Уæрæсей æфсæдтæ Цæгаттаг тугъди рæстæги. Хузæ ист æй социалон хизæгтæй.

Нæ Фидибæсти ирисхъæбæл уæддæр ести хузи ка фæббæрæг æй, еунæг уæхæн цау дæр, æвæдзи, нæ разиндзæнæй æ берæвазуггин дæргъвæтийнæ анзфинсти. Уонæй еу æрцудæй 325 анзей размæ, 1700 анзи 30 августи – е нæ бæсти цардвæндагæн уæхæн цæхгæр фæззилд рауадæй, æма ин муггагмæ фендæрхузон кодта е ’ндагон бакаст дæр æма æндарг дæр. Нæ уæди паддзахади разамунд Швецийæн балæдæрун кодта, æ нихмæ истохун ке исфæндæ кодта, уой. Гъе уотемæй Уæрæсейæн райдæдта Устур Цæгаттаг тугъд, кæци фæццудæй еу æма инсæй анзи æма еуæндæс бони. Уой туххæй рагæй нуриуæнгæ дæр берæ аллихузон æрмæгутæ финст æрцудæй, фæззиндтæнцæ дзиллон хабархæссæг фæрæзнитæ нур дæр. Зæгъæн, алликъуæреуон газет «Аргументы и факты»-йи æрæги мухургонд æрцудæй Константин Кудряшови уац «Море обмана».

Ка ’й зонуй, еске уотæ дæр зæгъдзæнæй, гъома, еци недзамайнаг хабæртти туххæй дзубандитæ ма кæми гъæунцæ. Баруагæс уи уæд, гъæунцæ!.. Мæнæ ци уаци кой искодтан, уомæн æ дæлсæргонди куд загъд ес, уотемæй Уæрæсей е ’мцæдесонтæ иселлæг кодтонцæ турккæгти æма шведти нихмæ тугъди бацæунмæ, цæмæй сæхуæдтæ ба уой фæрци зингæ æфтуйæгтæбæл фæххуæст адтайуонцæ.

Æма абони ба уотæ нæй? Куд уæди рæстæгути, уотæ нур дæр нæ Фидибæсти фуддæрадæмæ бæллæг фæсарæнтæ се ’лгъистаг миутæй – кæми æргомæй, кæми ба фæливдæй – гъавунцæ, цæмæй син мах исæгудзæг кæнуни фæрци бантæсонцæ сæ тæходуйаг бæлдитæ.

Æма, мæнæ ци уаци кой ракодтан, уой сæргонд «Море обмана» дæр балæдæрун æнгъезуй дууæ хузи: «Сайди денгиз», кенæ ба «Денгизи æмбæрцæ сæйдтитæ». Растдæр уодзæнæй, æвæдзи, дуккаг балæдæрд. Уомæн æма уæхæн уавæрти бахаудтæй Уæрæсе, 1700-1721 æнзти ка цудæй, еци Цæгаттаг тугъди рæстæги.

ДЕНГИЗТÆМÆ НÆДТÆ БАЙГОН КÆНУН – ЦАРДГЪОНГÆНÆГ БÆЛДÆ

Уæхæн тугъд ракъахгæй, нæ бæстæ берæ мæгур бæнттæ бавзурста: кæми фæууæлахез уидæ, кæми ба састи бунати дæр байзайидæ, цалинмæ ин кæронбæттæн нæ иссæй, цæмæдæр гæсгæ уæлахезонбæл ке нимайунцæ, еци Ништадтаг бафинст. Уоми куд амунд æрцудæй, уотемæй Уæрæсебæл бафтудæй Прибалтики бæстихай.

Тугъди рæстæг дзурдтаг зæнхи хайбæл цæугæдон Невай донæфтауæни Уæрæсей паддзах Петр Фиццаг аразун райдæдта, нæ уæди паддзахадæн сæйраг сахар ка иссæй, уой. Æ бундорæвæрæг æй айдагъ Санкт-Петербург нæ худта, фал ма ’й худта «Парадиз» дæр, гъома, «дзенет».

Еци гъуддаг цæйбæрцæбæл ахсгиаг адтæй Уæрæсейæн, е бæлвурд æй Александр Пушкини поэмæ «Медный всадник»-и мæнæ аци рæнгъитæй дæр: «Природой здесь нам суждено в Европу прорубить окно, ногою твердой стать при море…» Æрдзæ æма ирисхъи хæццæ ба зин тохгæнæн æй. Гъе уотæ комкоммæ лæдæрд æй е дæр, æма денгизмæ над байгон кæнун Уæрæсей хъæбæр æхсицгæ гъудæй.

