сугъд æргъæй аллихузон хæдзари дзаумæуттæ. Ами, обауи рæбунти, уæхæн сæстдзæгтæ берæ разиндтæй.

Дзурд «Озрек»-и хæццæ ма баст æй, кæсгон адæми дзоргæ исфæлдистади таурæхъ «Озрэджь и лэу» дæр. Таурæхъмæ гæсгæ ами гъæдрæбунти фæззиндтæй устур тускъа, кæци буларæ уагъта бунæттон цæргутæбæл. Æхсаргин лæг Озрек соми кодта, еци тускъа рамаруни туххæй, фал æхуæдæг фæммард æй гъæддаг сирди хæццæ тохи. Ес ма æ хæццæ баст æндæр гъуди дæр.

Дзурд «Озрек» ногъайагау амонуй «мæлæтхæссæг æндзæр». Еци хабар еуцæйбæрцæдæр секкаг æй, уомæн æма, куд дзорунцæ, уотемæй орзеккæгти рагфидтæлтæ ’й уотæ исхудтонцæ.  Лескен æма Прохладный кæрæдземæ ци над еу кæнуй, уобæл абæргутæ ахид бадтæй æма фæндаггæнтти рацæун нæ уагътонцæ æнæ бастъегъгæй, æнæ рамаргæй.

«Озрек», зæгъгæ, ами ци обау ес, е дæр æрдзон искондбæл нимад нæ цæуй. Æ бæрæггæнæнтæмæ гæсгæ ’рцудæй къохæй конд. Æвæдзи, ци адæм си цардæй æ рæбунти, уони раздзæуæг ку фæммард æй, уæд арæзт æрцудæй æма уой ном байзадæй обаубæл.

Озреки фиццагидæр æрцардæнцæ Анзорти гъæуæй æрбаледзæг адæм. Бунæттон цæргутæ хуарз дзорунцæ æма лæдæрунцæ кæсгон, дигорон, уруссаг æвзæгтæбæл.

 

ЦАРДÆН ХУÆЗДÆР РАВГИТÆ АГОРГÆЙ

Историон бæрæггæнæнтæ куд амонунцæ, уотемæй хуæнхаг унгæг кæмттæй Озрекмæ фиццагидæр адæмтæ сæ цæрæнбунæттæ æййевун райдæдтонцæ XIX æноси æмбеси. Идард æма гъезæмайраг адтæнцæ сæ цардæн хуæздæр уавæртæ иссеруни фæдбæл сæ рацо-бацоти нæдтæ. Историон бæрæггæнæнтæмæ гæсгæ дигорæнттæ ахæстонцæ Централон Кавкази хуæнхрæбунти еу хай. Нигулæнæрдигæй æмарæнеуæг кодтонцæ Ассий, цæгатæрдигæй ба – кæсгæнтти хæццæ. Сæ еу хай рацудæй Донифарсæй æма бал рæстæгмæ æрбунæттон æнцæ Тæторси хезнити, фæстæдæр ба сæхе æристонцæ «Тургътæмæ». Дууæ рауæнеми дæр  æрцæрæг адæм устур гъæуагæдзийнæдтæ æвзурстонцæ, ниуазуни дон си ке нæ адтæй, уомæ гæсгæ. Æма бабæй еу рæстæги фæсте ба сæхе никки æндæр рауæнмæ æристонцæ – Хæзни коммæ, Хæзни дони билгæрæнттæмæ æма сæ бунат исхудтонцæ – Гъæууат. Ами дæр бабæй сæмæ æнгъæлмæ кастæнцæ фудæвзарæнтæ: сæхуæдтæ  дæлæндзæр цардæнцæ, сæ фонси скъæттæ æма истæнттæ ба уæлвæзгомау адтæнцæ æма сæ алли бон дæр гъудæй хæрдмæ-урдугмæ дууердæмæ кæнун. Къахнад ба уотæ нарæг адтæй æма си дууæ фестæгдзæуæг лæгемæн еувæрсти рахезæн нæ уидæ. Еууæхæни еци нарæг къахнадбæл æд æхсирæйдзаг гæбæти хæццæ æрцудæй нæуæг сувæллонгин æригон киндзæ. Надбæл фæггурдæй æма, адагæмæ рахаугæй, фæммард æй. Силгоймаги реутæй æхсир æндæмæ калдæй. Уомæ гæсгæ ба еци къахнад исхудтонцæ «Æхсирвæндаг». Карз уарунтæ ку ’рцæуидæ, уæдта дон райвулидæ æма цалинмæ фæстæмæ æ уагæ иссеридæ, уæдмæ æ сæрти галуæрдунæн дæр бахезæн нæ уидæ иннæ билгæронмæ. Кæд цийфæнди зиндзæрæн адтæй ами дæр, уæддæр си цæргутæ дзæвгарæ фулдæр рæстæг рафæстеуат æнцæ. Еци рæстæг си фæззиндтæй Хъабанти уæлмæрдтæ дæр. Уой фæсте бабæй цæргутæ рахуæстæнцæ будуртæ-гъæдтæбæл хуæздæр цардагор æма æрбунæттон æнцæ, нуртæккæ балхъайраг гъæу Ташлытала кæми æй, уомæй еу-8-10 километри дæлдæр рауæни.

Ами алфамбулай гъæдтæ, хезнитæ, дæнттæ дзæвгарæ фулдæр адтæй, фал бабæй ами дæр берæ нæ басабур æнцæ амондагор адæм. Дæлдæр бабæй 15-20 километри ’рцæугæй, æрлæудтæнцæ Лескени цæугæдони билгæрæнтти.

Аци бунат исхудтонцæ – Найæнтæ. Хуарз рауæнтæ си адтæй фонс дарунмæ, ниуазуни дон дæр фæндон, фал си хумзæнхитæ ба неци уоййасæбæл адтæй.

