ГАПБАТИ Иван нæ республики номдзуд кафгути хæццæ.

Гапбати Иван адтæй æцæг разамонæг, адæмæн берæ хуарздзийнæдти бацудæй. Æз æй мæ сабийбонти бафæсмардтон, сæ фидтæлтæ адтæнцæ нæ хуæрифурттæ. Æма мæн кенæ не ’рвадтæлтæй еске ку фæууинидæ, уæд уотæ зæгъидæ:

– О, ме ’стур мади ’рвадтæлтæ, куд айтæ?

Æма Ивани имисгæй мæ фæндуй еу къуар хабарей кой ракæнун.

1940 анзи нин Дигоргоми Фæснæли астæуккаг скъолай адтæй ахуради хайади хецау (завуч), уæдта ма ахургæнæг уруссаг æвзаг æма литературæбæл. Ахургæнгути коллективи, скъоладзаутæ æма ниййергути æхсæн ин адтæй устур кадæ. Мæ фиди цæсти ба ахургæнæгæй уæлдæр неке адтæй, изæдтæ æма идаугути хæццæ сæ æмбарæнæй барста.

Еу сæумæ мин бафæдзахста, абони Ивани фæууинæ æма ин зæгъæ, изæри де ’мбæлтти хæццæ махмæ куд уай, зæгъгæ.

Мæ фидæ син косарт ракодта, æрбахудта синхи хестæрти дæр. Етæ син хъæбæр зæрдиаг арфитæ фæккодтонцæ, нæ фæсевæди нин рохс надбæл аразетæ, неци син æвгъау кæнетæ, зæгъгæ.

Иван æ сæйраг кустæй кæд хъæбæр æнæйевдæлон адтæй, уæддæр устур æргом æма берæ рæстæг æздахта скъоладзаути хæццæ фæсуроктæ æма фæсахурти рæстæги гъомбæладон кустмæ. Разамунд лæвардта литературон æма драмон къуæрттæн. Абони дæр ма мæ цæститæбæл уайуй, уруссаг æвзагбæл пьесæмæ гæсгæ ци спектакль бацæттæ кодта, е. Æхуæдæг си гъазта сæйраг роли.

Махмæ, кæстæр скъоладзаутæмæ, хъæбæр дессаг кастæй, спектакли архайæг скъоладзаутæ, æнæ киунугæмæ кæсгæй, куд хуарз дзурдтонцæ æма æнхæст кодтонцæ сæ рольтæ.

Гъуди кæнун, Иван 1945-аг хъæбæр тухст анзи, Мæхчески райони партий райкоми фиццаг секретарæй косгæй, ци устур организаторон куст кодта, уой. Фæстугъдон æнзти адæм дæр æма колхозтæ дæр исмæгур æнцæ. Нæ фагæ кодтонцæ косæнкъохтæ, галтæ, бæхтæ, мадта машинттæ æма трактортæн ба сæ кой дæр нæ адтæй. Фал уæддæр уалдзигон-будуйрон куститæ хуарз рацудæнцæ.

Фæстагмæ Иван куста Цæгат Иристони Министрти Совети сæрдари хуæдæййевæгæй. Еци рæстæг куст цудæй Дигоргоми гъæутæ Стур Дигорæ, Дзинагъа, Æхсæуæ æма æндæр рауæнтæмæ электрон рохс бауадзунбæл.Куститæ цудæнцæ устур къулумпитæй. Уæд еци гъуддаг æхемæ райста Гапбати Иван. Уæхæн къуæре нæ адтæй, æма коми не ’рбалæудтæй, фулдæр хæттити ба – сауæнгæ æ уолæфæн бæнтти дæр ма – Иван æхе гъуддаг некæд уæлдæр кодта.

Зæгъун æнгъезуй, электрон рохс уадзуни куститæ цубур рæстæгмæ æ фæрци фæрраст æнцæ. Фал етæ кæронмæ ку фæххæстæг æнцæ, уæд Иван, гъулæггагæн, уæззау незæй фæссæйгæ ’й, бахаудтæй сæйгæдонæмæ. Æз æй бабæрæг кодтон, дохтиртæ имæ неке уагътонцæ медæмæ, фал бунккаг уæладзуги адтæй, хустæй къæразги хуæдрази. Уордигæй мæмæ ракастæй æма æ фиццаг фарст:

– Стур Дигорæмæ электрон росх исхъæрттæй?

– Исхъæрттæй, – загътон ин æз.

– Дæ цæрæнбон берæ, ме ’стур мади ’рвадæ, – зæгъгæ, мин райарфæ кодта.

Еума цау. Еу бон рагигомау, æхуæдæг хуæдтолги рульбæл, уотемæй Иван фæззиндтæй Ирæфи райæнхæсткоммæ. Æз дæр уæд уоми кустон, æ хæццæ мæ райста æма бамедæг ан Мæхчески. Колхозонтæ гъæуи астæу рæзæдзæхæрадони тумугъæй æлвидтонцæ Калинини номбæл колхози фусти дзогæ.

Ивани ку рауидтонцæ, уæд еугурæй дæр сæ куст фæууагътонцæ, е син кæрæй-кæронмæ  сæ къохтæ райста, сæ царди хабæрттæй си бафарста алкедæр. Уæдта æхе фæффест кодта, æ дустæ бахадта, кедæр къохæй æрбаскъафта фусæлвинæн кæрдæн æма бавналдта сæ хæццæ ерисæй æлвинунмæ.

