Гурджибети Блашка адтæй Иристони зингæдæр финсгутæй сæ еу. Дигорон æвзагбæл фиццагидæр аййев уадзимистæ финсун райдæдта Блашка, уомæ гæсгæ рацудæй æвецуд æма зин исфæлдистадон надбæл. Æ уадзимистæ рæхги рахæлеу æнцæ Мæздæги цæрæг фæллойнæгæнæг адæми ’хсæн къохфинститæй, уæдта еугур Иристони дæр.

Финсæги цубур биографий агъоммæ цубурæй зæгъдзинан, ирон станицитæ Мæздæги зилди кæд æма кутемæй фæззиндтæнцæ, уой туххæй. Нур Мусгъæуи ци муггæгтæ ес, етæ паддзахи дзамани цардæнцæ Дигори коми, худтонцæ сæ Мæсуггъæу. Хонхи æнæ зæнхæй гъезæмарæй мардæнцæ æма хуæздæр цард æнгъæл ралигъдæнцæ коми думæгмæ. Уоми Хъарадзаути гъæуи размæ хонсарæрдигæй, Хæзнидони билæбæл, ханс æма пихсбунти æрцардæнцæ. Еци гъæу хундтæй Кет. 1805-1808 æнзти тухгин гъигæдард, карз æфхуæрд баййафтонцæ кæсгон æлдæртти ’рдигæй. Сæ гъæу пурхæгонд æма сугъд æрцудæй, уомæ гæсгæ рахауæ-бахауæ кодтонцæ аллирауæнти. Фæстагмæ сæ гъаст бахастонцæ Дзæуæгигъæуи федари комендант Дельпоццомæ.

 

ЦАРДБÆЛЛОН БÆРГÆ АДТÆЙ, ХУÆРЗАМОНДМÆ БÆРГÆ БÆЛДТÆЙ…

Æфхуæрд адæмæн равардтонцæ будурмæ раледзуни барæ. Уотемæй 1810 анзи исирæзтæнцæ Мусгъæу æма иннæ гъæутæ. Уæдæй фæстæмæ сæ цард баст æрцудæй уруси хæццæ. Фидæй фуртмæ службæ кæнун райдæдтонцæ Уæрæсей паддзахи гъуддагæн.

Поэт райгурдæй 1868 анзи, 1 мартъий, Мусгъæуи, æфсæддон службæгæнæги хæдзари. Блашкай фидæ, Майрæнсау, адтæй афицер, æ рæстæгмæ гæсгæ ахургонд æма æгъдаугин лæг, рамардæй Блашкабæл авд анзи ку рацудæй, уæд.

Блашка фиццаг ахур кодта станицæ Павлодольски райдайæн скъолай. Каст æй фæцæй хуарз бæрæггæнæнти хæццæ. Уой фæсте, æ хæстæгути фæрци, бацудæй Стъараполи гимназимæ, фал æй каст нæ фæцæй: фадуæттæ ин нæ адтæй.

Блашка 1888 анзи бацудæй Хъизлари фиццаг Гребенскаг полкмæ. 1889 анзи 10 сентябри Блашкайæн равардтонцæ урядники ном, 1890 анзи ба 16 сентябри уæгъдæгонд æрцудæй æфсæддон службæй. Æ царди уавæртæ зин адтæнцæ, уомæ гæсгæ 1891 анзи 8 апърели фæстæмæ бацудæй æфсæддон службæмæ. Уордæгæй ба æрвист æрцудæй, рагæй кумæ бæлдтæй, еци Стъараполи хъазахъаг юнкерти скъоламæ. Каст æй фæцæй 1893 анзи æма иссæй подхорунжий. Уæдæй фæстæмæ службæ кодта Сунжæ-Дзæуæгигъæуи фиццаг полкки æфсæддон ахуради сæргълæууæгæй.

Гурджибети Блашка берæ уарзта æфсæддон службæ. Æ царди фулдæр бонтæ рарвиста еци кусти. 1900 анзи ин лæвæрд æрцудæй сотники ном, 1904 анзи ба иссæй подъесаул. Еци анзи барвæндæй рандæй уруссаг-япойнаг тугъдмæ. Уоми фæммард æй 1905 анзи 18 июни (зæронд нимадæй) еу тугъдон федар Сан-Вайцы, зæгъгæ, уой есгæй.

