Гурджибети Блашкай туххæй зæрдтагон имисуйнæгтæ ниууагътонцæ е ’мгъæуккæгтæ, хуарзæй æй ка зудта, æ еци æрдхуæрдтæ… Мах си айразмæ кæцидæрти мухур дæр кодтан нæ газети. Абони ба, Блашка æхсаргинæй уруссаг-япойнаг тугъди  ку фæммард æй, еци æверхъау цаубæл æхсæзинсæй анзи ке исæнхæст æй, уомæ гæсгæ си ниммухур кæнунмæ равзурстан е ’мтохгæнгути имисуйнæгтæ.

Сæргæндтæн ба син исæвардтан Блашкайæн е ’мдзæвгитæй ист рæнгъитæ.

«ЦАЛДÆН УОН ИН ÆГАС ÆЗ…»

Æфсади службæ кæнуни рæстæг мин ку ’рхъæрттæй, уæд мæ рарвистонцæ Сунжæ-Владикавказаг  полкмæ. Полк еци рæстæг лæудтæй Ханкенди æрдози (нуртæккæ  Степанакерт). Полкки ахурадон команди сæргълæууæг еци рæстæг адтæй Гурджибети Блашка. Мæ фиццаг ниццудæй фæстæмæ æз ахид уинæ иуазæгуати, Блашка æ бийнонти хæццæ ци хæдзари цардæй, уоми.

Æз уæд рæнгъон хъазахъаг адтæн, Блашка ба адтæй сотник. Фал кæд е афицер адтæй, уæддæр еци хецæндзийнадæ æгириддæр неци гъигæ дардта нæ лимæндзийнади. Еу хатт ба мин балæвар кодта æхе финст æмдзæвгити æртæ минкъий киунугæгонди. Уæхæн æхцæуæндзийнадæ мин æрхаста еци лæвар æма ма си абони  дæр боз дæн.

Æ зæрдиуагæмæ гæсгæ Блашка адтæй хуæрз хумæтæг, æ дæлбарæ ци службæгæнгутæ адтæй, уони хæццæ. Еухатт, нæ полкки къазармай рази фембæлгæй, æз æфсæддон æгъдаумæ гæсгæ, гъæуама ин салам равардтайнæ, æз ба имæ æмбали хузæн мæ къох бадардтон æ райсунмæ. Мæ къох мин райста, фал мин балæдæрун кодта, къазармæ нæхердигон иуазæгуарзон фусуни  хæдзарæ ке нæй, æма мæ уæхæн хедарунади туххæй бафхуæрун ке ’нгъезуй.

Блашка æ дзиппæй финсæн киунугæгонд исиста, цидæр си рафинста гæгъæдибæл, цуппар хатти æй батухта æма мин загъта, цæмæй æй къазарми радгæсмæ бадæттон. Æз имæ кæсгæ дæр не ’ркодтон, уотемæй æй исæмбæлун кодтон радгæсбæл. Е ба  имæ ку æркастæй, уæд мæ тæккæ еци усми ахæстдони фæммедæг кодта. Дууæ сутки си ку фæдтæн æма ку исуæгъдæ дæн, тæккæ еци бон ба мæ Блашка сæ хæдзарæмæ фæххудта иуазæгуати. Аци хатт хъæбæр игъæлдзæг адтæй æма гириз кодта:

– Иннæ хатт æй зондзæнæ, афицерæн æфсæддон салам куд дæтгæй, уой.

Блашка хуарз цагъта мандолинæбæл. Афицер Федотови хæццæ еумæ (лимæнæй цардæнцæ, е ба  гитарæбæл хуарз цагъта), алли изæр дæр æнæгъæнæ концерттæ исаразиуонцæ. Цагътонцæ æма зардтонцæ рагон уруссаг романстæ. Блашка æ мæлæтæй минкъий раздæр ба, 1905 анзи майи мæйи, Федотови хæццæ мæйрохс æхсæви штаби уосонги рази бадгæй цагътонцæ, уæд ци нæуæг вальс фæззиндтæй «На сопках Маньчжурии», зæгъгæ, уой. Еци зæрдæмæгъаргæ музыки зæлтæмæ мæ зæрдæ дæр ма исунгæг æй, æма мæ цæститæ донæй байдзаг æнцæ. Уой фæсте ме ’мбал хъазахъæгтæй куд фегъустон, уотемæй айдагъ мæн зæрдæ нæ базмæлун кодта еци музыкæ. Болкъон  Баратови (полкки командир – Ред.) фарсмæ ци афицер бадтæй, уой дзубандимæ гæсгæ, уомæн дæр æ цæститæ донæйдзаг адтæнцæ.

