(Кæрон. Райдайæн 43-аг номери.)

 

Нури рæстæгути нæмæ цуппар кенæ минкъий фулдæр сабийтæ ци бийнонтæн рантæсуй, уонæбæл дестæ фæккæнæн, берæсувæллонгин сæ сæрустурæй дæр фæххонæн. Уæлдай цийнаг ба нин исунцæ дæсей уæнгæ, кенæ фулдæр зæнæг кæмæн фæууй, еци ниййергутæ.

 

ХУÆЗДÆРИ ХУАРЗБÆЛ ДУЙНЕ ДÆР ЦИЙНÆ КÆНУЙ…

Уæхæн хабæрттæ æхцæуæн æнцæ. Уой хæццæ ба ма зæгъуйнаг дæн уой дæр, æма рагон дзаманти ба æцæгæй берæсувæллонгин – уидæ си дæсей уæнгæ, кенæ фулдæр кæстæртæ – бийнонтæ æнцæ, зæгъгæ, е уоййасæбæл дессаг нæ адтæй. Уомæн æма гъæубæсти медæгæ, ефстæгтæй уæлдай, еугур бийнонтæ дæр уæхæнттæ адтæнцæ. Мадта паддзахади ’рдигæй дæр, нури хузæн, неци уæлдай боцгонд цудæнцæ. Цардæнцæ сæхе равгити фæрци, æнтæстæй син сæ ирисхъи гъуддæгутæ федауцæ кæнун.

Ку зæгъун, бийнонтæн сæ бæрцæ уоййасæбæл дести хабар нæ адтæй. Уогæ мæ дзубанди дæр уой фæдбæл нæй. Дессаг мæмæ е кæсуй, æма ниййергутæ сæ берæ зæнæгæн нæмттæ куд æвзариуонцæ, уæдта си ке куд худтонцæ, уой куд æртасиуонцæ. Устур бийнонти ’хсæн ка исгъомбæл æй, мæ еу уæхæн зонгæ мин куд радзурдта, уотемæй сæ мадæ си ескæмæ фæдздзоруйнаг ку уидæ, уæд ин æ ном, æвæдзи, уайтæккæ нæ раргъæвидæ æма сæ еугурей нæмттæ кæрæй-кæронмæ ранимайидæ, æрæгиау ба зæгъидæ, ка си ’й гъæуидæ, уой ном. Мæнмæ гæсгæ, е мади не ’ргъæвундзийнадæ нæ адтæй, е уой æвдесæн æй, æма ин æ цæуæт еугурæйдæр зæрдтагон адтæнцæ, гъолонуарзт си æгириддæр неке кодта. Уæхæн зæрдихаттæй рæвдуд кæстæртæ дæр гъомбæл кодтонцæ кæрæдзебæл æхцул уогæй, зæрдхæларæй. Сæ берæ ба син хуæрзгæнæг уомæй дæр адтæй, æма лæдæрдтæнцæ, цæйбæрцæбæл ахсгиаг æй рæстуодæй еудзийнадæ, кæрæдзебæл æновуддзийнадæ. Мадта си алкедæр æ номæй сæрустур куд нæ адтайдæ, куд нæ тундзтайдæ, цæмæй æй æ номæй растудтайуонцæ.

Мæ аци гъудимæ гæсгæ мæ зæрдæбæл æрбалæудтæй мæ хъазар æрдхуард Æгъузарти Саукуй (гъулæггагæн, абони не ’хсæн нæбал æй, рохсаг уæд…) кæддæр ке ниффинста, еци новеллæ «Мæ ном».

Бафæрсунцæ мæ:

– Дæ ном дæхе зæрдæмæ цæуй?

– Цæуй. Нæ зонун – цæмæн, фал мæ æндæр ном нæ гъæуй. Еу хатт нанай рæсугъд кизгæ æфсæрмитæгæнгæ уотæ бакодта:

– Дæ номæй дзорун дæмæ не ’ндеун. Куддæр мæмæ кæсуй…

Иннæ хатт мин кадæр гъазгæй загъта:

– Æма сау ку нæ дæ?

Исарæхстæн дзуапп дæттунмæ:

– Æма куй дæн?