Ци полкки службæ кодта, еци æфсæддон хаййи хецауадæ Блашкайæн искодта устур кадæ. Æ мард ин цинк кири Манчжурийæй æрбаластонцæ Мусгъæумæ æма уоми æрцудæй ивæрд устур кади хæццæ.

Саударæн æмбурди Блашкай туххæй радзурдта академик В.Миллер дæр. Ци загъта, е финст не ’рцудæй, фал бæрæг æй, Блашкай хæццæ зонгæ ке адтæй æма ин е ’сфæлдистадæн устур аргъ ке кодта, е.

Полкки командир Баратов ци уац «Памяти подъесаула Власия Ивановича Гуржибекова», («Терские ведомости», 1906 г., №№ 150, 151), зæгъгæ, ниффинста, уоми финста Блашка хъазауатдзийнади  æма, кутемæй фæммард æй Идард Хорискæсæни, уони туххæй. Зæрдæбæл æрлæууй Блашкай æмдзæвгæ «Мæлæг æфсæддон». Адæймагмæ уотæ фæккæсуй, цума ’й поэт æхе карнæбæл ниффинста, уоййау.

Ку мæлун уин, о мæ мадæ, мæ хуæрæ!

Бийнойнаг, фæууадзун дæ дзæгъæлæй!

Сауæй мæбæл бадаретæ уæ сæртæ,

Неуетæ, ихалгæй дор уæ нæгæй!

*  *  *

Æ ахури бонти Гурджибети Блашка хъæбæр бауарзта аййев литературæ. Бакастæй берæ уадзимистæ уруссаг классикон литературæй, уони æмрæнгъæ берæ уарзта Хетæгкати Къостай исфæлдистадæ дæр. Е æнæ фæззингæ нæ фæцæй Блашкай финститæ æма зундирахастбæл.

 

«ЦÆГЪДÆ, ЦÆГЪДÆ, МÆ ФÆНДУР, ДÆ ХАТÆНТИ НÆУÆГ ГЪÆР…»

Нæрæмон, æвæлмæцгæ Къостай фæндадтæй, цæмæй, нарти номдзуд уадиндзæйдзæгъдæг Ацæмæзау, адтайдæ æ фæндури азæлд, цæмæй еугур дуйне дæр райгъал кодтайдæ æма цудайдæ рæстади надбæл уæлахезмæ. Гурджибети Блашка дæр æ зæрди тæгтæй бид фæндури хъаурæмæ кастæй æнгъæл æма финста:

Цæгъдæ, цæгъдæ, мæ фæндур,

Дæ хатæнти нæуæг гъæр.

Æз дæ кæнун мæ уæлхъур

Царди мæтæй хъæбæрдæр.

Гурджибети Блашка бæлдтæй Къостай фæууинунмæ æма ’й куд æнгъæлæн, уотемæй, æвæдзи, фæууидтайдæ 1889 анзи августи мæйи. Уæд Блашка æ финстæгутæй еуеми финста: «Иннæ бон, гъома, сабати, цæун Пятигорскмæ, е æй бустæги хуарз, уомæн, æма уоми уæд игон кæнунцæ цирт Лермонтовæн». Мах ба зонæн, Къоста уоми ке бакастæй е ’мдзæвгæ «Лермонтови цирти размæ». Адæм имæ зæрдиуагæй æрдардтонцæ сæ гъос, æма ’й Блашка дæр, уоми уогæй, æнæ фæууингæ нæ фæццайдæ.

Уомæй уæлдай ма æй бæлвурд: Къоста Гайттати Иналухъи хæццæ хуарз зонгæ ке адтæй, æ хæдзари ахид ке ’мбалдæй, е. Æ кизгуттæй ин еуей корунмæ дæр гъавта. Еци хæдзарæмæ хæстæг лæудтæй Блашка дæр, фæстагмæ ба æхецæн бийнойнагæн æрхудта Иналухъи кизги– Надяй. Уæхæн уавæрти Къоста æма Блашка кæрæдзей æнæ зонгæ нæ адтайуонцæ.