Японий нихмæ тугъди Блашка адтæй полкки къазнай хецау. Сунжаг-Владикавказаг полкмæ ци нæуæг рæнгъонтæ ’рбацудæй, уони фулдæр хай адтæнцæ гъæздугути зæнæг. Етæ, бæрæг адтæй,  ардæмæ ’рбацудæнцæ æхцатæ æма хуæрзеугути фæдбæл. Сæ еугур дæр хицæ кодтонцæ Блашкамæ, уæхæн бунати ке куста, уомæ гæсгæ.

Æрдзæй рæстуод уогæй, Блашка некæд бауагъта полкки къазнайæй æнæгъæуаги еунæг сом бахарз кæнун дæр. Æма гъæздугути фурттæ исфæндæ кодтонцæ Блашкай æхцадарæнæй райеуварс кæнун æма ’й хиц-хиц кæнун байдæдтонцæ аллихузон æфхуæрæн дзубандитæй, дзорун райдæттонцæ: «Мæнæ дигорон лæг япойнæгти нихмæ тохунмæ ’рцудæй, æхуæдæг ба æхе æхцати æхцадарæни фæсте римæхсуй…»

Кæдзосзæрдæ адæймаг æма æцæг тугъдонæн еци æсхъæл уайдзæфтæ хъæбæр гъулæг адтæнцæ. Уотитæ ка дзурдта, уони фудæнæн 1905 анзи 18 июни Блашка æхцадарæн ниууагъта  болкъон Боратови хæдзари æма фронти раззаг ханхæмæ рацудæй. Раст еци бон æртæ сахаттебæл ба знаги фат исæмбалдæй хуарз адæймаг æма  искурдиадæгин поэти реубæл.

СОСИТИ Геуæрги

«ÆД КАДÆ ФÆЦЦÆУÆН МÆРДТÆМÆ…»

Уруссаг-япойнаг тугъди рæстæг Блашкай хуæрзамундæй æрвист æрцудтæн инæлар Мищенкомæ сæрмагонд хабархæссæгæй службæмæ.

Уæд дин еухатт ба, 1905 анзи 18 июни сæумæраги ба æз бæхбæл ранхæстæр дæн болкъон Баратовмæ пакет раттунмæ. Надбæл исæмбалдтæн Блашкабæл. Е дæр бæхбæл адтæй. Æ хæццæ ма адтæй цалдæр бæхгини, кæцитæ æртеголæ ’нцæ, æфсæйнаг асик кæми æвæрд адтæй, уæхæн уæрдунбæл. Е адтæй, Блашка фæстæдæр Баратови хæдзари ци æхцай сейф ниууагъта, е. Блашка мæмæ æ къохæй райамудта, гъома, рацæуай ардæмæ, зæгъгæ. Рафæрститæ мæ кодта нæхердигæй, уæлдайдæр ба нæ райгурæн Мусгъæуæй ци хабæрттæ адтæй, уонæбæл. Мæ хæццæ ма ’й бæргæ фæндадтæй радзубанди кæнун, фал ин балæдæрун кодтон, Баратовмæ мæ æвæстеуатæй пакет раттун ке гъæуй, уой. Хъæбæр æвæндонæй мæ рафæндараст кодта.

Блашка устур аргъ кодта е ’мбæстæгтæн æма ин æхцæуæн уидæ сæ хæццæ дзæвгарæ рæстæг дзубандитæ кæнун.

Еци бон фæсарæфтæ ба полкки еугур хæйттæбæл дæр рахæлеу æй, подъесаул Гурджибети Блашка маньчжуйраг гъæу Санвайцзый япойнаг федар байахæссунбæл тугъди ке фæммард æй, еци хабар. Æз инæлар Мищенкойæй ракурдтон, цæмæй мин барæ ратта Блашкай кирæбæл мæ къох байвæрунæн æма ’й е ’носон дуйнемæ рафæндараст кæнун:

– Гурджибети Блашка адтæй кæдзосзæрдæ адæймаг. Цо æма ин фæстаг мæрдæгъдау раттæ, – загъта мин инæлар.

Æз рохсаг загътон мæ хъазар æмзæнхонæн. Блашкай кирæ Маньчжурий къулдунтæй æ райгурæн гъæумæ фæлластонцæ дууæ æма дууинсæй сутки. Уордæмæ ’й ка исхъæртун кодта, уонæй еу адтæй Хатог Машуков.

БУЗАРТИ Илья

«КА ДИН НЕ ’СКÆНДЗÆНÆЙ КАДÆ, КА ДИН НÆ РАТДЗÆНÆЙ ÆГЪДАУ?..»

Раст зæгъгæй, аци рæнгъитæ исистан, Гурджибети Блашка æ рæстæги е ’рдхуард Хетæгкати Къостай номерæнæн «Къоста», зæгъгæ, ци æмдзæвгæ ниффинста, уордигæй. Фал сæ, æвæдзи, зæгъун æнгъезуй Блашкайæн æхе туххæй дæр. Æ уарзон адæми ’хсæн кæдæй нæбал æй, уæдæй абони уæнгæ ци рæстæгутæ райевгъудæй, уонæми ин – кæми уæлдай дзиллонæй, кæми ба нидæндæрæй ин кадæгонд цудæй. Уой фæдбæл æй мæнæ абони ке мухур кæнæн, еци рагон хабар дæр.

