Всеволод МИЛЛЕРИ «Уруссаг-ирон-немуцаг дзурдуат» исаразгутæ. Разæй бадунцæ (галеуæрдигæй рахесæрдæмæ) СОБИТИ Инал, ÆМБАЛТИ Цоцко, профессор ФРЕЙМАН, ГАРДАНТИ Михал; лæуунцæ – МИСТУЛИ-фурт (дохтир), БЕКЪОЙТИ Г., ДЗАГУРТИ Губади, ГУРИАТИ Гагуз.

Гарданти Михал райгурдæй 1870 анзи Киристонгъæуи. Зæгъун гъæуй уой, æма еци æнзти, уæдта уомæй берæ фæстæдæр гъæуи исæвзурдæй карз социалон нихмæлæуддзийнæдтæ. Еци гъуддаг Михалæн фадуат равардта хуæрзæригонæй активон æхсæнадон куст кæнун. Адæми ’хсæн æновуддæрæй косун райдæдта Æрæдони семинарий каст ку фæцæй (1893 анзи), уæд. Еци рæстæг, берæ культурон архайгути хузæн, е дæр ахургæнæги куст æнгом исбаста активон революцион æма публицистон архайди хæццæ. Нæудæсæймаг æноси кæронæй райдайæ æма сауæнгæ Уæрæсей феврали революций уæнгæ Михал не ’суæгъдæ ’й паддзахи пъæлици цæстдардæй, æрахæссиуонцæ ’й æма ’й æ райгурæн Иристонæй фендæдуар кæниуонцæ.

Гарданти Михал адтæй революцион зундирахаст рæстзæрдæй ке уодигъæди ниффедар æй, еци ахургонд адæймæгути раздзæугутæй, Иристони ахургæнгути æрбайеугæнæг съездтæ аразунбæл æ уод ка гъардта, уонæй. Еци съездти сæйрагдæр фæткитæй еу е адтæй, æма си кæниуонцæ сæребарæмæ разæнгардгæнæг петицитæ. Петицитæ ниффинсунбæл Михал архайдта хъæбæр æновудæй. Уой хæццæ ба ма адтæй Цæгат Иристони ахургæнгути кæрæдземæн агъазгæнæг æхсæнади сæрдар дæр.

Гардани-фурт 1905-1907 æнзти куста Дзæуæгигъæуи марксистон къуари, уæдта зингæ агъаз кодта, «Эхо Кавказа», зæгъгæ, газет ка уагъта, еци хуæнхаг интеллигенций хуæздæр минæвæрттæн.

Фиццаг уруссаг революций æнзти Михал фæллойнæгæнæг дзиллити разæнгард кодта, цæмæй ниддæрæн кæнонцæ паддзахи старшинати исконд, фæссоронцæ гъæути хецæутти, байархайуонцæ бонгинти зæнхитæ байсунбæл. Реакций райдайæни, 1906 анзи, Михал куста ахургæнæгæй Хумæллæги æма инæлар-губернатор Колюбакини бардзурдмæ гæсгæ ахæст æрцудæй. Рарвистонцæ ’й Ростов-Донмæ. Ами дæр æхе исбаста социалон-демократти хæццæ. Анзи фæсте æрбаздахтæй æма ахургæнæгæй куста Мæхчески æма Гизæли. 1908 анзи ба ’й фæстæмæ æрахæстонцæ. Иристонæй бабæй æрвист æрцудæй ку исуæгъæ ’й, уæдта бабæй Иристонмæ ’рбацудæй, нæуæгæй ин фадуат фæцæй ахургæнæги куст кæнунæн, фал бустæги æдас ба нæ адтæй, еудадзуг имæ пъæлицæ æ цæстæ дардта.

Пролетарон революцибæл тохи Гардани-фуртмæ адтæй къæхкъуæрæнтæ дæр, æцæг фæллойнæгæнæг адæми хуарздзийнадæбæл æ гъуди некæд раййивта, тох кодта советон хецаудзийнади сæрбæлтау деникинонти контрреволюций нихмæ. 1919 анзи Терки советон республики революцион тухтæ уæлдай уæззау уавæри ку бахаудтæнцæ æма Иристонæй рæстæгмæ цæун ку багъудæй, уæд Гардани-фурт дæр уони хæццæ æхе райста Гурдзистонмæ æма уоми кодта сосæг куст.

