Афгани тугъди не ’мзæнхонтæй архайгæ кæмæн рауадæй, уонæй адтæнцæ зилгæйæгтæ Дзгойти Валерий æма Борухъуати Елæмæрза. Сæ еу, куд æфсæддон, уотæ хъазауатонæй тох кодта Афганистани нæуæг цардарæзти знæгти нихмæ, Борухъуай-фурт куд дохтир, æвæллайгæй ервæзун кодта нæ цæф тугъдонти. Аци къарæ ист æрцудæй цалдæр анзей размæ – запаси майор Дзгой-фурт (галеуæрдигæй) Афганистани тугъди ветеранти Уæрæсейаг Цæдеси номæй майдан «Æскъуæлхтдзийнæдти туххæй» дæттуй Борухъуай-фуртæн.

Аци дууæ æхсаргин адæймагей туххæй сæрмагондæй радзоруйнаг ан. Абони ба мухур кæнæн, Борухъуати Елæмæрзай Афганистани уогæй ци бонуг финста, уомæй хецæн скъуддзæгтæ.

Нæ хуæдтæхæг сæуми 11 сахаттебæл æрбадтæй Кабули. 1981 анз. 5 август. Ме ’мбал Владимир Шевченко æма мæн нæ бийнойнæгти хæццæ ’рцæрун кодтонцæ фондзуæладзугон хæдзари фондзуатон фатери.

Æхсæви сахари кæрæнттæй игъустæнцæ гæрæхтæ.

Хæдзари бацæуæни кæрæдзей æййевгæй лæуунцæ гæрзефтонг гъæуайгæнгутæ.

Æхсæви сахари алли кæрæнттæй игъусунцæ гæрæхтæ.

6 август. Базонгæ ан нæ минæвайради æма Экономикон бастдзийнæдти паддзахадон комитети косгути хæццæ.

7 август. Адтан Æнæнездзийнадæ гъæуайкæнуйнади министради. Райстан мизд (афгантæй).

8 август. Кусти фиццаг бон. Базонгæ дæн президенти хæццæ – ами уотæ хонунцæ госпитæли сæйраг дохтири. Госпитæли нæййес стæги сæститæ дзæбæхгæнæн хайадæ. Дохтирти æмбурди фарста æрæвардтон уæхæн хайадæ æвæстеуатæй байгон кæнуни туххæй. Мæ хæццæ исарази ’нцæ.

9 август. Абони мæмæ консультацимæ ’рбакодтонцæ æртæ сæйги. Уой фæсте исбæрæг кодтон операцигæнæн уати косæн дзаумæуттæ. Хъæбæр æвадуат æй берæ цæмæйдæрти. Рандæ дæн госпитæли скъладмæ.  Рагацау уордæмæ телефонæй бадзурдтон, косæнгæрзти фæдбæл уæмæ фæццæун, зæгъгæ. Дзуапп мин равардтонцæ:

– Нуртæккæ нин рæстæг нæййес. Фæстæдæр дæмæ нæхуæдтæ фæдздзордзинан. Дууæ сахаттей фæсте мæмæ фæдздзурдтонцæ, фал скълади мæн ци гъудæй, уæхæнæй неци разиндтæй – ме ’рбацудмæ сæ «бафснайдтонцæ».

10 август. Æгустæй бадун, мæхецæй æфсæрми кæнун.

Косæн дзаумæуттæй ци нæ фагæ кæнуй, уони иссерунбæл дууæ бони архайун сæйраг скъладмæ рандæ унбæл, фал мин æ косгутæ телефонæй алли рæуæнттæ кæнунцæ.

11 август. Абони еу сæйгæн æ саст цонг исæвардтон, бабастон ин æй гипсæй. Гипс сæйгитæ сæхуæдтæ æлхæнунцæ. Рентгени туххæй дæр æхца федун гъæуй.

Æрæгиау мæ къохи бафтудæй сæйраг афтеки скъладмæ рандæ ун. Минкъий цидæртæ си разиндтæй. Фал тæккæ ахсгиагдæрæй ци гъæуй, уæхæнæй си неци адтæй. Римæхсунцæ сæ æма сæ гъæздуг сæйгитæн уæйæ кæнунцæ.

20 август. Бон рарвистан нæхемæ, косгæ нæ кæнæн. 1919 анзæй фæстæмæ Республики бон бæрæггонд ке цæуй, уомæ гæсгæ.