– Гъо, сау дæр нæ дæн, куй дæр нæ дæн, фал мæ хонунцæ Саукуй. Фонси ном, дан, Хуцау æхемæ нæ райсдзæнæй æма цæргæ байзайдзæнæй.

Тарстæнцæ мин рамæлунæй. Æз ба нуриуæнгæ цæрун. Мæ номи фæрци? Нæ зонун.

Зонун: ном лæггæнæг нæй, ном фæккæсунмæ ’й.

Мæ номæвæрæг, сугъзæрийнæ тæбæгъти дин ковун!..

 

Æ ЦÆУÆТИ ХУАРЗ КОЙ ИН ЗÆРДÆХЦÆУÆН КУД НÆ АДТАЙДÆ…

На рагфидтæлтæ дæр хумæтæги нæ зæгъиуонцæ: «Ном дин кадæр раттуй, æ цитгингæнæг ба гъæуама дæхуæдæг уай!..» Æма æцæгæйдæр уотæ ке æй, уой ни алкедæр уинуй нæ алфамбулай царди…

Мæ абони дзубанди ба, ку зæгъун æй, берæсувæллонгин бийнонти ’хсæн нæуæгигурдтæн ном дæттуни фæткити фæдбæл. Æма уой туххæй бæлвурд хабæрттæ базонуни зæрдтæй рараст дæн Æрæдони райони Кировигъæумæ – куд мин байамудтонцæ, уотемæй уоми цæруй Гаджити Нинæ, кизгæй Бурнæцти Естъай кизгæ. Æ цардмбал Виктори хæццæ берæ цæуæт ка исгъомбæл кодта, уæхæн хъиамæтгун мадæ. Е адтæй цалдæр анзей размæ, фал уæддæр абони хузæн гъуди кæнун, нæ еци фембæлди рæстæг куд зæрдиагæй фæдздзубандитæ кодтан, уой. Æма син сæ кой абони дæр хумæтæги нæ кæнун – Нинæ абони, гъулæггагæн не ’хсæн кæд нæбал æй, уæддæр еци цитгийнаг мади рохс ном æностæмæ имисуйнаг æй, айдагъ æ хеуæнттæн нæ, фал нæ еугур дзиллæн дæр, æ берæ хъиамæттæ, уæдта уоййасæбæл нимади цæуæт ке исгъомбæл кодта, уой ин нимайгæй…

Сæ хæдзарæ разиндтæй гъæуи тæккæ кæройнаг гъæунги, минкъий æндæдæр  ба сæ рæзти пурхæнтæгæнгæй тундзуй Æрæдони дон. Æ тæнæги ин минкъий биццеутæ бæгъæнзæнгитæй бауайунцæ, сæхе си ранихъулдтитæ кæнунцæ, кизгуттæ ба æ билгæрæнтти деденгутæ тонунцæ, дони æртæхтæ сæбæл, æвæдзи, бакæлунцæ, æма уæд сæ цъæхахст-ходун райгъусуй.

Æз нади билæбæл дор исистон æма си арæхстгай бахуастон ниллæгарæзт æфсæйнаг колдуар. Уайтæкки мæмæ хæдзарæй ка ракастæй, уой ку зониайтæ!.. Нæ республики зундгонд поэтессæ Гаджити Фатимæ!.. Е мин æнæнгъæлæги адтæй æма бадес кодтон:

– Æма ду ба ами ци косис?

Нур ба дес кæнунмæ уой кезу адтæй.

– Гæрр, куд ци косун? А мæ фиди хæдзарæ ’й…

Мæ бийнойнаг дæр, уомæн е ’мном, мæ хæццæ адтæй æма етæ дзубандибæл фæцæнцæ, мæнæн ба мæ гъостæбæл уадæнцæ æ мадæбæл ци зартæ ниффинста, радиойæй æма телеуинунади ахид ка райгъусуй, уони фæлмæн дзурдтæ. Бакой ин кодтон, зæгъун, Фатимæ, нур мин лæдæрдгонд æй, уæхæн искурдиадæ дæмæ цæмæй ес, е: мæнæ уæхæн æрдзи гъæбеси цæргæй, æндæр хузи гъæуама ма адтайдæ. Худтæй…

Нæ дзубанди, æвæдзи, хæдзари мадæмæ дæр игъустæй æма къæсæрбæл фæззиндтæй æ мадæ Нинæ дæр, бацийнæ нæбæл кодта. Кæд ибæл æ кари æнзтæ сæ фæд ниууагътонцæ, уæддæр бæрæг адтæй, кæддæр дессаги рæсугъд кизгæ ке адтæй, е.