Ами, Найæнти, ма сæбæл 1855 анзи бафтудæй цуппар æма инсæй бийнонти Кетæй, Къумбултæй. Уордигæй дæр бабæй рахуæстæнцæ дæлдæр æма ’рбадтæнцæ дуккаг Лекскен æма Аргудани астæу бунати. Ами гъæддаг æхсинцъитæ дзæвгарæ ирæзтæй фæхстæбæл æма ’й исхудтонцæ «Æхсинцъитæ». Еу-инсæй  бонемæй фулдæр си нæма радзебæл æнцæ, уотемæй, ке  зæнхитæбæл æрбунæттон æнцæ, еци æлдар Анзорти Хъайсæни стражниктæ сæбæл исцурæвæрæ ’нцæ æма æвæстеуатæй фегъосун кодтонцæ æлдарæн, дзæвгарæ дигорæнтти къуарбæл ке исæмбалдæнцæ, еци хабар. Хъайсæн сæмæ рарвиста, цæмæй сæ равзурст лæгтæй цалдæр æрбацæуонцæ æ тургъæмæ. Фал дигорæнттæ, оххай, æхецæн нæ цагъартæ ку искæна, зæгъгæ, расагъæс кæнгæй,  еци бунатæй фæстæмæ рахуæстæнцæ сæ раздæри бунат «Кекуз»-мæ. Дуккаг бонизæрмæ фенгъæлмæ кастæй Анзори-фурт минæвæрттæмæ, æма си ку неке разиндтæй, уæд бабæй  сæ фæсте бæхгинтæ рарвиста. Ку нæ син бакумдтонцæ дигорæнттæ, уæдта син сæ фонси æргъæуттæ рамбурд кодтонцæ æма сæ сæ разæй æлдари гъæумæ ратардтонцæ. Ци гæнæн ма адтæй дигорæнттæн… Æма сæ фонси фæдбæл рацудæнцæ.

Анзори-фурт разиндтæй дигорон Туйгъанти хуæрифурт. Хуарз зудта дигорон æвзаг æма æнæ еске агъазæй æхуæдæг сæ хæццæ дзорун райдæдта. Ку базонгæ ’нцæ, уæд син зæрдæ байвардта, зæнхитæ, хезнитæ, игуæрдæнтæ син лæвар ке ратдзæнæй, куд æ мади æрвадтæлти æмбæстæгтæ, уотæ, цæмæй æ рази цæргæй байзайуонцæ. Дигорæнтти фулдæр хай ин æ зæрдæвæрæн дзубандитæбæл нæ баууæндтæнцæ æма ин арфæ ракæнгæй, ракурдтонцæ, цæмæй син сæ фонс фæстæмæ ратта æма сæхемæ раздæхонцæ. Анзори-фуртæн гæнæн нæбал адтæй æма фаэтон рарвиста æ мадæмæ. Е ку ’рбахъæрттæй, уæд ин Хъайсæн балæдæрун кодта, еци адæмæн лæвар зæнхитæ ке дæттуй æма ибæл ке не ’ууæндунцæ, еци хабар. Уæд сæмæ Хъайсæни мадæ æхе рахадта æма син кæдзос дигоронау балæдæрун кодта:

– Цалинмæ æз æгас уон, уæдмæ уæ некæд неке бахъор кæндзæнæй…

Уæддæр ма дигорон адæми минæвæрттæй кадæртæ дузæрдуг кодтонцæ… Æма уæд силгоймаг æ реутæ байгонгæнгæй, æхе æ фуртмæ разилдта æма ин ниууосиат кодта:

– Мæ реутæй ци æхсир бакайдтай, е дин макæд ниххæлар уæд, ду аци адæми ку бафхуæрай, уæд…

Æ фурт æ сæр æргубур кодта æма загъта:

– Амменæ.

Æма ибæл гъеуæд баууæндтæнцæ дигорæнттæ. Уой фæсте син сæ фонс фæстæмæ фæттæрун кодта æ гъæуайгæстæн æма æрбундорон æнцæ Анзорти гъæуи. Уæди размæ XIX æноси 20-30-аг æнзти ами цардæнцæ дигорон бонгин Хъабанти муггаг кæми цардæнцæ, уоми. Хъабантæн ба еци фæзуат æ рæстæги  равардта инæлар Ермолов.

 

ДИГОРОН ХУÆРИФУРТ Æ ДЗУРДÆН  ХЕЦАУ РАЗИНДТÆЙ

Хъабанти гъæууати æрцæргæй ин дигорæнттæ æ ном нæбал раййивтонцæ. Анзори-фурт æ дзурд нæ фæссайдта, радех син кодта сонгун зæнхитæ. Гъе уотемæйти æрбундорон æнцæ дигорæнттæ Кæсæги зæнхитæбæл.

Хъабанти гъæуи цæргутæй арæхстгиндæр æма амалгъондæр ка адтæй, уони ’хсæн фæззиндтæй  æхебæл ка исхуæстæй, æма зингæ гъæздугдæр ка фæцæй, уæхæн цæрæг хæдзæрттæ. Зæгъæн, Хъæбæлоти Муссæмæ фæззиндтæй агори-гъосингæнæн минкъий завод. Агоридор содзуни кустити рæстæг пайда кодта ихуæрст косгутæй. Уой уæлæнхасæн ма имæ адтæй мæнæуæ æма æндæр æфсерæгун хуартæ инайæгæнæн донæйкосгæ машинæ, къирсодзæн гарна. Хъабанти гъæуи ма фæззиндтæй æртæ тукани. Уæйæ си кодтонцæ промышленнон товартæ æма хуайраги продукттæ. Инайæгæнæн техникæ ма фæззиндтæй Къумехти Хадзибекирмæ, Кокойти Дзамæрзæмæ, Хъæбæлоти Хадзимæтмæ ба адтæй донæй ка куста, уæхæн инайæгæнæн. Тукæнтти уæйæ кодтонцæ хъумæцтæ, сæкæр, адгийнæгтæ, цæнхæ, сапойнæ. Адтæнцæ Хъæбæлоти Мусай, Хъæбæлоти Науруз æма Галачити Ахмæти къохти.

Хъабанти гъæуи цæргутæ сæйрагдæр кодтонцæ зæнхи æма фонси куст. Ирæзун кодтонцæ нартихуар, хъæбæрхуар, æндæр хуайрæгти муггæгутæ, æнтудтонцæ сторвонс, бæхтæ, листæгвонс.

Еу къуар ба си 1912 анзи Америкæмæ дæр рафтудæй, æхцай ести фæрæзнитæ бакосуни туххæй.