Фæсарæфтæ карз думгæ кæнун райдæдта, ругæ къæрæзгити зихъиртæй медæмæ ’мпурста. Æндегæй меттумугъи хузæн æй, фал хуæдтæхгутæ уæддæр тæхунцæ, идардæй игъусунцæ бомбити гуппитæ.

24 август. Бадæн дохтирти æмбурди. Фæстагмæ фусунтæй еу дохтир рафарста:

– Циуавæр операцитæ ес абони?

Дзуапп ин неке ма равардта, уотæ æрбайгъустæй уæззау бомби нæрун, зæнхæ нирризтæй.

– «Операци» райдæдта, – мæстгунæй исдзурдта иннæ афгайнаг дохтир.

Еугурæйдæр æнæбари ниххудтæнцæ.

30 август. Операцигæнæн дзаумæуттæ нæййес æма зин косæн æй. Скъладæй ци косæнгæрзтæ рафинстан, уонæн сæ койгæнæг дæр нæййес.

31 август. Абони нæ косæн, æй Пуштунистани сæребаради бон.

Бритайнаг Индий хæццæ 1893 анзи байеу кодтонцæ «хуæдбарæ адæмихæттити», уони хæццæ пуштунти дæр. Нуртæккæ сæ зæнхитæ ’нцæ Пакистани. Индий æма Афганистани ’хсæн нарæг  уадздзæгбæл ци хуæнхаг адæмихæттитæ цæрунцæ, уонæмæ нимади нæ адтæнцæ нæдæр бритайнаг колониалон хецæуттæ, нæдæр афгайнаг эмиртæ, æма тох кодтонцæ сæхе хуæдбарæ паддзахадæ Пуштунистан исаразунбæл. Пакистайнаг-афгайнаг арæнбæл цудæй гæрзефтонг буцæутæ. Уавæр уæлдай карздæр адтæй 1955 æма 1961-1963 æнзти. Уæд Афганистани хъæбæр испарахат æй пакистайнаг пуштунти сæребарадон змæлди фарс æрлæууни гъуди. Уæдæй фæстæмæ бæрæггонд цæуй Пуштунистани бон.

7 сентябрь. Æвддæс анземæй финддæс æма инсæй анзей уæнгæ кæбæл цæуй, еци нæлгоймæгти æфсадмæ фæдздзурди бардзурд ке рацудæй, уомæ гæсгæ афгайнаг дохтиртæ æрмæтъæл æнцæ.

8 сентябрь. Афгайнаг дохтиртæй цалдæр кустмæ не ’рбацудæнцæ. Ка фæззиндтæй, етæ уотæ мæнгард æма сагъæсхуз æнцæ æма сæ кустæй пайда нæййес. Сæ хæстæгутæй син берети æфсадмæ ракодтонцæ æма нур уони бийнонти хæссун дæр дохтиртæмæ ке кæсуй, уобæл дзорунцæ.

9 сентябрь. Афгайнаг дохтиртæ нæмæ кæсунцæ, мæстгун цæстингасæй. Аци бонмæ ци операцитæ иснисан кодтан, уони кæнунмæ дæр мæмæ нæбал бадзурдтонцæ. Рæфтæмæ фæббадтан, цумдтан цай, шахмæттæй гъазтан. Уалинмæ гъæунги автоматти гæрæхтæ исахид æнцæ. Мах нæхемæ цæунмæ фæцан, фал нæ президенти амундмæ гæсгæ   нæ рауагътонцæ. Айдагъдæр гъæунгтæ ку ракæдзос кодтонцæ æртæ гимназей æзмæнтæг ахурдзаутæй, уæд рандæ ан.

17 сентябрь. Сахари æзмæнститæ ке не ’нцайунцæ, уомæ гæсгæ нæ гъæуайгæнгути нимæдзæ фæффулдæр кодтонцæ. Госпитæли дуармæ айразмæ дæр лæудтæй гъæуайгæнгутæ. Нур ба нæ азгъунсти дæр бадуй гæрзефтонг афгайнаг.

18 сентябрь. Æхсæви хъæбæр карз гæрæхтæ игъустæй хуæрз хæстæгæй. Гъæунгти танкитæ. Æхсæвæй-бонмæ нæ бафунæй ан, айдагъдæр сæуми цуппар сахаттебæл æзгули басабур æй æма уæд еуминкъий рацъундæ кодтан. Куд исбæрæг æй, уотемæй душмантæ æмпурстонцæ аэропортмæ.