Рæфтон уолæфти рæстæги сæ хæццæ фæдздзубанди кодта берæ фарстатæбæл, лæмбунæг сæ фæффарста сæ царди æма фæллойни уавæртæй.

– Неци нин æй, нæ еугур дæр ан къæбæр хуæрунгъон, мæгур нæ ан, фал нæ нæдтæ, не скъолатæ, сæйгæдонæ, культури артдзæститæ ба ’нцæ фæккæсуйнаг, – загътонцæ етæ.

– Мадта мæнæн дæр ме ’рбацуди сæр хъæбæрдæр еци фарстати фæдбæл æй, рæхги сæмæ гъæуама хецауади æмбурди æркæсæн,– балæдæрун син кодта Иван.

Еума хатт мин рауадæй уæхæн фембæлд Ивани хæццæ æхсайæймаг æнзти. Мæскуйæй нæ республикæмæ командировки иссудæй партий ЦК-и бæрнон косæг Барминков. Уой бафæндадтæй Дигоргоммæ рабалци кæнун. Республики хецауадæй æ хæццæ адтæй Гапбати Иван. Мæн дæр – партий Ирæфи райкомæй – райстонцæ сæ хæццæ.

Берæ фарстати фæдбæл адтæй Барминковæн е ’рбацуд. Мæцути бацудан скъола-интернатмæ. Дæргъвæтийнæ рауадæй ахургæнгути коллективи хæццæ æ дзубанди. Хъæбæр син райарфæ кодта, хуæнхаг уавæрти, сæ зиндзийнæдтæ нецæмæ даргæй, уотæ зæрдиуагæй ке архайунцæ æригон фæлтæр ахур æма гъомбæл кæнунбæл.

ГАПБАТИ Иван (галеуæрдигæй фиццаг) республики бæрæгбони мадзæлттæй еуеми.

Дессаг ба имæ е фæккастæй, æма ахургæнгутæн сæ фулдæр нæлгоймæгтæ ке адтæнцæ, е. Загъта, е мин хъæбæр æхцæуæн æй, зæгъгæ. Уæрæсей, дан, берæ скъолати нæ фæууиндзæнæ еунæг нæлгоймаг ахургæнæг дæр.

Иван ин æ берæ фарстатæн лæвардта арф æма бæлвурд дзуæппитæ, зонгæ ’й кодта Дигоргоми истори, æ адæми æгъдæуттæ æма традицити хæццæ. Иуазæг гъæути лæмбунæг игъуста адæммæ, дзуапп син лæвардта сæ цæмæдесаг фарстатæн, бацæуидæ син сæ хæдзæрттæмæ дæр. Æ зæрдæмæ фæццудæнцæ се ’гъдау, сæ иуазæгуарзондзийнадæ.

Еци рæстæги, Хрущеви амундмæ гæсгæ, бари-æнæбари дæр хуæнхбæсти цæрæг адæми бари-æнæбаридæр ке ледзун кодтонцæ будуйраг гъæутæмæ, е берети зæрдæмæ нæ цудæй. Фæстæмæ раздæхгæй, надбæл нин иуазæг дæр загъта:

– Дзæгъæли ледзун кæнетæ хуæнхаг адæми сæ уарзон бунæттæй, æрцæудзæнæй уæхæн рæстæг æма син лигъстæ кæндзинайтæ, фæстæмæ хуæнхбæстæмæ баледзетæ, зæгъгæ. Хуæнхти ес берæ хæзнатæ, игуæрдæнтæ, сæрдигон фонсхезнитæ, рæсог дæнттæ æма ирд сауæртæ, уони дзæгъæл ниууадзун рæдуд уодзæнæй…

Æма ма еу имисуйнаг Ивани туххæй. Адтæй, æвæдзи, 1944 кенæ 1945 анзи. Иван куста Мæхчески райкоми фиццаг секретарæй. Уалдзæг рахаста уарунгун, хуæнхтæй бунмæ лæбурдтонцæ дор, зменсæ æма сикъити зæйтæ, нæдтæбæл берæ рауæнти нæбал адтæй рацæуæн. Комидумæг æма Кæлухадаги фæхстæ ’рлæстæнцæ, над бустæгидæр æрæхгæдтонцæ.

Уæд райком æма райæнхæстком фæдздзурдтонцæ адæммæ æма етæ хъæбæр беремæй рацудæнцæ над кæдзос кæнунмæ. Кустонцæ  айдагъдæр иуæнгти хъаурæй, белтæ æма къахæнтæй.

Кустæн разамунд лæвардта Иван æхуæдæг. Рауæнæй-рауæнти багъудæй рамодзæн æрмæгæй испайда кæнун дæр.  Æма еци гъуддаг дæр æхемæ райста Иван-динамит æма æндæр ихалæн æрмæгути хæццæ æхуæдæг архайдта… Дууæ бонемæ надбæл æдзæстхезæй цæун райдæдтонцæ галуæрдунтæ æма бæхуæрдунтæ, машинттæ дæр.

Гъуди ма ’й кæнун, еу исрæмугъди зæнхи буни хъæбæр арфæй исхаудтæй устур тумбул дор. Уомæн æ уæле байзадæй недзамантæй циуавæрдæр цæрæгойи фæлгонц. Уой фæсте æй Иван фæлласта Дзæуæгигъæуи бæстæзонæн музеймæ.

Уæхæн адтæй æ уодигъæдæ Гапбати Иванæн. Неке æма си неци иронх кодта.

МÆРЗОЙТИ Сергей (1927-2009), публицист, æхсæнадон архайæг