Мадта тугъдон гъуддæгути дæр гъæубæстæй беретæ фескъуæлхтæнцæ. Сæхе æхсаргинæй равдистонцæ Уæрæсе æма Японий тугъди рæстæг 1904-1905 æнзти Къумехти Хаджибекир, Кокойти Гуже, Габачити Альджук, Галачити Аслан æма иннетæ.

Ардигон нæлгоймæгтæй кадæртæ архайдтонцæ 1877-1878 æнзти уруссаг-турккаг тугъди дæр: Темирхъанти Тæтæрхъан, Цæрикъати Бекир, Кокойти Берик æма иннетæ. Фиццаг дуйнеуон тугъди ба сæхе бæгъатæрæй равдистонæ Темирхъанти Алибег æма Батæрбег, Таухъазахти Дота, Кокойти Алихан, Галачити Басо, Шехинати Джимæт æма Цæрикъати Батæрбег.

 

ÆЗНÆТ ДОГИ БУРДÆНТИ ЛÆГДЗИЙНАДÆ БАВДИСТОНЦÆ

Евгъуд æноси райдайæни ку иситинг æй тох нæуæг цардарæзт æрфедар кæнуни фæдбæл, уæддæр си еуварс нæ адтæнцæ. Къумехти Хаджибекир 1918 анзи архайдта Нальчикки зилди номæй Терки облæсти адæмихæттити съезди Мæздæги. Гъæуи цæргутæн фиццагидæр е фегъосун кодта, съезди рахаст унаффæ, гъома, зæнхæ ист цæуй сæ хецæуттæй æма лæвар дехгонд цæудзæнæй хумæтæг зæнхкосгути ’хсæн. Беретæ никкалдтонцæ сæ тог, советон цардиуагæ цæмæй æрфедар адтайдæ бунæтти, уой сæрбæлтау. Сæ нихмæ тохгæнгутæй – уорсгвардионти раздзæуæг инæлар Серебряков. Æгъатирæй бавдиста æхе. Зæгъæн, 1918 анзи сентябри ку базудта Нальчикки революцион тухтæ ке нæййес, уой,  уæд е фсæдтæ ецирдæмæ исаразта. Нихкъуæрддæттæг ин нæ фæцæй æма Нальчик байахæсгæй, идарддæр рахуæстæй Нæртон æма Урванмæ. Еци хабар базонгæй, ецирдигон  сурх партизанти раздзæуæг  Жирослан Гурфов фæдздзурдта ревлюционертæмæ – керменисттæмæ, цæмæй син фæййагъаз кæнонцæ. Æма етæ дæр, сæ сæргъи Тæкъоти Семен, уотемæй Аргудани бунмæ истухтонцæ уорсити нихмæ. Æртæ бони нæ басабур æй топпадзагъд дууердигæй дæр, беретæ си фæммард æнцæ, куд уорситæй, уотæ сурхгвардионтæй дæр. Еци  тохи рæстæг Хъабанти гъæуккаг Хъæбæлоти Иссæ арæсæн исаразта æма æхе къохæй мæрдтæмæ барвиста  дууадæс уорсгвардиони, фал æхуæдæг дæр фæммард æй. Æртиккаг бон Хъæбæлоти минæвæрттæ, сæ хæццæ ба ма гъæуæй цуппар æма инсæй, уотемæй багъавтонцæ ин æ мард æгъдауæй байвæрунмæ, фал сæ уорситæ æрахæстонцæ æма сæ гъæуама фехстайуонцæ. Фал, сæ амондæн, Галачити Тазейæн уруссаг афицерти ’хсæн зонгитæ разиндтæй, æма сæ уой фæрци рауагътонцæ.

Уорсгвардионтæ Дуккаг Лескен, Зæронд Лескен æма Хъабанти гъæутæмæ ку ’рбахæстæг æнцæ, уæд цæргутæ сæхе тар гъæдтæмæ райстонцæ. Æнæгъæнæ къуæре Серебрякови æфсæддонтæ гаффет кодтонцæ цæргути мулки мортæ, æвгарстонцæ син сæ фонс. Серебряков бардзурд равардта, цæмæй лигъдонтæн фегъосун кæнонцæ, фæстæмæ гъæумæ ку нæ æрæздæхонцæ, уæд син сæ цæрæнтæбæл арт ке бандзардзæнæнцæ, уой туххæй. Адæмæн гæнæн нæбал адтæй æма гъæдæй фæстæмæ æрæздахтæнцæ. Еци рæстæгути цæргутæ ци фудæбæнттæ бавзурстонцæ, уонæн зæгъæн дæр нæййес.

Уæлдай уæззаудæр рæстæг адтæй партизантæн 1919 анз. Кæсæг-Балхъар æма Цæгат Иристонмæ лæбурдтонцæ Къибири-фурт, Бичерахи-фурт æма Серебрякови еугонд уорсгвардион æфсæдтæ. Хъабанти гъæуи цæргутæ сæ бартæбæл тохгæнгæй, цудæнцæ партизанти рæнгъитæмæ.

Кæсæг-Балхъари советон хецаудзийнадæ ку æрфедар æй, уæд гъæуи арæзт æрцудæнцæ революцион комитеттæ Хъабанти гъæуи ревкоми фиццаг сæрдарæй æвзурст æрцудæй Къумехти Хаджибекир, куд партизан, революций æма адæми æновуд сæрбæлдзорæг æма архайæг.

Советон хецаудзийнадæ ку æрфедар æй, уæдмæ Хъабанти гъæуи цæргути ’хсæн исæвзурдæй нæуæг фарста – сæ цæрæнбунат раййевуни фæдбæл. Гъуддаг уой медæгæ адтæй, æма цæргутæн сæ хумзæнхитæ æвæрд адтæнцæ гъæуæй 12-15 километри идарддæр. Уомæ гæсгæ ба хумæ кæнуни æма тиллæг æфснайæн рæстæгути сæ рæстæги фулдæр хай харзгонд цудæй уордæмæ  рацо-бацо кæнунбæл, кæми ба багъæуидæ уоми æхсæвеуат кæнун.