26 сентябрь. Равзурстонцæ мæ нæ партион къуари секретарæй æма госпитæли еумæйаг партбюрой иуонгæй.

28 сентябрь. Еу сæйгæн  исæвардтон Илизарови аппарат. Мæ размæ ’й некема исæвардта, дохтиртæ дæр æма студенттæ дæр имæ кастæнцæ цæмæдесæй, фарстонцæ мæ, куд си пайда кæнун гъæуй, уой туххæй.

12 октябрь. Рæстæг æй сабур, фал абони минæвайради адтæй контракти хестæртæн æмбурд. Бабарæ мин кодтонцæ, цæмæй сæ къуари ци сувæллæнттæ ес, етæ æд мадтæлтæ цæун райдайуонцæ Цæдесмæ. Кабули советон специалисттæн ци сувæллæнттæ ес, уони скъоламæ ласун гъæуй автобустæй. Алли автобусæн дæр ес гъæуайгæнгутæ æд тохæнгæрзтæ. Уæдта ма ниййергутæ дæр кезугай фæуунцæ сæ хæццæ.

Еумæйаг феппайуйнæгтæ кусти фæдбæл.

Æмбурди унаффæ рахæссæн, мæнæ еци  æма еци сæйгитæн абони операци гъæуй, зæгъгæ. Кæсæ æма бабæй уони бæсти æндæрти æрбаласунцæ операцимæ. Куд рабæрæг æй, уотемæй гъуддаг уой медæгæ ’й, æма бонгиндæр ка ’й, уомæн тагъддæр фæййагъаз кæнунцæ, гъома, æхца фулдæр ка раттуй, е раздæр æрцæуй операцигонд. Æма уотæ кæнунцæ советон дохтирти сосæггай, уомæн æма ’й хуарз зонунцæ, махмæ, Цæдеси уæхæн æгъдау ке нæййес, уой. Советон дохтиртæмæ ба ’рхаунцæ тæккæ уæззаудæр æма мæгурдæр сæйгитæ. Мадта ма син хуастæ ку байзайидæ, уæд, бæргæ, фал бонгинтæн багъæунцæ. Мæгур сæйгæн цалинмæ æ хæстæгутæ балхæнонцæ хуастæ, кæрдæнтæ, гипс, уæдмæ ин махæн байагъаз кæнунæн амал нæ фæууй.

Хуастæ ’нцæ хъæбæр хъазар.

21 октябрь. Еумæйаг донмарæни арæзтади фиццаг дор исæвæруни туххæй, абони фæдздзудтонцæ афгайнаг дохтирти хæццæ махмæ дæр. Донмарæн арæзт цæуй æртæ сæйгæдонемæй (тагъд агъази госпитæл, рентгени институт æма реуи хирургий госпитæл).  Митинги радзубанди кодта партион косæг. Дзурдта, æнæнездзийнадæ гъæуай кæнунæн аци арæзтадæ цæйбæрцæбæл ахсгиаг æй, уой туххæй. Еу аразæг белæй къиризмæнст исиста æма ’й æ бундори бунати æркодта. Дзубанди ка кодта, е си листæг æхцатæ ниггæлста æма сæбæл дор исæвардта, уæдта «Бисмиллагъи рахман æррæхим», зæгъгæ, загъта, цалдæремæй еци дори алливарс къанфеттæ ниггæлстонцæ æма си фæйнæ дори исæвардтонцæ. Æз дæр си еу дор исæвардтон.

24 октябрь. Абони афгайнаг æма советон дохтиртæн адтæй еумæйаг æмбурд. Æрбацудæнцæ имæ Афганистани Æнæнездзийнадæ гъæуайкæнуйнади министри хуæдæййевæг, советон дохтирти советник Криштопа П. æма контракти хецау Кривда Ю. Дзурди барæ адтæй алкæмæн дæр. Фулдæр дзурдтан нæ кусти гъæуагæдзийнæдти фæдбæл. Кæронбæттæни министри хуæдæййевæг загъта:

– Берæ аййеппити туххæй æз фиццаг хатт игъосун амæй размæ мæнмæ еци фарстати фæдбæл некæд ма неке ’рбацудæй.

