ЗÆРОНД ЛÆГИ ИМИСУЙНÆГТÆ

Арсентий РУМЯНЦЕВИ конд хузæ «Къоста фиййæутти хæццæ».

Е раги адтæй. Уæд ма лæхъуæн адтæн. Нæ гъæу адтæй æлдар Еристауи къохи. Е адтæй фудлæг. Æма æлдæрттæй ба хуарз ка адтæй!.. Аллихузон хъалонтæ нин федун кодта. Алли анз дæр нин иста нæ хуари тиллæгæн е ’рдæг, фæттæридæ нин нæ фонс, цагъайраги кустæй нæ косун кодта æ рæзбунти æма æ сæнæдæнтти. Ци адтæй нæ бон махæн?! Æлдари еугур домæнтæ дæр æнхæст кодтан, кæд нæхуæдтæ стонг æма бæгънæг адтан, уæддæр.

Уæд дин еухатт ба уотæ рауадæй, æма æлдарæн æ хъалон бафедунæй цалдæр бони радзебæл ан. Уайтæкки нæмæ исмедæг æй æ моурау Сандро, е дæр адтæй æлдарæн æхе хузæн фудлæг. Гъæумæ ку иссæуидæ, уæд си алкедæр тарстæй. Æгириддæр некæбæл аурста. Е ’хси цæфæй беретæн сæ фæсонтæ саудзæфтæй байзадæнцæ. Минкъий естæй туххæй дæр мæгур адæймагæн æ фонс ратæридæ, рахæссидæ ин æ хæдзари дзаумæуттæ.

Аци хатт дæр уотæ. Гъæумæ ку иссудæй, уæд нæ æрæмбурд кодта æма нин хилæ кæнун райдæдта, хъалон, дан, цæмæннæ федетæ. Мах хъалон фистан, фал си курдтан æртæ боней æмгъуд. Уæд моурау æ бæхбæл фæббадтæй æма бамедæг æй гъæуи æргъаумæ.

– Марауадзетæ, нæ фонс нин фæттæрдзæнæй! – райгъустæй гъæубæл.

Гъæубæстæ базмалдæнцæ. Лæгтæ æрæмбурд æнцæ нихæсмæ. Аллирдигæй игъустæй уостити гъарæнгитæ. Лæгтæ тæрхон кодтонцæ æлдармæ минæвар рарветунбæл, фал уæдмæ моурау æ разæй ратардта æнæгъæнæ гъæуи фонс. Раст еци рæстæг райгъустæй топпи гæрах, фонс фæппурхæ ’нцæ, моурауи бæх цуппæрвадæй æрбатахтæй гъæуи ’рдæмæ.

Ци ’рцудæй, уомæн неке неци балæдæрдтæй. Мах, фæсевæд, уайтæкки балæудтан, топпи гæрах кæцæй райгъустæй, уоми. Нади астæу дæргъæмæ хъанæй лæудтæй моурау. «Куй адтæй æма куййи мард ракодта!» – загъта кадæр. Моурауи мард махæй алкæмæн дæр бæргæ æхцæуæн адтæй, фал хъæбæр фæттарстан æлдарæй, уомæн æма нин ести фидбилизтæ исараздзæнæй æ хъозони фæммарди фудæй. Уогæ уой ка рамардта, е бæрæг нæ адтæй, нæхе гъæуæй еске адтæй æви æндæр гъæуæй, уой дæр нæ зудтан.

Дуккаг бон нæмæ æлдар исмедæг æй æ фæсдзæуинтти хæццæ. Лæгтæй кæбæл хуæст кодтонцæ, уони надтонцæ, сæ къохтæ син бастонцæ æма сæ еу рауæнмæ æмбурд кодтонцæ. Гъæу устур фидбилизи ке бахаудтæй, е алкæмæн дæр лæдæрд адтæй. Æлдар нæмæ еци тингунæй æвзиста:

– Уæ гъæубæл уин арт бафтаудзинан, мæ моурауи мин ка рамардта, уой ку нæ зæгъайтæ, уæд!..

Махæй неке неци зудта, æма ци гъæуама загътайанæ.

Æ хъалон æртивæрæй байсгæй, æлдар алли хæдзарæй дæр ратардта гъог кенæ гал æма æрахæста финддæс лæги, уотæ бавзедгæй:

– Ку не ’сгъæр кæнайтæ марæги, уæд сæ уодæгасæй басодздзæнæн, гъæуи еугур цæргути ба Сибири амæттаг фæккæндзæнæн!..