 

СÆХЕЦÆН ЦИ ИСБÆЛДАТ КОДТОНЦÆ, Е СИН ÆНТÆСГÆ ДÆР КОДТА

Гъæуи цæргутæ еци фарста ниллух кæнун байхæс кодтонцæ Хъæбæлоти Муса, Къумехти Хаджибекир æма Цæрикъати Хадокшукойæн. Фал облæсти разамунд 1922 анзи ци фарста рафæстæдæр кодта, гъома, уомæн гæнæн нæййес, облæсти зæнхарæзтади фæткитæ уой фудæй ихæлд ке ’рцæудзæнæнцæ, уомæ гæсгæ. Фал цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте зæнхитæ дехтæ кæнун бабæй ку байдæдтонцæ, уæд еци фарста дæр лухгонд æрцудæй. Æма уæд Хъабанти гъæуи цæргутæн дæр барæ лæвæрд æрцудæй сæ хумзæнхитæмæ хæстæгдæр æрцæрунæн, æма сæ берæ зиндзийнæдтæй фæууæгъдæдæр унæн.

Озреки æхсæнади 1925 анзи  исбæлвурд кодтонцæ сæ цæрæнбунат кумæ раййевдзæнæнцæ, еци рауæни арæнтæ – Урвани райони цæугæдон Урушонки билгæрон. Еци-еу рæстæг хъаллæ Александровскайи æма Зæронд Урухи гъæумæ сæ зæнхитæ æгæр хæстæг æвæрд ке адтæнцæ, е дæр сæ сагъæси æфтудта. Гъудæй зæнхи гæппæлтæ баййевун æма си алкæмæн дæр хецæн хæйттæ байуарун… Озрекæгтæн зæнхитæ ке нæ хъæрттæй, уомæ гæсгæ  æнæ фæззегæндæ байзадæнцæ. Фарста ниллух кæнун гъудæй, сæ фонс кæми хизтайуонцæ, уой фæдбæл дæр. Гъæдти æрдозти син хезæн нæ адтæй.

---

БÆРÆГБОНИ АРФИТÆ

Сафарби ИНЖИЖОКОВ, Кæсæг-Балхъари Лескени муниципалон райони администраций сæргълæууæг: «Абони Озреки цæргутæй уæлдай боз уомæй ан, æма сæ фидтæлтиккон æгъдæуттæ æма уодварни алæмæтдзийнæдтæ æновудæй гъæуай куд кæнунцæ, уотæ ма сæ сæхе фарнæхæссæг гъуддæгутæй гъæздугдæр кæнунцæ. Сæ хæлардзийнадæй, сæ кæрæдзебæл æмбастдзийнæдтæй нæ райони еугур цæргутæн дæнцæн дæр æнцæ. Е хъæбæр устур хуарздзийнадæ ’й. Озрекбæл кæд æноси бæрцæ æнзтæ рацудæй, уæддæр нерæнгæ ма æригон гъæу æй. Нæ зæрдæ дарæн, идарддæр дæр ма никки устурдæр æнтæститæ сæ къохи ке бафтуйдзæнæй, уобæл».

---

Инженер-зæнхитæдехгæнæг Попови хæццæ цалдæр специалистемæй 1925 анзи исаразтонцæ Озреки гъæунгтæ æма хæдзæртти æвæрди пълан. Еци анз фæззæги Озрекмæ ’рбалигъдæнцæ тæккæ фиццаг Темирхъанти Саулох, Къумехтæ, Габачитæ æма Кокойтæ, æдеугурæй дæс хæдзари. 1926 анзи сæрди ба  ардæмæ ’рбаййивтонцæ иннæ цæргутæ дæр – 202 бийнонти, 1084 адæймаги. Дигорæнтти хæццæ ма Зæронд Лескенæй ардæмæ ’рбалигъдæнцæ кæсгæнттæ дæр: Хъардантæ, Туповтæ, Кожевтæ æма етæ дæр бунæттон цæргутæ иссæнцæ.

Гъæуи цæргути цард æма архайди 30-аг æнзти ци æййивддзийнæдтæ ’рцудæй хуæрздæрæрдæмæ, етæ комкоммæ баст адтæнцæ колхозон арæзтади хæццæ. Анзæй-анзмæ фулдæргæнгæ цудæнцæ цæргути материалон æфтуйæгтæ, ирæзтæй сæ культурон æмвæзадæ дæр. Тугъди размæ цалдæр анземи колхози æфтуйæгтæ  исхезиуонцæ 700 мин сомемæй фулдæрмæ. Уой фæрци æлхæд цудæй нæуæг гъæууонхæдзарадон техникæ, гъæцæнтæ. 1940 анзи гъæуи арæзт æрцудæй клуб – адтæй си 250 бунати, донæйзелгæ дууæ куройни, агори– гъосинаразæн завод, хецаудзийнади азгъунст, скъола, адтæй си 250 бунати, дууæ бæхдарæни æма фонсдарæн ферми.

 

ФИДИБÆСТИ СÆРБÆЛТАУ УОДУÆЛДАЙÆЙ ХЪИАМÆТ КОДТОНЦÆ…

Амондгун æма нивгун цардæй æфсес адтæнцæ Озреки цæргутæ, фал куд еугур советон адæмтæн, уотæ уонæн дæр сæ цийнадæ æнай-æнойти æрбасатар æй, немуцаг-фашистон æрдонгтæ нæ Райгурæн бæстæмæ гадзирахаттæй ке ’рбалæбурдтонцæ, уой фудæй. Куд нæ бæсти еугур дзиллитæ, уотæ озрекæгтæ дæр æмхузонæй исистадæнцæ сæ уарзон Фидибæстæ багъæуай кæнунмæ.