Партий Кавкази крайкоми фæдзæхстмæ гæсгæ 1920 анзи коммунисттæ æма партизантæ фæстæмæ ’здæхун байдæдтонцæ Цæгат Кавказмæ Деникини æфсæдти фæскъилдун революцион исистадтæ аразуни туххæй. Гардани-фурт дæр иннæ революционерти хæццæ (Тæкъоти Симон, Бутати Хъазбег æма Золойти Никъала) Хъæрæугоми æфцæгбæл æрхизтæй æ райгурæн Иристонмæ æма агъазиау тох исамадта Деникини хъозонти хæццæ, бунæттон советон хецаудзийнадæ исцардгъон кæнуни сæрбæлтау.

Граждайнаг тугъди фæсте Гардани-фурт нæуæгæй ахургæнæги куст кæнун райдæдта, разæнгардæй архайдта æхсæнадон царди. Зингæ æргом раздахта исфæлдистадон куст æнхæст кæнунмæ дæр, революций агъоммæ куд кодта, уотæ бабæй æмбурд кæнун райдæдта Нарти таурæхътæ. Уонæн сæ еу хай (Нарти эпос) мухури рауагъта 1927 анзи. Еци рæстæг ма Гардани-фурт Цæгат Иристони наукон-æртасæн институти журнал «Известия»-йи ниммухур кодта агъазиау социалон-экономикон очерк «Киристонгъæу, царди факттæй æй æвдесгæй». Гардани-фурт æй дигорон æвзагбæл «Букварь»-и фиццаг автор, уæдта дигорон скъолати ахургæнуйнæгтæн хрестоматий дууæ киунугей исаразæг дæр.

Минкъий къохфинститæ нæ байзадæй Гарданти Михалæн æнæ мухургондæй дæр. Зæгъæн, «Революци æма контрреволюци Цæгат Иристони», «Ирон бийнонти равзурд æма ирæзти истори», «Æлдардзийнадæ Иристони», «Дигорон æвзаги грамматикæ», «Аргъæутти æмбурдгонд», драмæ «Рæхистæ» æма æндæртæ.

Ниффинста «Социалон-экономикон очерктæ», зæгъгæ, уæхæн сæргонди хæццæ агъазиау киунугæ. Мухури æй рауагъта 1908 анзи Дзæуæгигъæуи П.К. Григорьеви типографий. Фал киунугæ адæммæ нæ бахъæрттæй, цензурæ ибæл æ дзæмбутæ æрæвардта æма ’й басугъта, æ гъуди æргом революцион æма комкоммæ паддзахдзийнади нихмæ арæзт ке адтæй, уой туххæй. Байзадæй ма си айдагъдæр еунæг экземпляр – е нуртæккæ ’й Мæскуй В.И. Ленини номбæл паддзахадон библиотеки. «Очерктæ» финст æрцудæнцæ 1906 анзи газет «Эхо Кавказа»-йæн, фал мухури нæ рацудæнцæ, уомæн æма, куддæр Столыпини реакци райдæдта, уотæ паддзахи цензурæ газет исæхгæдта.

Устур æй Гардани-фурти финст очеркти ахедундзийнадæ, арф æнцæ æ гъудитæ, æ хатдзæгтæ, ес си бæлвурд æрмæг, айдагъ историктæн нæ, фал экономисттæн, этнографтæн æма лингвисттæн дæр сæ практикон кусти устур агъаз ка бакæндзæнæй, уæхæн æрмæг.

Киунуги ес дууадæс сæргонди. Уони хæццæ: «Хуæнхаг адæми гъезæмæрттæ зæнхи фудæй XX æноси райдайæни», «Кæмæ циуавæр бартæ ес зæнхитæй æма хезæнуæттæй пайда кæнуни гъуддаги», «Цæмæн æййафунцæ еудадзуг æстонг хуæнхон адæм» æма æндæртæ.