Бонтæ цудæнцæ. Марæг ку нæ бæрæг кодта, уæд æлдар гъуддаг бæлæвардта тæрхондонæмæ. Тæрхондонæ уæд адтæй Калаки æма нæмæ уордигæй æрбацудæй, уордæмæ нæ ке агорунцæ, уой туххæй гæгъæдитæ. Мах хъæбæр истарстан æма ци исаразтайанæ, уой нæбал зудтан.

Лæгтæй ма гъæуи ка адтæй, етæ бабæй нихæси æрбамбурд æнцæ се ’намонди гъуддæгутæбæл æрдзубанди кæнуни туххæй. Фæндитæ адтæнцæ цалдæр хузи: еуетæ дзурдтонцæ, гъома, фæццæуæн губернатормæ, нæ гъæститæ ин ракæнæн, кæдимайди ба нæ балæдæридæ, батæрегъæд нин кæнидæ æма нин ести фæййагъаз кæнидæ. Иннетæ ба дзурдтонцæ, ниццæуæн, дан, æлдармæ æд уоститæ æма æд сувæллæнттæ, ракорæн си хатир, балæдæрун ин кæнæн, ке неци зонæн æрцæугæ гъуддагæн, фудгин ке нæ ан, уой æма нин кæд ниххатир кæнидæ. Уæд, æ лæдзæгбæл æнцойнæ кæнгæй, размæ рацудæй зæронд лæг Уано æма загъта:

– Хуарз адæм! Махæн, мæгур адæмæн, нæ фæййагъаз кæндзæнæй нæдæр губернатор, нæдæр æлдар. Етæ сæ дууæ дæр еу æнцæ: сæ еу дæр мæгур адæми тог ниуазуй æма иннæ дæр. Аци фидбилизи гъуддагæй мах кæд айдагъдæр Хетæги-фурт Къоста фæййервæзун кæна, æндæр неке. Къоста æй мæгур адæми гъæуайгæнæг. Е берæ мах хузæнттæн фæййагъаз кодта æма имæ рарветæн нæ минæвæрттæ.

Уаной дзубанди алке зæрдæмæ дæр фæццудæй. Къостамæ рарветуни туххæй гъæубæстæй равзурстонцæ дууæ лæги. Уонæй еу адтæн æз мæхуæдæг. Мах рараст ан Нари гъæумæ. Цалдæр хонхебæл рахезгæй, цуппæрæймаг бон изæрмæ бахъæрттан Нари гъæумæ.

Гъæугæрон нæбæл рамбалдæй еу лæг æма нæ рафарста, ка ан æма кумæ цæуæн. Мах ин ракодтан нæ хабар.

– Фæндараст кæнетæ, – загъта нин е. – Къостай æ бунати æрбаййафтайтæ.

Е нин байамудта, зæгъгæ, гъæуи астæу еу хæдзари фарсмæ лæгтæ нихæси ’нцæ æма Къоста дæр уоми ’й. Мах уордæмæ бацудан, салам син равардтан. Сæ къохтæ син райстан æма нæ цæстæ рахастан, гъома, уоми ка бадтæй, уонæй, цума, Къоста ка уодзæнæй, зæгъгæ.

– Кæцæй æма кумæ ’й уæ над? – рафарста нæ сæ еу.

– Мах идард рауæнæй цæуæн, гъæуй нæ Хетæги-фурт Къоста, – загътон æз.

Уæд адæми астæуæй рацудæй ирон дарæси ниллæггомау саулагъз лæхъуæн æма нин æ медбилти баходгæй загъта:

– Цæуæн, æз уæ бахондзæнæн Къостамæ.

Мах ибæл куддæр фæссекк ан, е Къоста æхуæдæг уодзæнæй, зæгъгæ, фал ни æнхæст не ’руагæс кодта. Мах рацудан æ фæдбæл. Бакодта нæ хæдзарæмæ, æрбадун нæ кодта, æхуæдæг дæр æрбадтæй æма нæ райдæдта фæрсун. Фиццаг нæ рафæрститæ кодта, ка ан, кæцæй ан, уæдта нин загъта:

– Зæгъайтæ, Къоста уæ ци гъуддагæн гъæуй?