*  *  *

Евгъуд æноси райдайæни уагъд цудæй газет «Голос Кавказа». Æма си æ номертæй еуеми 1906 анзи æ кæсгутæн фегъосун кодта: «Подъесаул Гурджибей-фурт æдзардæй ку фæммард æй, уобæл анз ке исæнхæст æй, уой фæдбæл 18 июни æ райгурæн станицæ Ново-Осетиновскиймæ берæ дзиллæ æрæмбурд æй æнæгъæнæ Иристонæй æ рохс ном æримисунмæ.

Сæумæ дæс сахаттебæл гъæуи саугин исаргъудта поэти циртбæл. Адтæй си тухгин берæ адæм: нæлгоймæгтæ, силгоймæгтæ. Исаргъуди фæсте, Блашкай æмбæлттæй еу афицер бакастæй, алли рауæнтæй ци телеграммитæ ’рбарвистонцæ, уони. Етæ адтæнцæ хецæн адæймæгутæй, уагæдæнттæй. Сæ еугур дæр хъонц кодтонцæ æдзард тугъдон æма искурдиадæгин финсæги фæммарди фæдбæл.

Уæлдай хъæбæрдæр адæми зæрдитæ низмæлун кодта Блашка ци полкки службæ кодта, уой командир, болкъон Баратови телеграммæ. Е куд фæннисан кодта, уотемæй Блашка бæгъатæрæй тох кодта Маньчжурий зæнхæбæл нæ Фидибæсти кадæ æма намус багъæуай кæнунбæл, æма куд æцæг тугъдон, уотæ æ цард равардта япойнæгти нихмæ тогкалæн тугъди. Петербургæй æндæр æфсæддон хæйттæй, Гурджибей-фурт кæмидæриддæр службæ кодта, уордигæй æрбацудæй зæрдтагон финстæгутæ. Телеграммитæ ма ’рбацудæй, аллихузон  анхосæгтæмæ гæсгæ мадзали исæмбæлун æ бон кæмæн не ’ссæй, уонæй дæр.

Номерæн мадзали рæстæг зæрдиаг зæгъдтитæ кодта Блашкай туххæй зундгонд профессор В.В. Миллер дæр. Е æ гъос хъæбæр дардта Блашкай æма нуриккон ирон литератури ирæзтмæ. Блашкай цирти рази бакастæнцæ поэтæн æхе финст æмдзæвгитæ. Сæ еуеми поэт, цума æ мæлæт лæдæргæ бакодта, уæхæн æздæхтæ си адтæй. Каст ма ’рцудæй æ мæлæти хуæдразмæ æ мадæмæ ци финстæг ниффинста, е дæр. Поэт  нистауæн кодта æ мадæмæ, цума æ адзал æстæфгæ кодта, уотæ, цæмæй ин æ фæсмæрдæ æ сабийтæмæ æ цæстæ фæддара.

Æ маддæлон æвзагбæл ма  аккаг хузи загъд æрцудæй, Блашка Къостай фæсте ци устур байвæрæн бахаста ирон культурæ æма литературæмæ, уой туххæй дæр.

Мадзали фæсте поэти циртбæл æвæрд æрцудæй деденгути берæ бæститæ,  е ’мгъæуккæгти, æмслужбæгæнгути, газет «Жизнь Северного Кавказа»-й редакций номæй. Блашкабæл е ’мгъæуккæгтæ ци деденгути баст байвардтонцæ, е конд адтæй кæдзос æрхийæй. Уой фæсте ин æ хисти рæстæг никкидæр ма еума хатт æ рохс ном иссирдтонцæ бадти адæм.

Рохсаг уо, кæдзосзæрдæ поэт-тугъдон æма адæймаг!..

Аци уацмæ гæсгæ ма уой зæгъуйнаг дæр ан, æма ин æ фæммарди æхсæзинсæй анзей фæдбæл дæр æ рохс ном иссерун бæргæ æнгъизтæй. Уæхæнæй конд ке неци ’рцудæй, е хъæбæр æнæраст æй. Гурджибети Блашкай хузæн адæймæгутæ, нæ адæмæн ци берæ алæмæти хуæрзти бацудæнцæ, уомæ гæсгæ гъæуама фæлтæрæй-фæлтæрмæ цитгингонд цæуонцæ… Уогæ анзи кæронмæ ма рæстæг ес, æма кæдимайди ба ести номерæн мадзæлттæ арæзт æрцæуа. Мах ин уæддæр æ рохс ном цитгин кæнæн нæ газети абони мухургонд æрмæгутæй.