Нæ национ культури зундгонд архайгутæ Хетæгкати Къоста, Цæголти Геуæрги, Гæдиати Цомахъ æма иннети хузæн Гарданти Михал дæр æ публицистики тундзуй хуæнхаг адæми уæззау царди уавæртæ равдесунмæ, етæ зæнхи туххæй ци фудæбæнттæ æййафтонцæ, уой раргом кæнунмæ. Уой дæр уотид равдесуни туххæй нæ уæди хецауеуæггæнгути базгули кæнуни туххæй – кæдимайди ба гъезæмайраг адæми тухстдзийнæдтæ сæмæ багъариуонцæ æма син сæ цардиуагæ уæддæр еуцæйбæрцæбæл фæззæрдæмæдзæугæ кæнуни туххæй ести мадзæлттæ исаразиуонцæ. Уогæ, уотæ рауайдзæнæй, зæгъгæ, уобæл еци адæми сæрбæлдзоргутæ сæ зæрдæ уоййасæбæл дæр нæ дардтонцæ. Еци рæстæги ци политикон цардарæзт адтæй, æма паддзахади аграрон политики уой фудæй. «Æнæгъæнæ Иристони, – финста Михал, – зæнхæй æфсес æнцæ æдеугурæй 30-60 хæдзари – хецæн гъæздугутæ. Иннетæ сæ еугур дæр цæрунцæ ихуæрст зæнхитæй, тоги аргъ ибæл федунцæ, уотемæй…»

Гардани-фурт ахургæнæгæй берæ фæккуста хуæнхаг гъæути, уомæ гæсгæ хуарз зудта хумæтæг адæми царди уавæр. «Хуæнхаг гъæути ахид исæмбæлæн ес, æгириддæр зæнхи гæбазæ кæмæ нæййес, кенæ ба хуæрз минкъий зæнхæ кæмæ ес, уæхæнттæбæл. Етæ цæрунцæ, сæ хæстæгутæ син ци кæрдзини къæбæртæ раттунцæ, уомæй, кенæ ба рараст унцæ хонхæй идард будурмæ хъазахъи станицитæмæ хуар исамал кæнунмæ». Уой фæсте, зæгъгæ, «уæхæн уавæр идарддæр ку уа, уæд Иристон ХХ æноси райдайæнмæ уодзæнæй устур уæлмæрдти хузæн. Æндæр загъдæй ба «цагъди фæууодзæнæнцæ æстонгæй».

Ке зæгъун æй гъæуй, Гардани-фурт уæхæн хатдзæгмæ æрцæугæй, федар си уомæй æруагæс кодта идард ке нæбал æй социалон революци, æма е фадуат ратдзæнæй хуæнхаг æнæзæнхæ адæмтæн зæнхæ байсунæн.

Бæлвурд нимæдзти фæрци амудта, зæгъгæ, хуæнхаг гъæути цард кæнуй бонæй-бонмæ зиндæр æма гæвзукдæр, уомæ гæсгæ адæм къæбæр исамал кæнуни туххæй, ледзунцæ æндæр рауæнтæмæ. Фал хонхæй будурмæ ка лигъдæй, уонæбæл дæр хуæздæр бон нæ адтæй: нæ сæ финстонцæ будури гъæути, зæнхæ сæмæ ке нæ адтæй, уой туххæй. Гардани-фурт агурдта, цæмæй æвæстеуатæй зæнхæ лæвæрд æрцæуа, хонхæй будурмæ ка ледзуй, еци мæгур адæмæн.

Михал æ киунуги ахсгиаг тох исамадта паддзахи тугъдон-колонизаторон экономикон политики нихмæ, хормæ ин ракалдта е ’буалгъ миутæ, мæгур хуæнхаг адæми зæнхи гæбæзти тухæй ке есуй æма сæ æфсæддон хъазахъæгтæн куд иуаруй, уони.

Хъазахъи æма хуæнхаг адæми ’хсæн зæнхитæ раст иурст ке нæ цудæнцæ, уой туххæй Гардани-фурт æ киунуги æрхаста бæлвурд дæнцитæ. Еу рауæн Михал уотæ финсуй: «Сунжи хайади зæнхæ раст иурст ке не ’рцудæй, уомæ гæсгæ хуæнхаг адæймагæй хъазахъаг 58 хатти, гъома, кæд алли хъазахъаг уодгоймагæн дæр зæнхи хай лæвæрд æрцудæй 14,4 дæсæтини, уæд хуæнхаг адæмæй ба алкæмæн дæр æдеугурæй 0,25 дæсæтини. «Гъема зæнхæ уотæ æнæраст иурст ку цæуа, – финсуй идарддæр Гардани-фурт, – уæд адæмти еу хай экономикон æгъдауæй æнгъæлдзау æй адæми иннæ хаймæ. Уомæ гæсгæ адæми фиццаг хай (гъома, хуæнхаг адæм) мæгурæй-мæгурдæр кæнунцæ, иннетæ ба гъæздугæй-гъæздугдæр». Уæхæн гъуддаг Гардани-фурт нимадта хуæнхаг адæмти нихмæ знаггадæбæл æма æ нихмæ карз тох рапарахат кæнунбæл. Е æргомæй дзурдта, цæмæй зæнхæ цæуа раст иурст, ихуæрсгæ ’й ка кæнуй, уомæй ба минкъийдæр хъалон агурд куд цæуа.