НÆ АРХАЙД АДТÆЙ ХЪÆРÆУТИ ХУЗÆН

Уогæ историон æвдесæнтæмæ ку æркæсæн, уæд нæ бон æй федарæй зæгъун уотæ дæр, æма Уæрæсейæн уой размæ дæр фадуæттæ адтæй денгизмæ рацæунæн. Æрдзон уавæртæмæ гæсгæ зингæ пайдайагдæр. Никки ба ма, æфсад æма денгизон флотбæл зингæ фæрæзнитæ исхарз кæнгæй, еци рацæуæн иссайдæ уотид «Европæмæ къæразгæ» нæ, фал фæтæн колдуар байгон кæнуни хузæн.

Дуккаг Азоваг балци 1696 анзи арæзт ку æрцудæй, уæд уой фæрци Уæрæсебæл айдагъ Азови федар æма æ алфамбулайтæ нæ бафтудæнцæ, фал ма Сау Денгизи билгæрæнтти дзæвгарæ хай дæр æ берæнимæдзон «днепроваг сахарти» хæццæ дæр. Етæ сæйрагдæр адтæнцæ Днепри æндзæрти æвæрд турккаг федæрттæ. Цубур дзурдæй, уотемæй Азови æма Сау денгизтæмæ рацæуæнтæ мах бацæнцæ, уой хæццæ ба ма фæззиндтæй равгæ уордигæй Хъирими æрдæгсакъадахбæл æртеголæ унæн, æма, Астæуккаг денгизмæ нæдтæ ка байгон кодтайдæ, еци донбакæлæнтæ байахæссунæн.

Уæдмæ Уæрæсе иссæй,  «Цитгинти къуар», зæгъгæ, цæдеси иуонг, кæци 1686 анзи арæзт  æрцудæй турккæгти нихмæ архайуни нисанеуæгæй. Уомæй Уæрæсей паддзах гъавта  æхе бæлдитæ исæнхæст кæнун – æ зæрди адтæй, ци тугъд цудæй уæди уæнгæ, уой æндæр надмæ раздахун. Европæмæ цæугæй, Петр Фиццаг агурдта нæуæг æмцæдесонтæ, кæцитæ, сæ хъауритæ байеу кæнгæй, æ фарс фæцайуонцæ æма æмдухæй рахуæстайуонцæ æ нихмæлæугутæбæл, кенæ ба имæ уæддæр материалон æгъдауæй фæккастайуонцæ. Петр Фиццаг курдта æфстæуттæ Англи æма Голландийæй турккаг султани нихмæ тугъдæн.

Гъуддаг уомæ цудæй, æма Уæрæсе тагъд рæстæги гъæуама раурух кодтайдæ, денгизмæ рацæунæн ин ци нæдтæ адтæй, уони. Æма Петр Фиццаг Европæй куддæр æрбаздахтæй, уотæ ниццавта Воронежмæ, донаг наутæ аразæнтæмæ. Уоми цæттæгонд цудæй нæуæг флот. Уой хæццæ ба ма цæттæгонд цудæнцæ еудадзугон æфсади полктæ, кæцитæ тухгиндæргонд æрцудæнцæ, дууинсæй мин адæймагей бæрцæ кæми адтæй, æхсгути уæхæн корпусæй.

Фал еци цæттæгæнæн мадзæлттæ, кæд æма сæбæл берæ хъауритæ æма фæрæзнитæ харзгонд æрцудæй, уæддæр цæмæдæр гæсгæ æнæнгъæлти уорæд æрцудæнцæ. Æма райдæдта Балтикæ байахæссунбæл тугъд.

Фæстæдæр зундгонд историк Василий Ключевский финста: «Цæгаттаг тугъди хузæн æнæрагъудигонд æма æдзæттæгондæй Уæрæсе æ тугъдтитæй еунæгей дæр некæд райдæдта…» Е дæр раст æй – фæстæдæр Петр Фиццаг æхуæдæг дæр басастæй: «Нæ æнарæхстдзийнадæ уомæй дæр рабæрæг æй, æма знаги тухтæ æма равналæнтæ нæ базонгæй, хъæрæути хузæн райдæдтан тугъд…»

ÆНÆНГЪÆЛТИ КА ФÆЗЗИНДТÆЙ, ЕЦИ МИНÆВАРИ «ХУÆРЗТÆ»

Полтаваг тугъд. Швеций тугъдон раздзæугутæ, сæхе састбæл ке банимадтонцæ, уомæ гæсгæ сæ турусатæ æргубур кодтонцæ Петр I размæ, 1709 анзи 27 июни. Хузæ ист æй социалон хизæгтæй.