1899 анзи Къоста адтæй æрвисти, æма Блашка гъенцъун кодта æ уарзон поэти карнæбæл. Еци анз ниффинста æмдзæвгæ «Къоста», уоми зæгъуй:

Нæ уинуй дæ хæстæгмæ нæ цæстæ,

Йизолмæ игъосуй дæ нæ гъос…

Августи мæйи 1902 анзи Блашка е ’фсæддон службæй сæхемæ ’рбацудæй æ бийнонти фæууинунмæ æ бийнонти. Уæд æнæнгъæлти Мусгъæуи фембалдæй Къостабæл. Сæ фембæлди рæстæг адтæй цубур, еунæг бон. Фал уæддæр сæ зæрдити гъудитæ раргом кодтонцæ сæ кæрæдземæн. Къоста æма Блашка 1902 анзи æцæгдзийнадæй ке фембалдæнцæ, уой туххæй 1934 анзи дзурдта Блашкай хæстæг æма хæлар Тускъати Балодти; æхуæдæг дæр адтæй сæ рази еци рæстæги. Аци хабари кой ма кодта 1962 анзи дзæрæстейаг зæронд лæг Адцети Александр дæр.

Блашка æхе æма фæллойнæгæнæг адæми арф зæрдуарзондзийнадæ равдиста Къостамæ е ’мдзæвги:

Ка дин не ’скæндзæнæй кадæ,

Ка дин нæ ратдзæнæй æгъдау?

Ка ’сдзурдта, ниййергæй нæ мадæ,

Адæммæ не ’взагæй дойау?..

Арфæгондæй дин нæ бæстæ

Мижди æрветуй æ боз!..

1906 анзи, апърели, Къостай зæрдæ ку банцадæй æ кустæй, уæд Мæздæги станицити адæм дæр номдзуд поэтæн искодтонцæ устур кадæ, æрбарвистонцæ ин венок æма ибæл бакодтонцæ Блашкай финст æмдзæвгæ æрхи пластинкæбæл. Еци финст нур дæр æй Къостай музейи.

Блашкай исфæлдистадон мотивтæ адтæнцæ адæмон, лæудтæй прогрессивон надбæл, финста мæгур фæллойнæгæнгути уæззау царди туххæй; æ зæрдæ адтæй баст уони карни хæццæ. Къостай «Хъубади»-й хузæн, е дæр е ’мдзæвгæ «Мæгургор»-и финста:

Дуйней – æ бæстæ,

Жин цард – æ неун,

Лæдзæг – æ цæстæ,

Æвгъау – æ геун. …

Сæрдæ, зумæгæй –

Пæлæз æ рагъи,

Зæрдæй унгæгæй,

Неуй æ уаргъи…

Финсæг уидта æ доги седзæргæсти уæззау цард æма, Къостай «Седзæргæс»-и хузæн, е дæр е ’мдзæвгæ «Саудари бон»-и исфæлгонц кодта æнæфадуат æфхуæрд силгоймаги карнæ.

Паддзахи рæстæги гъæздугутæ устуйрадæ кодтонцæ мæгуртæбæл, нецæмæ сæ дардтонцæ, æфхуардтонцæ сæ. Мæгуртæн сæ сæрæндæртæ, уæхæн дæлдæйрадæн идарддæр нæбал бæлсгæй, фесхъæтæг æнцæ, фæллигъдæнцæ гъæдæмæ. Тох кæнун райдæдтонцæ се ’фхуæргути нихмæ, æма сæбæл тогцъиртæ исæвардтонцæ абæреги ном.

 

КА НИККÆНДЗÆНÆЙ ГЪАРÆНГÆ, ФÆККАЛУНМÆ ЦÆШТИСУГ?..»

Адæми æнкъарæнтæ Блашка лæдæрдтæй хуарз. Ниффинста уæхæн «абæргутæбæл», зæрдæмæ арф ка хезуй, уæхæн æмдзæвгæ «Абæрег». Мæгур адæми уарзæг «абæрег», сау гъæди еунæгæй уогæй, гъенцъун кæнуй æма, æ маст æ тоги фицгæй, зæгъуй хъурмæй:

Ка н’ цъолдзæнæй мæ цæштитæ

Мæнæн, хъурмæй ку мæлон?

Кенæ, стонгæй, цъæх æршитæ,

Кенæ надбæл нæ бæлццон.

Ка скæндзæнæй ми кадæнгæ

Ихалунмæ дор-мæсуг?