Зæнхи фарстати хæццæ еумæ Гарданти Михал гъæддухæй дзурдта зæнхæ ихуæрсуни феддонтæ минкъийдæр кæнунбæл. Еци феддонтæй хъæбæрдæр æфхуардтонцæ бунæттон адæми. Зæгъæн, Гардани-фуртæн æхе нимадмæ гæсгæ, еци рæстæг Иристони цæрæг адæм хъазахъи станицити цæргутæн хъалони хузи сæ зæнхитæ син ке ихуæрстонцæ, уой туххæй фистонцæ 4335226 соми.
Уой фæдбæл Гардани-фурт куд финста, уотемæй хуæнхбæсти цæрæг адæми дзиппитæй уойбæрцæ æхца ке есунцæ, е бустæгидæр исмæгур кодта мæгур зæнхкосæг адæймаги. Зæнхи фарстабæл уотæ еузæрдиуонæй æма бæгъатæрæй дзоргæй, Михал æнауæрдон тох кодта, паддзахи хецаудзийнадæ Кавкази æхецæн ци хъозон исæвардта, еци Воронцови нихмæ дæр.

Хуæнхаг адæм уотæ æнæ зæнхæ ке адтæнцæ, уой комкоммæ кодта Воронцови политики фуд: «Воронцови æверхъау политикæ Иристои къурцдзæвæнмæ æртардта ХХ æноси райдайæни, æрсаста ин æ хъаурæ, исмæгур æй кодта, байста ин æ зæнхитæ, æ бартæ æма Туркмæ ледзун дæр уомæн райдæдтонцæ…»

Гардани-фурт æгъатир тох кодта, паддзахи æверхъау политикæ адæмти кæрæдзебæл ке ардудта, еци æбуалгъ гъуддаги нихмæ дæр: «Адæмти ’хсæн хæрандзийнадæ итаун нури политиктæ нимайунцæ тæккæ хуæздæр мадзалбæл. Уомæн æма син еци гъуддаг фадуат дæттуй фæллойнæгæнæг дзиллити сæ уæргутæбæл æрлæуун кæнун…»

Гардани-фурт дзурдта буржуазон монархист Байати Гаппой нихмæ дæр. Гаппо адтæй Воронцови фарс, худта ’й Кавкази адæмти интерестæ гъæуайгæнæг. Æма Гаппой дæр еуцæйбæрцæдæр балæдæрун æнгъезуй – æгирид неци, уæддæр паддзахи хецаудзийнади архайæг уогæй ин, æнæ уотæ дзорæн нæ адтæй.

Фал æ дзубандитæй ке фегæр æй, козбаугæнæг ке иссæй, е ба Гардани-фурти хъæбæр истингун кодта æма еци мæстæйдзагæй финста: «Мадта зæгъонцæ сæхуæдтæ, паддзахи хъозони политики буни ци адæмтæ æргубур æй, етæ, кæддæра нæ рабæрæг уайуонцæ Воронцови цъамар миутæ. Ка равардта уæд Гаппойæн æфхуæрд адæми номæй дзоруни барæ?»

Гардани-фурти финст очеркти ахедундзийнадæ ма никкидæр уой медæгæ ’й æма автори бон бацæй еци рæстæги карз социалон æма къласон тох равдесун. Уæди рæстæги еуæй-еу æхсæнадон архайгутæ ба (Цæликкати Ахмæт, Хъодзати А., Бритъиати Елбиздихъо æма æндæртæ) дзурдтонцæ, зæгъгæ, Иристони уогæ дæр нæййес уæхæн карз социалон нихмæлæуддзийнæдтæ æма къласон тох. Гардани-фурт равдиста, паддзахи хецаудзийнадæ 60-аг æнзти æргомæй æ армæ ке дардта баделиатæбæл, æма сæ фарсбæлхуæцæг ке адтæнцæ, æма уомæ гæсгæ Иристон ке фæддех æй, кæрæдземæн знаг ка иссæй, уæхæн дууæ лагеребæл – монархисттæбæл æма демократтæбæл. Æма се ’хсæн байеудагъ æй карз медтугъд.