Сæ райдзаст уæрдундони бунмæ сатæг аууони æ фæйнæ фарс æрбадтан æма ин уæд æз мæхе байамудтон, мæ цуди сæр ин загътон, ракурдтон си, дæ берæ цæуæти нæмттæ мин хестæрæй кæстæрмæ ку ранимайисæ, зæгъгæ. Мæ фæндæ ин æхцæуæн адтæй, фал мин дзуапп раттуни размæ ба цидæр гъудити бацудæй, уæдта æ дзубанди райдæдта:

– Мæ хестæр цæуæт адтæнцæ кизгуттæ. Æртемæй…

Æма сæ æ галеу къохи æнгулдзитæбæл ранимадта:

– Зæирæ, Зарæ, Розæ… Уой фæсте ба мин, бахатир кæнæ, игурун райдæдтонцæ биццеутæ: Хъазбег, Аслан, Таймураз, Батраз, Чермен, Толик… Аликки загътон?..

Æ кизгæмæ бакастæй.

– Нæ загътон. Уæдта ма Руслан æма Махар…

Нигъгъос æй, æз, ци нæмттæ загъта, уони мæхенимæри ранимадтон, цæмæдæр гæсгæ фæссекк дæн, æма ма ’й рафарстон, фæдтæ сæ нимад, зæгъгæ.

Дзуапп раттунмæ Фатимæ фæрразæй æй, æ мадæмæ бакастæй:

– Дæ биццеути еугурей дæр ранимадтай, фал ма дæ кæстæр æртæ кизги ба ци фæцæнцæ?

Нинæ æ къохтæ хæрдмæ исиста:

– Мæнæ мæ тæккæ фарсмæ, Фатими дæр нæ загътон, Светæ æма Зареми дæр.

Уæдта мæнмæ ’рбакастæй æма бабæй загъта:

– Мæ сæр нæбал косуй, нæбал. Юрик дæр ми ку феронх æй. Еу ма хатт дин æй зæгъон: раздæр мин исæнтæстæй æртæ кизги, уæдта мин фæд-фæди дæс биццеуи, фæстагмæ ба ма нæуæгæй æртæ кизги…

Нецибал исдзурдтон… Хъиамæтгун мадæ ба сæрустурæй мин мæ цæститæмæ лæмбунæг кастæй, æвæдзи æй, базонун фæндадтæй, ци ма си зæгъинæ, уобæл фæддес кæнинæ æви нæ фæддес кæнинæ, уой рартасун. Æз ин мæ цардæмбал Фатими хæццæ батабедзæ кодтан, мæнæ дæ искурдиадæгин кизги фæрци  дæ æнæгъæнæ Иристон дæр зонунцæ, дæуæн нæ абони хецауадæ дæ уодæгасæй уартæ уæ гъæуи астæу циртдзæвæн гъæуама исæвæронцæ, фæнзуйнаг силгоймаг дæ. Бахудтæй нæмæ, æхцæуæн ин адтæй.

 

НОМÆВÆРÆГ УН КАДГИН ÆМА БÆЛДТАГ АДТÆЙ НÆ АДÆММÆ

Фæстагмæ, æ цæуæт ци нæмттæ хæссунцæ, уæхæн нæмттæ цæмæн исæвардтонцæ, зæгъгæ, дзубанди ку рацудæй, уæд уотæ загъта:

– Аци хæдзари мадæ æма фидæ сæ цæуæтбæл сæхуæдтæ ном некæд æвардтонцæ. Мæ фиццаг æртæ кизгемæн алкæмæн дæр хецæн номæвæргутæ адтæй, фал уони фæсте мæ дæс биццеуемæй фарастемæн адтæй еци-еу номæрæг – Дзалати Аксо…

– Æма ка адтæй еци Аксо? – ниддес дæн æз, – уæхæн устур æууæнкæдзийнадæ имæ цæмæн равдистайтæ, æцæгæйдæр уæхæн кадгин лæг адтæй?