Ка никкæндзæнæй гъарæнгæ,

Фæккалунмæ цæштисуг?

Æмдзæвги кæрони «абæрег» гузавæй зæгъуй, айдагъдæр æ дарæг саулох бæх ке нистдзæнæй æнцад, еу усмæ æ сæргъи, уæдта ке никкæндзæнæй зæрдихалæн уаст, фæндараст зæгъгæй æ бадæгæн.

Блашкамæ арф гъардта, Иристони фæллойнæгæнæг адæм устур Уæрæсей хæццæ ке байеу æнцæ, е устур хуарз гъуддаг ке адтæй. Уидта, ирон адæми ’хсæн рохсадæ, ахурадæ æма литературæ Уæрæсей размæцуд культури бундорбæл куд ирæзун байдæттонцæ, уой, æма æ уадзимисти зæгъуй еци гъудитæ. Поэт лæдæрдтæй, минкъий адæмтæн зин сахатти сæ нифси цонг Уæрæсе ке адтæй. Е ’мдзæвгæ «Мæлæг æфсæддон»-и зæгъуй:

Додой фæккæнайтæ, Турки æфсæдтæ,

Æнæ хатт нæ байзайдзæнæй мæ тог:

Гъæддаг хутæн уин хуæруйнаг уæ мæрдтæ

Искæндзæнæй нæ Урусæн æ топ!

Адæми цард, адæми исфæлдистади хæццæ Блашка адтæй федар баст. Поэти фæндадтæй дзиллитæн берæ хуарздзийнæдтæ исаразун, фал ци æхсæнади цардæй, уой уедæгтæй кæронмæ æхе ратонун нæ бафæразта. 1861 анзи, фæллойнæгæнæг адæми змæлдтити фæдбæл, хуæдхуæцæг паддзах ци цæстфæлдахæн манифест рауагъта, уой нæ балæдæрдтæй Блашка æма имæ фæккастæй æцæгдзийнадæ. Е уомæн уотæ рауадæй, æма Блашка рацудæй паддзахи службæгæнгути ’хсæнæй, еци социалон мегъæ ’й нæ бауагъта раст фæууинун æцæгдзийнадæ, æма, цийнæгæнгæй, финста:

Нæ бал йес баделиатæ,

Унмæ мæгурбæл сæрдæр,

Нæбал йес тæгиатæ, –

Исцан æмхузæн, æмсæр…

Гурджибети Блашка фæллойнæгæнæг адæми къласон хелæдæрундзийнадæмæ æнхæст не ’схъæрттæй, æ социалон уавæр ибæл фæстæмæ хуæстæй, паддзахи гъуддагæн службæ кæнун имæ кади гъуддаг кастæй. Е бæлвурд кæнуй е ’мдзæвгæ «Хъазахмæ», зæгъгæ, уомæй. Уоми финсуй:

Гъæйтт, нæ хъазах, гъæйтт

дзæгъетæ,

Зæрдеген сомий кадæй,

Паддзахи æппалд йеретæ

Уездон ижди ’ма кардæй!

Блашка берæ уарзта уруссаг классикон литературæ. Зæрдтагонæй ратæлмац кодта уруссаг номдзуд поэт Лермонтови исфæлдистадæй «Тамарæ» æма æндæртæ. Еци тæлмацгæндтæй Блашкай æмдзæвгити æмбурдгонд «Дигорон уаджимистæ»-мæ бацудæй айдагъдæр «Тамарæ», иннетæ ба поэти фæсмæрдæ е ’ннæ къохфинстити хæццæ фесавдæнцæ. Поэт ниффинста баснитæ дæр, фал си е ’мбурдгонди рацудæй айдагъдæр «Фус æма сæгъæ».

Гурджибети Блашка финсун райдæдта (Тускъати Балодти куд дзурдта 1935 анзи, уотемæй) 1896 анзæй фæстæмæ. Æ фиццаг æмдзæвгити æмбурдгонд «Дигорон уаджимистæ» мухури рацудæй 1902 анзи, Дзæуæгигъæуи, Шувалови типографий. Уой фæсте, 1903 анзи, геппи рацудæнцæ еци типографий финсæги кадæнгæ «Сахи рæсугъд» æма æ хуæздæр уадзимис – комеди «Æдули».