Уæди рæстæгути цаутæ æма хабæрттæ имисгæй, искæнун æнгъезуй уæхæн хатдзæг: Уæрæсебæл фиццаг æма фæстаг хатт гадзирахаттæй нæ рацудæнцæ е ’мцæдесонтæ. Цæгаттаг лиги архайæг паддзахæдтæ еугурæй дæр 1699 анзи сосæг бадзурд исфедар кодтонцæ Турки хæццæ. Уотемæй Уæрæсе тухгин Осмайнаг паддзахади нихмæ еунæгæй, æнæцæдесонæй райзадæй. Уæхæн уавæрти гъар денгизтæмæ над ракъæртт кæнунæн равгæ нæбал адтæй. Барæ-æнæбари дæр Уæрæсей паддзахи багъудæй е ’ргом Балтикæмæ раздахун. Уобæл æй æууæндун кодтонцæ æ нæуæг æмцæдесонтæ – Дани, Саксони æма Речь Посполитайæ. Еци паддзахæдтæй арæзт æрцудæй нæуæг Цæгаттаг лигæ. Æргом ку зæгъæн, уæд нæуæг æмцæдесонтæ дæр раздæригæнттæй берæ æнæмæнгарддæр нæ разиндтæнцæ.

Саксоний курфюристæн æма уой хæццæ ба ма Речь Посполитайи къарол Август Дуккагæн адтæй унаффæгæнæг, прибалтийаг гъæздугутæй рацæуæг Иоганн Паткуль, кæци æ паддзахи æууæндун кодта: «Æмцæдесондзийнади пактмæ бахæссун гъæуй уæхæн фæткæ, кæцимæ гæсгæ Петр Фиццаг ихæсгингонд æрцæуæд, цæмæй къаролæн агъаз кæна, знæгти фæдти дорадзагъдæй æ цард иснивонд кæнунмæ цæттæ ка уа, уæхæн æфсæдтæй, æма уотемæй гъæуайгонд куд æрцæуонцæ къароли æфсæдтæ…»

Еци Питкуль ма Петр I исарази кодта, цæмæй 1700 анзи сæ еумæйаг знæгти нихмæ архайгæй фиццаг цæф, уруссаг паддзах райдайæни куд гъавта, уотæ Невай донбакæлæни ма никкæна, фал Нарви рæбунæй райдайгæй, цæмæй шведаг тухтæ еуварсгонд æрцæуонцæ, саксойнæгтæ кæбæл æртеголæ ’нцæ, еци сахар Ригæй.

Еци цæф куд рауадæй, уой ба зонæн – æ фæммулд Петр I «нарваг æфсæрми», зæгъгæ, хумæтæги нæ исхудта. Фал ку фæууæлахез адтайдæ, уæд ин е ’мцæдесонтæ мæнæ ци цæттæ кодтонцæ: «Паддзах Нарва ку багъæуай кæна, уæд æнæмæнгæ гъæуй Англий, Голландий, Даний æма Бранденбурги еумæйаг тæрхонæй æй банимайун гъæуй, Лифляндий ке æй, уотæ…»

УОНИ ЧЕРЧИЛЛЬ ÆРГЪУДИ КОДТА

Афонæ ’й къох исесун уæхæн гъудибæл, цума Цæгаттаг тугъд цудæй айдагъдæр Швеций нихмæ. Е уæхæн нихмæлæууæн иссæй, æма Петр I багъудæй комкоммæ шведаг къарол Карл XII нихмæ тох кæнун – е дин еу; гъудæй ма ’й е ’мцæдесонти мæнгарддзийнади къахкъуæрæнтæй хе гъæуай кæнун – е дин дууæ; уæдта ма, сæхе «нецигæнæг» ка худта, уотемæй ба имæ фæсмæкъурæй æрбалæборунмæ ци паддзахæдтæ гъавтонцæ уонæй дæр – е ба дин æртæ.

Æма райдæдта тогкалæн сæрзелæн, кæцими архайгутæ дæр æма «нецигæнгутæ» дæр, зæгъун æнгъезуй, еугурæй дæр бæлдтæнцæ еунæг гъуддагмæ – цæйбæрцæбæл гæнæн æма амал ес, уой бæрцæбæл Уæрæсе исæнæхъаурæ кæнунмæ.