Æ сæр аразий тилд бакодта æма райдæдта дзорун:

– Е уæхæн кадгин лæг адтæй, е уæхæн кадгин лæг адтæй!.. Мæ сæрихецауи хæццæ дууæ æнсувæрей цард кодтонцæ, сæ кæрæдзей ку бафæсмардтонцæ, сæ кæрæдзей ку балæдæрдтæнцæ, уæдæй. Цийни рæстæг дæр, тухст рæстæги дæр некæд рахецæн æнцæ… Некæд… Раст дууæ æнсувæрей цард кодтонцæ. Фал цард кудтитæ рауайуй, е дессаг æй. Махæн фæд-фæди æртæ кизги ку рацудæй, уæд мæ цардæмбал æ сæр æруагъта, катай кодта, бундор æй гъудæй. Уæд ин еухатт еци Аксо, мæнæ цума ’й зудта, уоййау нифсæвæрæн дзубанди ку ракæнидæ:

– Мадта кæсай, цуппæрæймаг дин биццеу уодзæнæй. Ном ба ибæл мæнæ æз мæхуæдæг æвæрдзæнæн…

 

БЕРÆ ЦÆУÆТ – БЕРÆ САГЪÆСТÆ, БЕРÆ ЦИЙНИТÆ, БЕРÆ НИФСИТÆ…

Æ арфæ нæбæл æрцудæй. Ном дæр ин æхуæдæг равзурста –  Хъазбег. Иннæ биццеуи фæсте дæр уотæ. Еу дзурдæй, фарастебæл ес Аксой æвæрд нæмттæ. Баруагæс ди уæд, Дамир, фараст хатти кувдтитæ искодтан æма нæмæ еци Аксо уалæ Цъæййи комæй æ бæхуæрдуни рараст уидæ, æ фарсмæ æ бийнойнаги исбадун кæнидæ, уотемæй. Æ гуфи ба ирон дессаги хунæ æма къæдзæхи асæ фуркъа. Уотæ кодта биццеутæн сæ алли игурæн бони дæр. Уонæн иронхгæнæн ес!.. Нæййес… Мæ дæсæймаг биццеу Махар нин ку райгурдæй, уæд, мæгур, Аксо аци дуйнебæл нæбал адтæй, фал нæмæ æ биццеу æрцудæй, æма загъта:

– Æз мæ мадæ æма мæ фиди цæсгон нæ фегадæ кæндзæнæн, æз дæр ци гъæуй, уæхæн æгъдау искæндзæнæн, нур ба мæн бауадзетæ ном исæвæрун… Ду мах бунати ци бакодтайсæ, Дамир? Æндæр хузи унаффæ Не ’Скæнæг Хуцаумæ раст фæккастайдæ? Нæ фæккастайдæ!.. Гъулæггагæн, е дæр цардæгас нæбал æй, нæбал ес Цъæййи коми ма ке бабæрæг кæнæн, уæхæн зонгитæ. Етæ уæхæн хуарз адæм адтæнцæ, æма дессаг. Æз æй куд æнгъæл дæн, уотемæй, æвæдзи, зæнхи цъарæбæл уони хузæн нæ адтæй, нæййес, уæдта, нæ уодзæнæй…

Хъиамæтгун мади дзубандимæ игъосгæй, æнай-æнойти мæ зæрдæбæл æрбалæудтæй еу хабар. Цæветтонгæ, мæ райгурæн Хумæллæги гъæубæсти ’хсæн нимадæй цардæнцæ Кцойти Дзибидтай бийнонтæ. Æ уодæнкъай Сонайæн (адтæй Цæлойти кизгæ) цуппар хатти исæнтæстæй зæнæг, цуппар хатти дæр – фазæнттæ: æртæ биццеуи æма фондз кизги.