Мах нæхемедæгæ куддæр батухстан.

– Къостай бал нин ку фæууинун кæнисæ, – загътон æз.

– Мæнæ уæ рази Къоста! – бахудтæй, уотемæй дзуапп равардта е.

Мах фестадан, нæуæгæй ин æ къох райстан æма ин нæ мæгури гъæститæ ракодтан.

Къоста нæмæ игъуста лæмбунæг, гæгъæдибæл æхецæн цидæртæ нисан кодта, ефстагмæ ба нæ рафæрсидæ. Æхсæвæ уоми байзадан – хуарз нæ исиуазæг кодта. Сæумæй ба нин загъта:

– Хуарз, уæ гъуддаг æз мæхемæ есун. Дууæ къуæрей фæсте цæудзæнæн Калакмæ. Сумах дæр тæрхони бони уоми уотæ. Æма уоми фембæлдзинан…

Уордæмæ ку цудан, уæд нин гъæу æхца æрæмбурд кодтонцæ. Мах сæ лæвардтан Къостайæн. Фал сæ е нæ бакумдта:

– Æз мæгур адæмæй æхца нæ есун, уæхе багъæудзæнæнцæ…

Фæстæмæ ку ’здахтан, уæд Къостай къох есгæй, дузæрдуггæнгæй бафарстон:

– Нæ зæрдæ дæбæл дарæн?

Къоста нæмæ æ устур цæститæй комкоммæ ’рбакастæй æма загъта:

– Къоста нерæнгæ дæр некæд неке фæссайдта æма сумах дæр нæ фæссайдзæнæй!

Мах фæззæрдрохсдæр æма фæннифсгундæр уогæй рацудан нæхемæ.

Тæрхони бонмæ хæдзарæн лæгæй рандæйан Калакмæ. Бадæн тæрхондони æма æнгъæлмæ кæсæн Къостамæ. Е нæ зиндтæй. Еуæй-еуетæй нæбал æруагæс кодта, Къоста æрбацæудзæнæй, е. Еци тухстхузæй дзурдтонцæ:

– Нæ зиннуй Къоста, фесæфдзинан!..

Фал æз æма ме ’мбал сæ сабур кодтан, уомæн æма зæрдæй нæ цох кодтонцæ Къостай фæстаг дзурдтæ æма ни нифс адтæй, е нæ ке нæ фæссайдзæнæй, уомæй.

Уæдмæ кæсæн æма тæрхондони хестæри уатæй цурдгомау рауадæй еу лæг ирон дарæси. Е адтæй Къоста. Е нæ уайтæкки базудта, салам нин равардта æма нин загъта:

– Æз уæ гъуддаги хæццæ базонгæ дæн. Æруагæс ми кæнуй, исрæвдзæ уодзинан… Кæд нæ рауайа, уæд æй сауæнгæ Петербургмæ дæр фæлласдзæнæн.

Уæдмæ райдæдта тæрхони æмбурд. Къоста бадтæй разæй. Ахид лæвардта фарстатæ – уæд махмæ, уæдта тæрхонгæнгутæмæ. Нæ дзубанди дæр нин уруссаг æвзагмæ тæлмац кодта æхуæдæг. Берæ радзубанди-бадзубандити фæсте Къоста æхуæдæг дзорун райдæдта. Дзурдта уруссагау. Уотæ рæсугъд æма федарæй дзурдта, æ дзубанди ба, æвæдзи, бустæги гъуддагон адтæй, уомæн æма имæ тæрхонгæнгутæ хъæбæр лæмбунæг игъустонцæ. Мах уруссагау нæ лæдæрдтан, фал ни æруагæс кодта, Къоста мах туххæй зæрдиагæй ке дзордта, е. Тæрхондони ци адæм адтæй, етæ дæр сабурæй игъустонцæ æма дес кодтонцæ, ка ’й аци ахургонд адæймаг, зæгъгæ.

Мах хъæбæр нифсгун адтан Къостайæй, æма æцæгæйдæр нæ фæффудæнгъæл ан: тæрхондонæ нæ исраст кодта. Къостай фæрци æлдари гъастæй нецибал рауадæй.

Гъе уотæ нæ устур фидбилизæй фæййервæзун кодта Хетæгкати Къоста.

ГОЛОТИ Владимир