Тугъди тæккæ райдайæнти гъæуæй  тугъдмæ фæннæхстæр æнцæ цуппаринсæй тугъдони. Æнцад нæ бадтæнцæ къилдуми косгутæ дæр. Сæ бон цæмæй адтæй, уомæй архайдтонцæ Советон Æфсадæн агъаз кæнунбæл. 1941-1942 æнзти колхозон будуртæй цидæриддæр тиллæг исистонцæ, е фронтмæ æрвист æрцудæй. 1943 анзи райдайæни ба цæргутæ æрæмбурд кодтонцæ 200 мин соми æма сæ равардтонцæ Сурх Æфсади фондмæ, тохæнгæрзтæ амал кæнунæн. 1942 анзи 22 октябри знаги æфсæддон хæйттæй кæцидæртæ ’рбайервазтæнцæ Озрекмæ дæр. Гъæуи цæргутæ раистадæнцæ сæ нихмæ, фал сæ хъауритæ ба æмхузон нæ разиндтæнцæ. Знаги нихмæ тохгæнгæй, еци бæнтти сæ цард равардтонцæ еуæндæс сурхæфсæддони. Гъæуккæгтæ, немуц уордиги ку фæлледзæги ’нцæ, уæд сæ байвардтонцæ бунæттон скъолай тургъи æнсувæрон цирти. Сæхе хъауритæй син ниввардтонцæ циртдзæвæн дæр.

---

НЕЦИ ÆЙ ИРОНХ, НЕКЕ ÆЙ ИРОНХ…

Устур Фидибæстон тугъди рæстæг рæстуодæй ка бахъиамæт кодта, уони ирисхъи туххæй аци загъд цæйбæрцæбæл табуйаг æй нæ адæмæн, е бæлвурдæй бæрæг æй Озреки дæр. Немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ тохи Райгурæн бæсти сæрбæлтау гъæуккæгтæй æ цард ка иснивонд кодта, уони номерæнæн гъæуи бæрæгастæу æвæрд æй циртдзæвæн (æ къарæ – галеуæрдигæй).

Иннæ циртдзæвæн ба æвæрд æй, немуцаг-фашистон æрбалæборгутæ Озреки уæнгæ ку исхъæрттæнцæ, уæд сæ нихмæ тохи ка фæммард æй, еци æдзард советон тугъдонти номерæнæн. Æвæрд æй, нæ æдзард тугъдонти гъæуи астæуккаг скъолай тургъи ци æнсувæрон цирти байвардтонцæ, уой сæргъи.

---

 

Фашисттæ гъæуи фæууогæй си фехалдтонцæ гъæууон клуб, гъæусовети азгъунст, хуæрæндонæ, бригадити фарастуатон цæрæнтæ, бæхдæнттæ, ниппурхæ кодтонцæ гъæууонхæдзарадон техникæ.

Гъезæмæрттæ æвзарун кодтонцæ гъæуи цæргутæн дæр. Цуппаринсæй анзи кæбæл цудæй, еци Екъоти Лежинкай тургъæмæ фæммедæг æнцæ дууæ немуцаг æфсæддони æма афицер. Гъавтонцæ, ци дууæ хъази имæ байзадæй, уони æрахæссун. Хæдзари æфсийнæ сæмæ тургъæмæ рацудæй æма сæ гъавта бауорамун. Уæд немуцаг афицер бардзурд равардта, цæмæй ибæл бензин бакалонцæ æма ’й уодæгасæй басодзонцæ. Немуцæгтæ ибæл бандзарстонцæ, сæхуæдтæ ба сæхе гъæуæй райстонцæ. Содзгæ силгоймаги фæдес гъæрмæ æ синхонтæ бæргæ æрбауадæнцæ, арт бæргæ фæххуссун кодтонцæ, фал æ сугъдтитæн нæ бафæразта æма дуккаг бон рамардæй.

Озреки 211 хæдзаремæй Райгурæн бæстæ гъæуай кæнунмæ рандæй 241 адæймаги, уонæй ба 118 фæстæмæ нæбал исæздахтæнцæ, Райгурæн бæсти сæрбæлтау сæ цард иснивонд кодтонцæ. Зæгъæн, Хъæбæлоти Иласи цуппар фуртемæй еу дæр нæбал исæздахтæй тугъди будуртæй. Сæхецæн ба айдагъдæр сæ хестæр Хъасболатæн байзадæй бйинонтæ. Æ цуппар фурти нæбал исæздахтæнцæ Цæрикъати Омари хæдзарæмæ дæр. Тугъдмæ ба рандæнцæ æхсæземæй. Габачити Бекмæрзæ, Дрети Аслæнбег, Хацъати Али, Шехинати Даукуй æма Хъæбæлоти Исмæили æртигай фурттæ дæр сæ цард равардтонцæ Райгурæн бæсти сæрбæлтау. Дугай фурттæ кæмæй нæбал исæздахтæй, уæхæн бийнонтæ дæр Озреки адтæй еуæндæс бийнонти. Кæмæндæрти ма бæргæ исбæрæг æнцæ се ’дзард тугъдонтæ, кæми æвæрд æрцудæнцæ, еци рауæнтæ. Иннетæ ба æнæбæрæгæй царæфтуд бацæнцæ. Берæ хæдзæртти колдуæрттæ æхгæд æрцудæнцæ, нæлгоймаг си ке нæбал байзадæй, уомæ гæсгæ. Уæлахезæй си ка исæздахтæй, етæ ба фæстугъд сæ уæззау цæфтæн ниффæразгæй, усхъæуæзæй райдæдтонцæ гъæу фæстæмæ æ къæхтæбæл ислæуун кæнунбæл архайун.

 

«РОХСМÆ, ФÆСЕВÆД, ТУНДЗЕТÆ, РОХСМÆ ЦÆУЕТÆ ÆНГОМ!..»

Малити Геуæрги, нæ маддæлон æвзагбæл аййевадон литератури бундорæвæргутæй еу, советон цардиуаги арæзтади тæккæ райдайæни е ’мдзæвгитæй еуеми уотæ финста:

Рохсмæ, фæсевæд, тундзетæ,

Рохсмæ цæуетæ æнгом,

Нифс, лæгдзийнадæ уарзетæ,

Скæнтæ муггагмæ стур ном…

Æ аци фæдзæхст ин Озреки дзиллæ уæд фегъустайуонцæ, уой бæлвурдæй нæ зонæн, фал уой ба зонæн, æма уæди рæстæгути æййивддзийнæдтæ хъæбæр исразæнгард кодтонцæ гъæуи цæргути, уæлдайдæр ба æригæнтти, ахуради гъуддагмæ, зонундзийнæдти гъæздугдзийнæдтæй фæххайгин унмæ.