Æма еци хабар райимисгæй, уæдта ма, Нинæн æ имисуйнæгтæмæ гæсгæ æ зæрдæ куд рахъурмæ ’й, уой ку рауидтон, уæд, е ’рхæндæг гъудитæй æй фæууæгъдæдæр кæнон, зæгъгæ, фæндæй рафарстон:

– Бахатир кæнæ, Нинæ, фазæнттæ ба нæййес уæ цæуæтæй?

Æ медбилти бахудтæй:

– Уомæй мæ ахид бафæрсунцæ… Нæййес… Хуцау нин нæ равардта, фал мæнæ нуртæккæ дæ рæзти тургъæмæ ци биццеу рахизтæй, е мин Аликки цæуæтæй æй. Уомæн ес фазон хуæрæ.

– Дæ хуарзæнхæй, хестæрæй кæстæрмæ ма мин дæ берæ цæуæтæн сæ фæсномугтæ ранимайæ. Куд сæмæ дзурдтай минкъийæй?

Нинæ минкъий гъудити ранигъулдæй, уæдта æрæгиау загъта:

– Мæнæ Гагарин уæлæрвтæмæ ци бон фæттахтæй, раст еци бон мин ци биццеу райгурдæй, уобæл Аксо уомæн æ ном исæвардта – Юрий, фал æй æз зонун: фæсаууонмæ ’й Гагарин худтонцæ. Фæсномугæй дзорунцæ мæ цæуæти цæуæтæй кæмæдæрти. Аликки биццеутæй еу борхуз æй æма ’й æ лимæнтæ фурбоцæн Боркуй худтонцæ, иннæ биццеу ба нин сау-сауид æй æма син е ба Саукуй æй… Æндæр си неке туххæй неци зонун. Ме ’хсæрдæс бæдолемæ ка ци æй, уой, æвæдзи, мæнæй бæлвурддæр зонунцæ адæм, фал си æз ба боз дæн уомæй, æма си еунæг дæр зулун æма ходуйнаггæнæг нæдтæмæ нæ рарæдудæнцæ… Мадта мæ кизгуттæ дæр кедæрти хузæн къæсибадæг миутæ сæхецæн нæ аккаг кодтонцæ. Уæхæн дзамантæ уидæ, æма мæнæ нæ гъæуи минкъий скъоламæ аци хæдзари къæсæрæй еци-еу рæстæг цæуиуонцæ авд сувæллони, æма  мæмæ маст некæд æрбахастонцæ. Некæд… Мæнæ ку фегъосинæ: «Æ биццеу кедæр сувæллони фæннадта», «Æ биццеу кедæр дзæхæрамæ бабурдæй»… Баруагæс ди уæд, мæ цæуæтæй мин уотæ некæд неке загъта. Маст мин адтæй, мæ хестæр кизгæ е ’носон дуйнемæ ку рандæй, уæд, авд сувæллони ин байзадæй. Уæдта бабæй æ фæдбæл нæ хестæр биццеу Хъазбег рандæй. Уæлдай хъæбæрдæр мæ сæ фидæ фæрресун кодта. Уæлмæрдтæй хæдзарæмæ ку æрæздахтæй, уæд дуармæ къодахбæл æрбадтæй, æ къох æ зæрди сæрбæл æрæвардта æма адæммæ дзоруй:

– Бахатир мин кæнетæ, æз дæр мæ фурти фæдбæл фæццæун…

Æма уоййадæбæл банæхстæр æй е ’носон дуйнемæ æ фурти фæдбæл… Уæд е циуавæр хабар адтæй, еу уæхæн изæди хузæн биццеу æндæр некæмæн рамæлуй? Уой бæрцæ цæуæти хæццæ мæ еунæгæй ниууагъта…

Уотæ бахъонц кæнгæй, æ фæлмæн уодæнгæс цæститæ медтухстдзийнади уолæнтæй идзаг кæнунмæ куд фæцæнцæ, уой рауингæй мæ бафæндадтæй, ести нифсæвæрæн зæгъуйнæгтæй ин æ зæрдæ барохс кæнун. Æма ’й рафарстон:

– Нинæ, дæхуæдæг дæр æма адæм дæр арфиаг кæмæй æнцæ, дæ еци цæуæтæй еуей, мæнæ дæ кизгæ Фатими æнæгъæнæ Иристони дæр хуарзæй ке зонунцæ, уой зонис?