Идарддæр Гардани-фурт амонуй, зæгъгæ, паддзахи политики, комкоммæ ба Воронцови архайди уæззау фæстеугутæй еу æй, 60-аг æнзти Иристони хорнигулæн хаййи æма хуæнхбæсти ци тухгин исистад адтæй, е. Еци исистадæй фæстагмæ рауадæй революций артдзæстæ æма байеудагъ æй æнауæрдон тох, Воронцов ци æлдæрттæ багъомбæл кодта, уони нихмæ.

Киунуги автор ма никки дæр финсуй, 1902 анзи Дур-Дури зæнхкосгутæ сæ баделиати нихмæ ци исистад исаразтонцæ, уой туххæй дæр: «Æстонг дурдуйрæгтæ агурдтонцæ зæнхæ, фал сæбæл Туйгъанти бонгинтæ фæттухгиндæр æнцæ, уруссаг æфсæдтæ æма бунæттон администраци сæ фарс ке адтæнцæ, уой фæрци. Етæ 1902 анзи 2 майи ниддæрæн кодтонцæ зæронд Дур-Дур…»

Гардани-фурт æ киунуги цубурæй дзоруй 1905-1907 æнзти цаути туххæй: «Иристони адæми æрлæуун гъудæй, кенæ сæ ка бастъигъта æма сæ æнæ хæдзарæ ка фæккодта, уони æма буржуазий фарс, кенæ ба уруссаг пролетариати фарс. Ке зæгъун æй гъæуй, фæллойнæгæнæг Иристон рацудæй дуккаг надбæл, уруссаг пролетариати фæдбæл æма ин фадуат фæцæй сурх турусай хæццæ æ бартæбæл тох кæнун…»

Фиццаг уруссаг революций рæстæг æхсæнадæ дууæ кæрæдзей нихмæлæууæг къуаребæл фæддех æй, гъома, освобожденецтæбæл æма консерватортæбæл. Освобожденецтæ зæронд æгъдæуттæй сæ еминæ фæууингæй, æрбалæудтæнцæ сурх турусай буни æма æнауæрдон тох исамадтонцæ бунæттон администраций æбуалгъ миути нихмæ. Цубурдзурдæй, революций арт хусгæ нæ, фал цирендæрæй иссугъдæй Иристони гъæути дæр.

Устур æй Гардани-фурти публицистикон очеркти ахедундзийнадæ. Етæ еума хатт равдистонцæ уой, æма Гардани-фурт ке адтæй Иристони адæми еузæрдиуон фурт, революцион-сæребарадон æзмæлди тæккæ æновуддæр архайгутæй.

Гарданти Михал æхе нимадта Хетæгкати Къостай еузæрдиуон фæдонтæй еуебæл. Е хъæбæр хуарз зудта Къостай лæгæй-лæгмæ, цалдæр хатти исæмбалдæнцæ еумæ, фæдздзубандитæ кодтонцæ. Еумæ исистонцæ сæ къарæ дæр. Къостай рамæлæти фæсте Михал зæрдибунæй финста æма мухур кодта уой туххæй æ имисуйнæгтæ. Уони кæддæр мах дæр нæ газети мухур кодтан.

Гарданти Михали берæ хуарздзийнæдтæй еу адтæй, æма рæстуодæй ауодудта ирæзгæ фææлтæрбæл, уой фæрци Иристони фæсевæдæй беретæ иссæнцæ зундгонд æхсæнадон-политикон архайгутæ, исгъомбæл кодта революцион советон интеллигенций номдзуд минæвæрттæ.