Евгъуд æноси райдайæни Озреки еунæг ахургонд адæймаг дæр нæ адтæй. Айдагъдæр цалдæремæй зудтонцæ араббагау кæсун.

Æма си скъола байгон кæнун куд ахсгиаг адтæй, уомæн зæгъæн дæр нæййес. Цæргути ’хсæн ахуради гъуддæгутæ рапарахат кæнуни ихæс æхемæ райста искурдиадæгин ахургæнæг æма рохситауæг Уæдати Сарабийи фурт Урузбий.

Æма 1927 анзи гъæуи аразун райдæдтонцæ скъола. Еугур цæргутæ дæр имæ хастонцæ сæ агъази хай. Устур бæрæгбони цау адтæй æ байгон кæнун озрекæгтæн, уæлдайдæр ба сабийтæн. Скъоладзаутæ ахур кæнунæй уæлдай ма разæнгардæй архайдтонцæ гъæубæсти царди еугур гъуддæгути дæр. Зæгъæн, цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте ба скъолай ахургæнгутæ æма ахурдзаутæ Ирæфи билгæрони ниййаразтонцæ рæзæ бæлæстæ.

Нæуæг скъола нимад цудæй райдайæнбæл. Æдеугурæй си адтæй фондз къласи. Фæстæдæр ба си фулдæр ахургæнгутæ косун райдæдта. Скъола иссæй гъæуи культурон центр. Ами арæзт цудæнцæ æмбурдтæ, æвдистонцæ си кинонивтæ, бæрæгбони концерттæ. Берæ фæлтæрдгун ахургæнгути гъуди кæнуй аци скъолай азгъунст. 1948 анзи ба иссæй астæуккаг скъола. Фиццаг рауагъдонти хæццæ адтæнцæ Хъæбæлоти Билар, Хъæбæлоти Гид æма Хацъати Замæдин. Озрекæгти ’хсæн еци æртæ рауагъдони тæккæ фиццаг райстонцæ уæлдæр ахурадæ. Берæ наукон косгутæ ка иссæй фæстæдæр, уæхæн ахурдзаутæ рацудæй аци скъолайæй. Абони дæр си ес, гъæуæн кадæ ка кæнуй æ архайдæй, уæхæнттæ. Гъулæггагæн, фиццаг ахургæнæг Уæдати Урузбийи ном абони дæр æносонгонд некæми ма ’рцудæй, уотемæй ба уой агъазæй нæуæг скъолатæ никкидæр ма арæзт æрцудæй Анзорати, Зæронд Урухи, Ерохъи, Кахуни, Фиццаг Лескени, Кæсæги æма Дигори æндæр гъæути. Æцæг адæмон рохситауæг адтæй Уæдай-фурт.

---

БÆРÆГБОНИ АРФИТÆ

ГАБАЧИТИ Тамерлан, Озреки гъæуи администраций сæргълæууæг: «Нæ гъæубæсти сæйраг хæзна махæн æнцæ нæ адæм. Озрекæгтæй беретæ нæ райгурæн бæсти историй анзфинстмæ бахастонцæ сæ устур байвæрæн, кадæ æма ин ном искодтонцæ сæ берæвæрсуг архайдæй.

Ниллæг ковæн нæ сæртæй, Устур Фидибæстон тугъди æ цард ка равардта мах сæрбæлтау, еци æдзард тугъдонтæн. Æносон кадæ æма син намус! Мах сæрустур ан, нæ гъæуæй ци номдзуд лæгтæ рацудæй, уонæй. Ес нæмæ абони дæр ма Озреки кадæбæл никкидæр ма ка æфтауй, уæхæн цæрæццаг фæсевæд. Берети нæмттæ си игъустгонд æнцæ æнæгъæнæ Уæрæсебæл».

---

Советон Хецауадæ 1957 анзи ба Озрекæн балæвар кодта нæуæг, 538 сабийæн ахур кæнуни равгæ кæми иссæй, уæхæн нæуæг астæуккаг скъолай азгъунст. Нерæнгæ дæр ма ’й гъæубæсти федауцæ – ес си райдзаст кълæстæ алли предметæн дæр, цæстуингæ æрмæгути хæццæ, киунугæдонæ.

Уой хæццæ ба ма 1970 анзи гъæуи байгон æй сувæллæнтти рæвдауæндонæ дæр.

Озреки цæргутæ æмхузон лæдæрд æвзагæй сæ кæрæдзей хæццæ дигорон, кæсгон æма уруссагау ке дзорунцæ, е айдагъ нæхемæ нæ, фал ма сауæнгæ Уæрæсей алли къумти дæр зундгонд æй. Аци гъæуæй рацæуæг адæймæгутæ разæнгардæй архайдтонцæ Граждайнаг æма Устур Фидибæстон тугъдтити, еумæ фæллойнæ кодтонцæ кустуæтти, заводти, колхозон будурти.
Æ рæстæги Озреки Н.К. Крупскаяйи номбæл колхоз Кæсæг-Балхъари нимад адтæй тæккæ раззагдæр хæдзарæдтæй еуебæл.

Социалон-экономикон æгъдауæй Озрек уæлдай хъæбæрдæр райрæзтæй фæстугъд æнзти.
Фæстаг рæстæгути ба никки зæрдæмæдзæугæдæр æ хузæ искалдта гъæуи цардарæзт: дууæуæладзугон хæдзæрттæ, астæуккаг скъола 538 бунатей хæццæ, сувæллæнтти рæвдауæндонæ 110 бунатей хæццæ, цардиуаги домæнтæ ’нхæстгæнæг кустуæттæ, гъæуккæгтæмæ фулдæрæй-фулдæр кæнунцæ хе рæуæг хуæдтолгитæ. Озрекæй рацудæй берæ зундгонд, æнтæстгинæй архайæг адæймæгутæ: ахургæндтæ, инженертæ, дохтиртæ, ахургæнгутæ, юристтæ, гъæууонхæдзарадон къабæзти специалисттæ, исфæлдистадон косгутæ, бæгъатæр тугъдонтæ.