– Зонун æй, зонун, – æнцад-æнцойнæй загъта хъиамæтгун мадæ æма æ кизгæмæ сæрустурæй бакастæй, уæдта бабæй цидæр гъудитæбæл фæцæй… Бæрæг адтæй, цæйбæрцæбæл зæрдтагон ин æнцæ, æма ’й нæбал хъор кодтан…

ДАУРАТИ Дамир, Цæгат Иристони адæмон финсæг

 

---

Кировигъæуккаг Гаджити тумугъ бийнонти хъиамæтгун мадæ Нинæ абони не ’хсæн нæбал æй, цалдæр анзей размæ банæхстæр æй е ’носон дуйнемæ. Уæддæр æ рохс ном цæруй, æма ни федарæй  æруагæс кæнуй, цæрдзæнæй æ зæнæги, уони цæуæти æма идарддæри фæлтæрти зæрдити, ка ’й зудта, уони имисуйнæгти, æ уарзон кизгæ Фатими финст зæрдæгъаргæ æмдзæвгити дæр. Æма нæ абони дзубанди дæр фæндуй фæуун, уой æмдзæвгитæй  цалдæр ниммухур кæнунæй.

 

 

 

 

МÆ СЫГЪЗÆРИН МАД

 

Ныййарæг Мад, мæ зæрдæйæн цæй зынаргъ дæ,

Дæ номыл цæрын, о, цæй кадджын у.

Сыгъзæринтимæ дæр дын абарæн куы нæй,

Мæнæн ды дæ мæ зæххон худгæ хур.

 

Дæ хæстæй дын кæд бафидын ссис мæ бон,

Уæд амондджын æз хондзынæн мæхи.

Бæрзонд хæссын мæ царды æз дæуæн дæ ном,

Бæрзонд хæссын мæ амондæн йæ цин.

 

Ныййарæгæн уæ чи зоны лæггад кæнын,

Йæ цæрайæ уæ чи бахордта ард.

Кæй Мад æнæ зæрдæрыстæй зæххыл цæры,

Æз уымæн ратдзынæн мæ уд, мæ цард.

 

Мæ армы тъæпæн у дæ цæрæнбынат, зон,

Мæ риумæ ’лвасгæ дарын дæу æз уым.

Мæ сыгъзæрин Мад, цард æнæ дæуæй æнцон

Нæ уыдзæн, нæ, æнусмæ мын цæр ды.

 

О, цардæфсæст фæуат, нæ мадæлтæ, сымах,

Уæ дыууæ цæсты – царды рухс сты.

Хъæбулы цард æдзух сымахæй у зынаргъ,

Сымах фæрцы ныл худгæ хур кæсы.

 

Æппæт мадæлты уарзын æз мæхи мадау,

Мæхи мадау уын зонын аргъ.

Ныййарджытæн цæрæнбон бирæ ратт, Хуыцау,

Ныййарæгæн йæ амондæй цæрын.

 

МÆ МАД

 

Мады зæрдæ кувæндон у,

Ды сыгъдæг удæй скув

Æмæ йыл бафæдзæхс дæхи,

Кæной уæларвон зæдтæ цин.

 

Мадæн йæ уды хъармæй фарн цæуы,

Хъæбулы алкæд хъæуы

Йæ фæлмæн ныхас, йæ уарзт,

Ныййарæгæй хъæздыг у цард.

 

Базард:

Мады номæн табу кæнын,

æз йæ цинæй цæрын,

æз йæ цæрайæ цæрын.

Мады риуæй худгæ хур скаст,

Хъарм йæ рухс цæстынгас,

Цас дæ уарзын, мæ мад,

Ды мæ дуне, ды мæ цард,

Цас дæ уарзын, мæ мад, цас.

 

Мадæн сис фæлмæн дзырдтæ дæ риуæй,

Барæвдау æй дæ уарзтæй,

Хæсс дæ царды бæрзонд,

Мады фарн, мады ном.

 

Мадæн кæн ды аргъ æмæ кад,

Кæн ын алы бон лæггад,

Мадæй цард у зынаргъ,

Нæй ныййарæгæн, нæй аргъ.

 

Базард: