Владимир ЛЕНИН дзубанди кæнуй фæскомцæдеси III съезди делегатти къуари хæццæ. Петр БЕЛОУСОВИ конд хузæ.

Сæ фиццæгти æмрæнгъæ æрлæудтæнцæ фæсевæд дæр. Хестæртæ сæбæл ке æууæндтæнцæ æма нæуæг цардиуаги исонибон дæр кæстæрти карни хæццæ ке бастонцæ, уобæл дзорæг æй е дæр, æма син устур бартæ ке лæвардтонцæ – еци хъазауат рæстæги хумæтæги нæ райгурдæй Фæсевæди Коммунистон Цæдес дæр.

Еци Цæдеси къуæрттæ аразун байдæдтонцæ Цæгат Иристони дæр. Зæгъæн, фиццæгти хæццæ еци кустмæ бавналдтонцæ Киристонгъæуи фæсевæд. Æма син æнтæстæй берæ арфиаг гъуддæгутæ аразун. Уой фæдбæл æй мæ абони дзубанди æма уин райдайæни радзоруйнаг дæн еу цауи туххæй – хестæр фæлтæртæй æй беретæ фегъустайуонцæ, абони кæстæртæ ба ’й, æвæдзи, нæ зонунцæ.

Цæветтонгæ, 1920 анзи Киристонгъæуи фæскомцæдесонтæ финддæсемæй архайдтонцæ Терки облæсти конференций. Сæ кусти туххæй си доклад искодта Цъебойти Барис. Уæд е æвзурст æрцудæй Фæсевæди Еугуруæрæсеуон Коммунистон Цæдеси III съездмæ делегатæй, кæци Мæскуй цудæй 2-10 октябри æма си архайдтонцæ 602 делегати. Уордигæй ку исæздахтæй, уæд ахид æмбалдæй фæскомцæдесонти хæццæ, æма син дзурдта, уæхæн бæрзонд æмвæзадæбæл мадзали ци фегъуста, уони. Уæлдай устур æргом æздахта, В.И. Ленин æ доклади цæбæл дзурдта æма циуавæр ихæстæ æвардта фæсевæди размæ, уомæ. Æримисидæ, иннæ делегатти хузæн е дæр Ленинмæ куд барвиста æ цубур финстæг: «Киристонгъæуи нæмæ скъола ниххæлæттаг æй…» Фæтæг ин æ финстæг ку бакастæй, уæд еу усмæ цидæр сагъæсти ранигъулдæй, уæдта еци ходæзмолæй залмæ ракастæй æма гъæддухæй загъта:

– Ниххæлæттаг æй?.. Барæвдзæ ’й кæнетæ!..

Аци хабар фегъосгæй, нури дзиллæй, ка ’й зонуй, ескетæ уотæ зæгъдзæнæнцæ, гæрр, Киристонгъæуи уæди фæсевæд уоййасæбæл гъоммæлгъæ адтæнцæ, æма се скъолай хæлæттаг уавæр гъæуама Ленинмæ нихъхъæртун кодтайуонцæ, æма сæ е ба æ дзуаппæй уотæ фæййаллайаг кодта… Уотæ ка рагъуди кæна, е, мæнмæ гæсгæ, раст нæ уодзæнæй. Киристонгъæуккаг лæхъуæни гъаст цæмæй раст балæдæрæн, уой туххæй бæлвурдæй зонун гъæуй уæди уавæртæ. Киристонгъæу граждайнаг тугъди рæстæги уорсгвардион æрдонгтæ бундзагъд никкодтонцæ æма æ цæргутæн сæ февналæнтæ бустæги искадавар æнцæ, сæ цæрæнбунæттæ барæвдзитæ кæнун сæ бон ку нæ адтæй, уæд дин скъолайæн ба ци кодтайуонцæ…

Уогæ еци гъуддагæй дæр сæхе еуварс нæ раластонцæ – аци гъæуи дзиллæ алкæддæр æхцул адтæнцæ ахурбæл, сæ бон адтæй нæ адтæй, уæддæр иссериуонцæ фадуат сæ кæстæртæн зонундзийнæдти бæрзæндтæмæ над исаразунæн.

Уомæ гæсгæ граждайнаг тугъди хуæдфæсте сæ гъæуи скъолатæ фæстæмæ сæ къæхтæбæл ислæуун кæнунбæл еузæрдиуонæй байархайдтонцæ, адæмон ахургæнгути устур къуар си æновудæй кустонцæ, уотемæй. Еци гъуддаги дæр сæхе хъазауатонæй бавдистонцæ. Уогæ айдагъ уомæй нæ фескъуæлхиуонцæ.

Киристонгъæуи фиццаг фæскомцæдесонтæ иссæнцæ æдтохæнгарз партизанти æма сурхгвардионти рæнгъити бæгъатæрæй ка тухтæй уорсгвардионти нихмæ, етæ. Зундгонд революцион æма æхсæнадон архайæг Тогойти Данел æ имисуйнæгти уотæ финста: «Айдагъ кустгъон фæсевæд нæ, фал ма бустæги æригæнттæ дæр разæнгардæй архайдтонцæ партизанти змæлди». Зæгъун гъæуй уой дæр, æма 1920 анзи мартъий мæйи Киристонгъæуи партизанти хæйттæй еу æрвист æрцудæй Дзæуæгигъæу знагæй исуæгъдæ кæнунмæ.

Сæ размæ æвæрд ихæс æнтæстгинæй исæнхæст кæнуни фæсте киристонгъæуккаг партизантæ æрæздахтæнцæ сæхемæ. Раст зæгъгæй, сæ раздзæугутæй еу, Елбати Антон байзадæй Дзæуæгигъæуи, æ ахур астæуккаг-техникон училищей раизолдæр кæнунмæ. Фал е дæр еуцæйбæрцæдæр рæстæги фæсте курдиадæ балæвардта Терки облæсти фæскомцæдесон организаций разамонæг Хетæгкати Петри номбæл, цæмæй æй рарветонцæ Киристонгъæумæ Фæсевæди Коммунистон Цæдеси хайадæ исаразунмæ. Æ курдиадæн ин аразий дзуапп равардта, æма 22 апърели 1920 анзи райста мандат.

Партий райони комитет гъæугæбæл банимадта Елбати Антони хъæппæрес æма ма Елехъоти Геуæргийæн бафæдзахста, цæмæй е дæр еци кусти архайа.

Разæнгарддæр фæсевæди хæццæ радзубанди кæнгæй, арæзт æрцудæй хъæппæресгин къуар. Етæ хъазауатонæй архайдтонцæ, цæмæй Киристонгъæуи дæр Фæсевæди Коммунистон Цæдес фæззинна. Фиццаг организацион æмбурд нисангонд æрцудæй 1920 анзи 14 маймæ.

…Киристонгъæуи æригæнттæ разæнгардæй сæхе бавдистонцæ. Фиццаг æмбурди фæсте фæскомцæдесон Цæдеси бюромæ кизгуттæ æма лæхъуæнтæ къуæрттæ-къуæрттæй цудæнцæ сæ курдиæдти хæццæ, цæмæй сæ фæскомцæдесонти рæнгъитæмæ райстайуонцæ. Се ’хсæн адтæнцæ зæнхкосгутæ, ахурдзаутæ, æригон сурх партизантæ. Гъæубæл уайтæккæ райгъустæй фæскомцæдеси къуар исаразуни хабар. Дуккаг æмбурд ба арæзт æрцудæй 16 майи. Еци æмбурди фæскомцæдесонти рæнгъитæмæ ист æрцудæй дæс æма дууинсæй адæймаги. Иннæ радон æмбурди дæр бабæй фæскомцæдесонти рæнгъитæмæ райстонцæ æригон киристонгъæуккæгти устур къуар.

Фæскомцæдесон еугонди разамунд куд се ’мцæдесонтæ, уотæ æнæцæдесон фæсевæдмæ дæр ахид фæдздзоридæ, цæмæй сабат æма хуцаубони лæвар бакосонцæ, исцалцæг кæнонцæ базелуйнаг азгъунститæ, бафснайуонцæ фæзуæттæ. Æма æригæнттæ алкæддæр сæ фарсмæ æрбалæууиуонцæ æма хъазауатонæй байархайиуонцæ. Еци хъæппæреси туххæй гъæути цæргутæ си арфиаг адтæнцæ. Уомæй уæлдай ма фæскомцæдесонтæ хъазауатонæй архайдтонцæ адæми ’хсæн æнахургонддзийнадæ искунæг кæнунбæл. Ахургæнгути хæццæ æмархайд кодтонцæ фæскомцæдесонтæ сæхуæдтæ дæр.

1920 анзи майи мæйи Киристонгъæуи арæзт æрцудæй хехъæппæресадон аййевадон къуар. Разамунд ин лæвардта ахургæнæг Тæкъоти Ольгæ. Æнтæстгинæй сæ куст кодтонцæ музыкалон оркестр, ахурдзаути хор æма драмон къуар. Хехъæппæресадон къуар 1920-1921 æнзти ирон æма уруссаг драматургти уадзимистæмæ гæсгæ ниввардта дæс спектакли. Еуæй-еу хатт пьеситæ финстонцæ бунæттон автортæ дæр, зæгъæн, сценæбæл æвæрд æрцудæй Æбати Шамили пьесæ «Æхсаргинтæ» дæр. Адæми зæрдæмæ хъæбæр цудæнцæ хехъæппæресадон аййевадон къуари архайд, устур аргъ син кодтонцæ. Фал син сæрмагонд азгъунст ке нæ адтæй, уомæ гæсгæ спектакльтæ æвдистонцæ кæми Киристонгъæуи уæллаг квартæли скъолай æмбурдтæгæнæн зали, кæми ба Гостити хæдзари рази, цубур рæстæгмæ арæзт сценæбæл.

…Киристонгъæуи фæскомцæдесонти организаци анзæй-анзмæ ирæзтæй æма федардæр кодта. Кæд æма 1922 анзи æ рæнгъити адтæй æдеугур 150 фæскомцæдесони, уæд 1926 анзмæ ба сæ нимæдзæ исхъæрттæй 530 уæнгæ.

Мадта 1922 анзи ба гъæуи фæззиндтæй нæуæгдзаути организаци дæр. Æ рæнгъити адтæй 1200 нæуæгдзауи. Фæскомцæдесонтæ æма нæуæгдзаути нимæдзæ фулдæрæй-фулдæр ке кодта, уомæ гæсгæ гъæуи медæгæ фæззиндтæй æртæ кири – уæллаг, астæуккаг æма дæллаг. Фæскомцæдесонти æмбурдтæ си цудæнцæ хецæнæй аллирауæн дæр.

Фæскомцæдеси хъæппæресæй цидæриддæр арæзт цудæй, уонæми лæхъуæнти æмбæрцæ архайдтонцæ кизгуттæ дæр. Уæди рæстæги е кедæрти зæрдæмæ нæ цудæй, гъома, нæ федауй дигорон кизгæн лæгти хæццæ æмгустгæнæг ун, уæлдайдæр ба æхсæнадон гъуддæгути. Фал доги нæуæг фæззиндтитæ еци зундирахастæй тухгиндæр разиндтæнцæ, æма кизгуттæ фулдæрæй-фулдæр архайдтонцæ гъæубæсти еумæйаг гъуддæгути. Фæстæдæр си цалдæр æрвист æрцудæнцæ фæскомцæдесон кустити уæлдæр бунæттæмæ. Уони ’хсæн адтæнцæ: Залети Сатæг, Гарданти Надеждæ, Гостити Нинæ, Бичерахти Дарья, Акъоти Дуня, Тæхилти Лизæ, Гагулати Лизинка, Тæхилти Любæ, Калоти Дзиппа æма берæ æндæртæ.

Киристонгъæуи фæскомцæдесон кирти разамонгутæ алли рæстæг адтæнцæ: Туаллæгти Аса, Тотойти Виктор, Созайти Сергей, Гапботи Кудзиго, Елекъоти Кирилл, Мамати Дæган, Гагулати Петр, Николти Петр, Толасти Илья, Къорнати æнсувæртæ – Николай æма Сергей, Гульчети Афанасий, Сæбанти Барис æма Кермен.

Киристонгъæуи Устур Фидибæстон тугъди агъоммæ иссæй гъæууонхæдзарадон кусти мадзæлттæ æма гæнæнтæй хуарз ефтонггонд æма гъомусгин, культурон æгъдауæй размæцуд, интеллигенций нимæдзæ дæр дзæвгарæ кæми адтæй, уæхæн гъæубæстæ. Цанæбæрæг рæстæг ма ’й багъудайдæ, цæмæй социалистон цардарæзти алли къабази дæр е ’нтæстдзийнæдтæй уой бæрцæ исагъазиау адтайдæ, æма дести æфтудтайдæ, уæдмæ Устур Фидибæстон тугъд ку нæ райдæдтайдæ æма еугур хъауритæй архайун ку нæ багъудайдæ Райгурæн бæстæ немуцаг-фашистон æрбалæборæг æрдонгтæй багъæуай кæнунбæл. Æма уоми дæр киристонгъæуккæгтæ, сæ фулдæр æзиниккон фæскомцæдесонтæ, уотемæй хъæбæр фескъуæлхтæнцæ. Уобæл дзорæг æнцæ сæ тугъдон хъазауати туххæй син ци паддзахадон хуæрзеугутæ исаккаг кодтонцæ, етæ. Мадта си æхсæземæн ба исаккаг кодтонцæ Советон Цæдеси Бæгъатæри кадгин ном. Киристонгъæуккаг тугъдонтæй беретæ сæ æригон цард иснивонд кодтонцæ Райгурæн бæсти сæребари сæрбæлтау. Абони дæр син сæ райгурæн гъæубæсти цитгинæй имисунцæ сæ рохс нæмттæ, кадæ син кæнунцæ, уони лæгдзийнадæбæл гъомбæл кæнунцæ ирæзгæ фæлтæрти. Уогæ е æндæр, сæрмагонд дзубандий хабар æй…

ЛОЛАТИ Батраз, цæголти геуæргий номбæл музейи директор