* * *

Гарданти Михал æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй 1962 анзи æ райгурæн Киристонгъæуи, æма ’й гъæубæсти, Иристони дзиллæ устур кади хæццæ рафæндараст кодтонцæ е ’носон бунатмæ…

Гарданти Михалæн æ бон, æвæдзи адтæй, æ цардвæндаг уотæ исаразун æма си алцидæр кæрæй-кæронмæ айдагъдæр æхе хуарзæн куд адтайдæ – æ зунди курухондзийнадæмæ, æ рауон-циуондзийнадæмæ гæсгæ ин уæхæн равгитæ адтæй. Фал уой сæрмæ æрхæссуйнагбæл æхецæн нæ исаккаг кодта æма равзурста æ уодикондмæ гæсгæ цитгиндæр карнæ – хумæтæг адæми амонди сæрбæлтау нивонди над… Æма уомæ гæсгæ ба хуарз уидæ абони дæр ин æ хъиамæттæмæ гæсгæ фулдæр кадæгонд ку цæуидæ…

Гарданти Михали цардвæндаги туххæй радзубандий кæронбæттæни ма мухур кæнæн æ финст æрмæгутæй еу.

ТОТОЙТИ Михал (1910-1979), историон наукити доктор

ГАРДАНТИ Михал

МÆ ФИДИ ФИДÆ АЛИЙИ ИМИСУЙНÆГТÆЙ

Ме ’нсувæр Бæрег мæ фиди фидæ Алийæн уарзта æ кувдтитæ æма ин адтæй амменæгæнæг.

Еу хатт Баба (уотæ худтон æз мæ фиди фидæ Алий) изæрæй радзурдта махæн, Нарти Сау робаси царбæл Уациамонгæй куд соми кодтонцæ, уой. Тауæрæхъ фæцæй, æхе даргъ сире къелабæл рауагъта арти размæ æма æ зæронд æмбалмæ дзоруй:

– Нæ зæронд, тауæрæхъи хуарзæнхæ ба дæу фæууæд. Кæд нин неци тауæрæхъ æрхæсдзæнæ, уæдта дæхе балхæнæ ниуæзтæй.

– Тауæрæхъи хуарзæнхæ дæр, аргъауи хуарзæнхæ дæр дæу уæд! Арахъ агорис æма дин æнæ уой дæр равардтайнæ.Нуртæкки дæ гъæуй, æви фæстæдæр, хуссунбæл?

– Рахæссæ ’й, ра, æз ба Уациамонгæй еу баниуазон.

Зæронд Нана фестадæй, æ рази ин байвардта тумбул фингæ фæрзеуæйдзагæй, фиди æгъзæл, арахъи цайдан, къумæли къос.

ТУЙГЪАНТИ Махарбеги конд хузæ «Нарти кувд».

Уой, нæ Уациамонгæ, нæ Уациамонгæ, бæркадгин уай. Алцæмæй дæр не ’фсийни къох идзаг æй, зæгъгæ, æма ниуазæн райста, æр æй идзаг кодта архъæй æма дзоруй:

– Игъосетæ, исон æхсæвæ æй Уасгергий æхсæвæ; Уасгергийæн нæмæ ес борæ нæлфус нивондæн – тохъули æма уин æй исон æхсæвæ равгæрддзæнæн.

Бæрег имæ игъæлдзæгæй дзоруй:

– Баба, баба, сауæнгæ дæр Уациамонгæ æма Уасхæ дзорис ’ма дин сæ нæ фæллæдæрæн. Ци ’й Уациамонгæ, Уасхæ?

– Уой, Баба дæ рунтæ бахуæра, бабай биццеу Бæрег! Уасхæ æй уæларвон Хуцау, Уациамонгæ ба сомий фингæ. Раги нæ фидтæлтæй еске естæбæл дзоргæй Уасхæ зæгъун, радтун ку бафæразтайдæ, уæд ин еци дзурдæн сайæн нæбал адтæй. Уасхæ зæгъидæ æма уомæ гæсгæ. Дууæ лæги естæбæл исдзоргæй ку бафедауиуонцæ æма Уасхæ ку зæгъиуонцæ, уæд еци дзурдæн фæссайæн нæбал адтæй: Уасхæ се ’хсæн адтæй.

Уациамонгæ ба адтæй сомигæнæн фингæ. Адæми æхсæн ести растдзийнадæ исбæрæг кæнун ку гъæуидæ, уæд дзурдтонцæ Уасхæй Уациамонги сæргъи, мæнæ атæ, мæн рази цæхæн тумбул фингæ ес, уæхæн фингæбæл æривæриуонцæ цæнхæ, дзол æма ниуæзтæ (къоси бæгæни, уæрас, кенæ ронг, хуарз арахъæй гъæстæй æма уонæй сомигæнгæй æрдзориуонцæ гурусхаг, хъаугъайаг гъуддагбæл. Уой фæсте ба игъосгутæ исдзориуонцæ гъуддагбæл, раст æма хæран равзариуонцæ, æма уотемæй Хуцауи номæн гъуддаг ралух кæниуонцæ. Дæуогътæ ба Уациамонги цæнхæ, дзол æма ниуæзтæй ниййахуадиуонцæ æма бафедауиуонцæ.

– Мадта, уæд аргъауи, тауæрæхъи хуарзæнхæ ба дæу уæд, зæгъгæ, ба цæмæн фæззæгъунцæ?

– Уотæ фæззæгъунцæ уомæн, æма æмбурди адæм, кенæ ба æвдесæнтæ фæдздзорунцæ радæгай: кæми – еу, кæми – иннæ. Дæуогътæй сæ еуей дзубанди ку фæууй, уæд иннемæ бадзоруй, Уациамонги хуарзæнхæ ба дæу уæрагбæл æринцойнæ кæнæд, зæгъгæ. Гъома, æз фæдтæн дзубандигонд, нур ба дæу радæ æй раст дзорунмæ — æндæра неци. Мæнæ сумах, аргъæуттæ гæнгæй нæ фæззæгъетæ, аргъауи хуарзæнхæ ба дæу, – кенæ ба аргъауи къерппатæ ба дæубæл ивæрун, зæгъгæ. Устурти æхсæн дæр – уотæ. Æрмæст аргъауи мæнгæдтитæ дæр рафтауй сувæллон æма етæ ба æнцæ æ къерппатæ.

Уотемæй, Уациамонгæ дæу уæрагбæл æринцайæд, тауæрæхъи хуарзæнхæ дæу, аргъауи къерппатæ дæубæл, зæгъгæ, дзорæг кæмæ æхе бахата, е гъæуама радзора ести, кенæ ба æхе балхæна, мæнæ мах зæронд æхе аци æхсæвæ хуæрдæ, ниуæзтæй куд балхæдта, уотæ. Æрмæст Уациамонги дзурдæн æлхæнæн, уæйæ кæнæн нæййес. Е фæууй раст æма хæрангæнæги туххæй дзурд. Уæхæн дзурд ба гъæуама зæгъа, гъуддаг ка зона, ка бакæна, е, æндæр дзæгъæл дзубандитæ Уациамонгæбæл не ’нгъезуй. Уациамонгæй фæдздзоруй дæуогъ дæр, зæнхæ, арв, цæнхæ, дзол æма ниуæзтæй тумбул финги сæргъи адæми æхсæн.

Уациамонги сомигæнæн дзурдтæ æнцæ мæнæ атæ: дзорæг æрдзубанди кæнуй, растæй гъуддаг куд фæззонуй, уотæ, уотæ, уæдта син се ’цæгадæ ба банхæст кæнуй мæнæ атæ: æз ке дзурдтон гъуддагæн æцæгадæй, уой æрдзурдтон сумах адæми рази æнæмæнгæй, æнæ неци баримæхстæй, – нæ фидæ арви буни æма нæ мадæ зæнхи реубæл, нæ цæнхæ, нæ дзол, нæ ниуæзти сæргъи, нæ тумбул финги сæргъи.

Ка ’й зонуй ’ма естæмæй мæнгæ ку разиннон, мæ Уасхæй сумах ку басайон, уæд æ ходуйнаг мæ фиди уæрагæй, мæ фиди рехæй макæд рахезæд; мæхуæдæг ба уе ’хсæн гæмæх æма гъолонæй, мæнæ аци гъолон лæдзæгау, куд фæххæтон, уотæ. Мæ дзурдтæ, мæ дзубандитæ æнцæ раст аци зæнхæбæл, арви буни, сумах æхсæн æма син сумах ба уотæ æвдесæн.

Уотæ ку расоми кæнуй дæуогъ, уæд уой дзоргæй ба æ къох æрхæссуй гъолон лæдзæгбæл, дзол цæнхи ниттолуй, уой дæр æма ниуæзтæй дæр ниййахуадуй. Лæг уæхæн дзурд ку радтуй, уæд е хуннуй Уасхæ.

ГАРДАНТИ Михали къохфинститæй ист.