Зæрдæ байвардта, ке архайдзæнæй еци гъæнтæ райеуварс кæнунбæл.

28 октябрь. Абони искодтан вазуггин операци, багъудæй ибæл æхсæз сахатти исхарз кæнун. Фондз мæйи кæбæл рацудæй, уæхæн стæги састбæл исæвардтон Илизарови аппарат. Госпитæли байзадан изæрдалингти уæнгæ.

Операци кæнгæй афгайнаг дохтиртæн сæ рæфтади афонæ ку ’рцæуй, уæд сæ куст ниууадзунцæ. Цийфæнди уæззау ку уа сæйги уавæр, уæддæр дохтир цалинмæ бахуæра, уæдмæ неци хузи косдзæнæй идарддæр. Мæн дæр абони дууæ афгайнаг ассистенти еунæгæй фæууагътонцæ нæхе дохтир Двали Р. хæццæ. Е ку нæ адтайдæ, еци сахат мæ рази, уæд куд адтайдæ, магъа…

Нигулæйнаг дохтиртæ афгайнæгти ке ардаунцæ, уомæ гæсгæ тæссаг æй, барвæндонæй операцибæл лæгъузæрдæмæ ку байархайуонцæ, уомæй дæр. Цæмæй уой фæсте æмгъæлæсæй адæмæн дзоронцæ: «Уинетæ, куд æнарæхст æнцæ советон дохтиртæ. Уотæ хе багъæуай кæнун гъæуй аллирдигæй дæр.

29 октябрь. Æзинæ операци кæмæн искодтон, еци сæйгæ æхе хуарз æнкъаруй.

1 ноябрь. Мæ сæйгæ ’хсæвæ нæ бафунæй æй, æ къах хъæбæрæй-хъæбæрдæр рæсуйуй, æ худтæ ин исистон, рацудæй си берæ хæфæ. Бабастон æй нæуæгæй. Тог имæ бауадзун гъæуй, фал ин е ’нсувæр нæма ’рбахаста.

2 ноябрь. Мæ сæйги уавæр уаззауæй-уæззаудæр кæнуй. Гъæдгин арфæй-арфдæр ихæлуй. Æрхъæрттæй уæраги бунмæ – «гази флегмонæ». Баунаффæ кæнуни туххæй фæдздзурдтон нæхе æма афгайнаг хирургтæмæ. Къах лухкæнуйнаг æй, фал æнæ хæстæгути фæндæй, уомæн гæнæн нæййес. Е ’нсувæр сæумæй раздæр не ’рбацæудзæнæй æма кæд сæйги уодæн æргом тæссаг æй, уæддæр уомæ æнгъæлмæ кæсун гъæуй.

3 ноябрь. Хирургтæ фæууидтонцæ сæйги æма сæ еугур дæр еу хатдзæгмæ ’рцудæнцæ – гази флегмонæ. Фæстеуатгæнæн нæбал адтæй æма къах ралух кодтон.

4 ноябрь. Мæ сæйгæн æ цæстингас фæррæвдзæдæр æй, мæ къох мин райста. Æ къах æ уæле нæбал æй, уой нæма зонуй.

Æзинæ дæр бабæй, хуæрз хæстæгæй игъустæй гæрæхтæ. Сæумæй базудтан, гранаттæ еу-дууæ хæдзари уоддæр ке ихалдæнцæ, уой. Цалдæр хæдзаремæн сæ къæрæзгитæ æма фæрстæ ниппурхæ ’нцæ. Фудгæнгутæ æхстонцæ сахаргæрæнттæй цæрæнбунæттæмæ.

5 ноябрь. Мæ сæйги хузæ зæрдæдзоргæ нæбал æй. Æ къах æ уæле ке нæбал æй, уой базудта. Коруй, цæмæй æй, ку исиста, уæд Цæдесмæ рарветонцæ «нæуæг къах кæнунмæ».

9 декабрь. Евгъуд рæстæг сабур рахаста. Æхсæвигæнтти дæр гæрæхтæ нæбал игъустæй.

Еумæйаг феппайуйнаг.

Берæ рауæнти ес уруссаг æвзаг кæми ахур кæнунцæ, уæхæн къуæрттæ. Ка сæмæ цæуй, уонæй уæд еу, уæд иннæ фæттæрсуй фудгæнгути æртхъерæнтæй æма нæбал феууæндунцæ ахурмæ цæун.

Уодзæнæй ма.