 

ГЪÆУБÆСТÆ Æ КАРИ ÆНЗТÆЙ НÆ, ФАЛ Æ ДЗИЛЛИ АРФИАГ ГЪУДДÆГУТÆЙ ФЕДАУЙ…

Озреки фулдæр дигорæнттæ цæрунцæ. Цæрунцæ ма си æндæр адæмихæттити минæвæрттæ дæр – кæсгæнттæ, уруссæгтæ, æссæнттæ, грекъæгтæ, авайрæгтæ…

Дæс æма инсæй анзей размæ рацудæй Хоцъати Мусай бацæттæгонд киунугæ «Озрек æма æ цæргутæ». Æма си куд амунд æй, уотемæй гъæуи уæди рæстæги цардæнцæ 352 бийнонти – 120 адæймаги,  57 аллихузон муггаги. Уони хæццæ: Хъæбæлотæ – 83 бийнонти, Галачитæ – 37, Цæрикъатæ – 22, Кокойтæ – 26, Габачитæ – 24, Къумехтæ – 20, Темирхъантæ – 16, Хъардантæ – 13, Кебектæ – 12, Дретæ – 8, Хутæ – 45, Цæмæхъатæ – 5, Хацъатæ – 4, Таухъазахтæ – 4, Шехинатæ – 4, Галетæ – 3 æма Баликъотæ – 3 бийнонти.

Иннæ муггæгтæй ма си ардæмæ еугай-дугай бийнонтæ  æрбалигъдæнцæ 1926 анзи фæсте.

Озреки тæккæ устурдæр муггагбæл нимад цæунцæ Хъæбæлотæ, аци муггаги минæвæрттæ ма цæрунцæ, куд Кæсæг-Балхъари иннæ рауæнти, уотæ Иристони æма æндæр рауæнти, сауæнгæ Сирий дæр. Дуккаг ба ’нцæ – Галачитæ. Сæ нимæдзæ берæ ’й – Цæрикъатæн дæр куд Озреки, уотæ ма си дзæвгарæ цæруй Чиколай дæр. Гъæуи цæргутæ уæлдай сæрустур æнцæ гъæууон хæдзаради æновуд косгутæй,  фал уæлдай сæрустур ба ’нцæ, идæрдтæбæл игъустгонд ка ’нцæ, сæ еци æмгъæуккæгтæй: Хъæбæлоти Биларæй, Кебекти Владимирæй, Хъæбæлоти Русланæй, Хъæбæлоти Муратæй, Хацъати Мæхæмæтæй, Хацъати Светланæй, Дрети Мухадин. Уотæ дæр ма зæгъун æнгъезуй, æма Кæсæг-Балхъари зæнхæбæл аци гъæубæсти дзиллæ уотид æмдзæрæг нæ иссæнцæ, фал син е иссæй сæ арфиаг гъуддæгутæй цитгингæнæг. Аци гъæубæстæй беретæ иссæнцæ айдагъ Кæсæг-Балхъарæн нæ, фал Цæгат Иристонæн дæр, Советон Цæдес æма Уæрæсейæн дæр кадæ æма намусхæссæг. Уонæй еу – Хъæбæлоти Емæзай фурт Билар. Уой алæмæти берæ æскъуæлхтдзийнæдтæй еу е адтæй, æма зингæ фæййахедгæдæр кодта Кæсæг-Балхъари æма Цæгат Иристони цæрæг адæмихæттити ’хсæн æнсувæрон рахастдзийнæдтæ. Берæ æнзти фæккуста æ райгурæн республики фæскомцæдесон æма партион разамунддæттæг бунæтти, фæстæдæр ба Цæгат Иристони, инсæй анзи æнтæстгинæй разамунд фæллæвардта нæ республикæн. Уотæ ма арфиагæй æримисун æнгъезуй орзекæгтæй хъæбæр берети…

Рæстæгутæ куд евгъуйгæ цудæнцæ, уотæ гъæубæсти цардиуаги дæр æййивддзийнæдтæ куд нæ цудайуонцæ. Уогæ си цидæр æййивддзийнæдтæ дæр æрцудæй – кæд æма æ исæнтæсти райдайæни си айдагъдæр дигорæнттæ цардæнцæ, уæд абони ба   кæдзос дигорон гъæу æй, зæгъæн, æвæдзи, нæбал ес – уомæн æма си абони хæларæй цæрунцæ кæсгæнттæ, балхъайрæгтæ, æндæр адæмихæттити минæвæрттæ дæр. Æма гъæубæл сæдæ анзи ке исæнхæст æй, еци бæрæгбон исхонун æнгъезуй куд еугурадæмон. Уотæ ма ’й исхонун æнгъезуй уомæ гæсгæ дæр, æма сæ цийнæбæл син бацийнæ кæнунмæ æрбамбурд æнцæ айдагъ Кæсæг-Балхъари иннæ гъæутæй нæ, фал ма берæ æндæр рауæнтæй дæр.

Озреки цæргутæн сæ бæрæгбони сæ хæццæ бацийнæ кæнуни фæндæй уордæмæ Цæгат Иристонæй дæр уордæмæ рабалци кодта минæвæртти устур къуар, æ сæргъи нæ республики разамонæг Сергей Меняйло, уотемæй. Уонæн зæрдиагæй «Æгас цæуайтæ!..» загъта Кæсæг-Балхъари Сæргълæууæг Казбек Коков,  æма син райарфæ  кодта, айдагъ аци гъæубæстæн нæ, фал æнæгъæнæ республикæн дæр цийнаг ка иссæй, еци бæрæгбони сæ хæццæ бацийнæ кæнунмæ ке исаккаг кодтонцæ, уой туххæй.

Дууæ республикей разамонгутæн хуарз равгæ фæцæй еци бон ма косгæ æмбурд исаразунæн дæр. Бæлвурдæй æрдзубанди кодтонцæ культури, спорти, фæсевæдон политики, гъæууон хæдзаради, арæзтади къабæзти се ’мгустадæ идарддæр ахедгæдæр кæнуни фарстатæбæл.