Зæгъæн, 1700 анзи Англи æма Голланди денгиз æрдигæй дзармадзантæй фатадзагъд исаразтонцæ Копенгагенбæл. Уомæй фæййагъаз кодтонцæ Данийæн тугъдæй æхе райсунæн, уæдта Карл XII тухтæ иссæребарæ кæнунæн, цæмæй ниццæвонцæ сæхе Петр Фиццаги æфсæдтæбæл Нарви рæбуни. Карл XII 1707 анзи сæ уæраги сæртæбæл Польшæ æма Саксоний ку æрлæуун кодта æма æхе Австрий хæццæ тугъдмæ ку цæттæ кодта, раст еци рæстæг имæ фæззиндтæй Джон Черчилль, Мальборой фиццаг герцог æма ин ниллигъстæ кодта, цæмæй тугъд æрдæргъос кæна Европи æма еугур хъауритæй дæр æхе ниццæва Уæрæсебæл. Англисаг минæвар æхцабæл дæр нæ байаурста. Карл XII рæбун архайæг французаг ихуæрст Константин де Турвисль куд имиста, уотемæй шведаг къаролæн е айдагъ æ унаффæгæнæг граф Пиперæн равардта 300 мин экюй… Цидæр адтæй, уæддæр Карл дæр исарази æй. Фал æ рæумиуæ æ фæрстæй фæцæй. Разæй имæ Уæрæсей æнгъæлмæ кастæй Полтавæ – уоми гириззаги дæрæнгонд кæми æрцудæй, уæхæн тугъд…

КÆРОНБÆТТÆНИ БÆСТИ

РÆСТÆГУТИ ЦИЙФÆНДИ ХАТДЗÆГТÆ ДÆР РАСАГЪÆСИ АККАГ ÆНЦÆ…

Кæстæр фæлтæрти гъомбæл кæнун гъæуй, цæмæй син Фидибæсти евгъуд рæстæгути цитгийнаг цаутæ æма хабæрттæ зæрдтагон уонцæ.

Уруссаг æфсæддон разамонгутæ шведаг тугъдонти цæйбæрцæбæл хъæбæрдæр æлхъивтонцæ, уой бæрцæбæл тухгиндæр кодта Уæрæсей æмцæдесонтæ æма фæрсæйкæсæг паддзахæдти нихмæлæуддзийнадæ.

1716 анзи англиссаг къарол Георг I карзæй бадæмдта, цæмæй бритайнаг министр Джеймс Стэнхоуп бардзурд радта адмирал Джон Норисæн: «Æвæстеуатæй бампурсун гъæуй Уæрæсей паддзахмæ, ахæст куд æрцæуа, æма ’й дара, цалинмæ уæрæсейаг æфсæдтæ Дани æма Германий зæнхитæй нæ райсонцæ сæхе, уæди уæнгæ…»

Англи, Австри æма Польши сæ медастæу 1719 анзи сахар Вени ци бадзурд исаразтонцæ, уомæй куд баунаффæ кодтонцæ, уотемæй, Швеций хæццæ ку бафедауонцæ, уæд цæмæй Уæрæсемæ Невай донбакæлæнæй уæлдай маци æрхауа. Уобæл Петр I арази ку нæ уа, уæдта æ нихмæ еумæйаг тухтæй истохун, æма, сауæнгæ ци бæстихæйттæ байеу кодта æхемæ, уони дæр ин фæстæмæ байсун, уой хæццæ ба ма ин Киев æма Смоленск дæр байсун. Сæ еци фæндитæй сæ фæффудевгед кодтонцæ, уруссæгтæ Швеций билгæрæнтти ци æндиудæй-æндиуддæр десанттæ исаразтонцæ, етæ.

Уæди сабуйради бадзурдæй æртæ анзи фæстæдæр Петр I аккаг хатдзæгтæ искодта æхецæн æма етæ абони дæр ма нин æнцæ ахсгиаг. Уæлдайдæр ба, абони Уæрæсе ци сæрмагонд æфсæддон операци æнхæст кæнуй Украини неонацизми нихмæ, уой рæуонæй нæ нихмæ нигулæйнаг паддзахæдти «раздзæугутæ» нæ нихмæ аллихузон фудмадзæлттæй æвзедæнтæ ке аразунцæ, уомæ гæсгæ дæр. Баруагæс уи уæд, евгъуд рæстæгути цаутæ æма хабæртти хатдзæгтæ цийфæнди ку уонцæ, уæддæр абони дæр ма расагъæс сæбæл кæнуни æма си нæхецæн пайдайагæн цидæртæ райсуни аккаг æнцæ. Уомæ гæсгæ ба сæмæ гъæуама æнæнвæрсонæй ма кæсæн, фал сæ лæмбунæг кастæй æртасæн æма нин зундæфтауæн уæнтæ…

Æрмæг мухурмæ бацæттæ кодта КОЛИТИ Витали