Бæрæгбони мадзæлтти архайгæй, Сергей Меняйло æма Казбек Коков тæккæ фиццаг бацудæнцæ, Устур Фидибæстон тугъди рæстæг немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ тохи аци гъæубæстæй ка фæммард æй, уони номерæн мемориалмæ, хъонцгæнгæй æримистонцæ æдзард тугъдонти рохс нæмттæ, сæ кадæн циртдзæвæни фарсмæ байвардтонцæ деденгутæ…

Еци бон ма дууæ республикей разамонгутæ бабæрæг кодтонцæ гъæуи астæуккаг скъола. Æ разамонæг Жаннæ Хачетлова сæ базонгæ кодта, аци ахургæнæндони дæс æма дууинсæй анзей размæ ке исаразтонцæ, еци тугъдон æма фæллойнадон намуси Музейи экспозицити хæццæ. Æркастæнцæ куд косуй сувæллæнтти хъæппæрести центр, ами ахурдзаутæн арæзт ес урух уавæртæ сæ исфæлдистадон æма социалон проекттæ царди уадзунæн.

Сергей Меняйло скъолайæн балæвар кодта дигорон æвзагбæл ахургæнæн киунугутæ 1-4-аг кълæстæн æдеугурæй цуппар æма дууинсæй комплекти.

 

АДÆМТÆ ÆНСУВÆРТИ ЦАРД КЕ КÆНУНЦÆ, Е УСТУР ЦИЙНИ ХУАСÆ ’Й!..

Аци гъæуи нацити ’хсæн культурон Центрæн лæвæрд æрцудæй Кæсæг-Балхъари фиццаг Президент Валерий Кокови ном. Æма еци Центри азгъунсти фарсбæл æвæрд æрцудæй æ номерæн мемориалон фæйнæг. Уой байгон кодтонцæ Сергей Меняйло æма Сергей Коков. Етæ кадгин иуазгути киунуги дæр ниффинстонцæ арфитæ нæуæг культурон тугъдади гъомусгин кусти туххæй.

Озреки сæдæ анзей юбилейон кадгин æмбурди Сергей Меняйло гъæуи цæргутæн райарфæ кодта уруссаг æма ирон æвзæгтæбæл.

– Хъæбæр æхцæуæн мин æй абони ами ун æма ме ’мзæнхонти райдзаст цæстингас уинун. Уæрæсей Президент еу æма дууæ хатти нæ загъта, нæ Фидибæстæн тухгин æма цардгъон ке ’й, ка си цæруй, еци адæмихæттитæй алкедæр си хъаурæгин ке ’й æ хуæдхузæй, уой фæрци. Махæн еци хъаурæдæттæг æнцæ нæ истори, культурæ, маддæлон æвзаг. Арфæ кæнун Озреки гъæуи цæргутæн, Иристони æгъдæуттæ æма культурæбæл еузæрдиуон ке айтæ, ке нæ сæ иронх кæнетæ, нæ хестæр фæлтæртæ æности сæрти ке рахастонцæ, уони æригон фæлтæртæмæ ке хъæртун кæнетæ, уой туххæй. Иристон æма Кæсæг-Балхъари адæмтæ æности дæргъи æнсувæрти цард ке кæнунцæ, е мин устур цийни хуасæ æй. Бæрæгбони хуарзæнхæ уæ уæд! Мæ зæрдæ уин зæгъуй сабурдзийнадæ, фæрнугадæ, царди хуарздзийнæдтæ!

Казбек Коков Сергей Меняйлойæн райарфæ кодта, æхуæдæг ке ’рбацудæй æма ке архайуй гъæуи сæдæ анзей юбилейи, уой туххæй. Æ радзубандий уотæ баханхæ кодта:

– Цæгат Иристони раздæри разамонгути хузæн нæ дууæ республикей ’хсæн æнсувæрон рахастдзийнæдтæ ке федардæр кæнис, уомæн мах устур аргъ кæнæн. Озреки гъæуи цæргутæн ба зæрдиаг арфæ кæнун айдагъ сæхе нæ, фал нæ рæсугъд бæрæгбони фæдбæл. Еци сæдæ анзи идзаг æнцæ фæллойнадон æскъуæлхтдзийнæдтæ æма размæцуди æнтæстдзийнæдтæй. Мах зонæн, гъæуи цæргутæ Устур Фидибæстон тугъди дзамани Райгурæн бæстæ знагæй багъæуай кæнунмæ ци устур æвæрæн бахастонцæ, уой. Тугъди фæсте озрекæгтæ адæмон хæдзарадæ æ къæхтæбæл ислæуун кæнуни гъуддаги дæр иннетæн дæнцæн адтæнцæ. Берæ мадзæлттæ исаразтонцæ сæ национ культурæ багъæуай кæнунæн дæр, æма уой фæрци нæ дууæ республики никки фæххæстæгдæр æнцæ кæрæдземæ, федардæр кæнунцæ айдагъ нæ хæлардзийнадæ нæ, фал ма нæ хæстæгдзийнади бастдзийнæдтæ дæр. Сумах размæ нифсгунæй цотæ. Дузæрдуг нæ кæнун, еци фæрнæйдзаг надбæл идарддæр уæлахезонæй ке цæудзинайтæ!

Гъæубæстæгтæй фæллойнæ æма исфæлдистадон кусти æскъуæлхтдзийнæдтæ ка равдиста, уони бæрæгбони кадæн исхуарзæнхгин кодтонцæ аллихузон хуæрзеугутæй. Цæгат Иристони æскъуæлхт артисти кадгин ном лæвæрд æрцудæй Цæрикъати Алан, Цæрикъати Альбинæ æма Цæрикъати Фатимæн.

Цæгат Иристони Сæргълæууæги Арфи финстæгæй исхуарзæнхгин кодтонцæ бунæттон гъæуи скъолай ирон æвзаг æма литератури ахургæнæг Рæмонти Людмили.

Кæсæг-Балхъари республики адæмон артисти ном равардтонцæ Цæрикъати Феликсæн.

Нæуæг догæ алкæддæр æ хæццæ нæуæг æййивддзийнæдтæ ’рхæссуй. Абони Озреки цæргутæ дæр архайунцæ сæ фидтæлти кадæ бæрзонд хæссунбæл. Уой медæги æй царди идарддæри фарнæ.

 

Аци æрмæгутæ бацæттæ кодтонцæ КОЛИТИ Витали, БИЧИЛТИ Алетæ.