 

«УÆД ШИН ЧИ ‘Й МÆ НИВÆ МÆ КАРИ, КЕНÆ МÆ ХЪУРМÆ МÆ ГЪУЛÆГ?..»

Блашкай зингæдæр финститæй сæ еу æй æ кадæнгæ «Сахи рæсугъд». Аци уадзимиси карз тох цæуй хуарздзийнадæ æма лæгъуздзийнади, рæстдзийнадæ æма зулундзийнади ’хсæн. Куд загътан, уотемæй Блашкай исфæлдистади сæйрагдæр бунат ахæссуй æ дууæ фæлхæнон комеди «Æдули». Аци уадзимиси Блашка уинддугæй равдиста, 1880-1900 æнзти капитализм Иристони устур ампъезтæй ке ирæзтæй æма муггагон царди æ буни ке рампурста, царди хецау æхца, сугъзæрийнæ, есбон ке ’ссæй, уой.

Комедий æвдист цæуй силгоймаги хъисмæт, æ уæззау цард. Кæд Хан-Гуассæ раст надбæл лæуд адтæй, уæддæр ин æ доги царди уавæртæ е ’уæнгтæ исбастонцæ, басастонцæ ин æ хъаурæ. Æхе банимадта уодæгасæй мардбæл æма загъта:

Аргъ шин кæнун æруæди базари –

Иес мæ гъæздуг къобец æлхæнæг,

Уæд шин чи ’й мæ нивæ мæ кари,

Кенæ мæ хъурми, мæ гъулæг?

Гурджибети Блашка адтæй Уæрæсей фæллойнæгæнæг адæми фарслæууæг. Берæ уарзта æ райгурæн бæстæ. Патриотизми мотивтæ æргон æнцæ финсæгæн æ финстæгути дæр. Уæрæсе æма Японий ’хсæн тугъд ку райдæдта, уæд Блашка цæттæ адтæй цæунмæ Уæрæсей паддзахади арæнтæ багъæуай кæнунмæ. Устур лиагъæбæл нимадта æндæрбæстон Японий тухгæнгутæн сæр æркъолæ кæнун æма уонæн лæггадæ кæнун. 1904 анзи 19 сентябри Блашка финста æ мадæмæ: «Абони æцæгдзийнадæй исбæрæг æй, нæ полк æдæуагæ Идард Хорискæсæнмæ ке цæудзæнæй, е. Нæ фæрраст уни æмгъуд нуртæккæ бæлвурд нæма ’й. Фал, мæнмæ куд кæсуй, уотемæй ноябрæй раздæр нæ уодзæнæй. Идард Хорискæсæнмæ бал цæудзæнæнцæ: мах, Уланский, Хъизлар-Гребенской полктæ æма 2-аг Терский, уæдта 1-аг Кубанский батарейтæ».

Еци рæстæги Блашка æ бийнойнагмæ дæр финста: «…Цæмæй тугъдмæ ма рандæ уон, уой туххæй ми ци корис, уой фæдбæл дин цæхгæрæй зæгъун, дæ курдиадæй ке неци рауайдзæнæй, уой… Гъæуама ду уай сæрустур, дæ лæгмæ æ Фидибæсти сæрбæл истохуни кади барæ ке ’рхаудтæй, уомæй…»

Блашка æ финстæгути финститæй сабур кодта æ бийнонти, цæмæй ма хъурмæ кодтайуонцæ, уой туххæй: «Тугъдмæ айдагъ æз нæ, фал имæ цæунцæ æнæкæрон устур Уæрæсей ирæзгæ фæсевæд дæр». Дууæ бони ма ку адтæй Блашкайæн æ фæммарди бонмæ, уæд æ бийнойнагмæ финста: «А фæстаг рæстæги уотæ исуорс дæн, æма дæ «дигорони» нæбал бафæсмæрдзæнæ. Тæходуй, куд мæ фæндуй мæ бийнонти фæууинун…» (Блашкай финстæгутæй ци скъуддзæгтæ ’рхастан, етæ финст адтæнцæ уруссагау).

Блашка литературон сорæттæ исаразунмæ адтæй дæсни. «Сахи рæсугъд»-и Æвдеуи сорæт фæлгонцгонд цæуй, цæститæбæл ка рагъазуй, уæхæн хузи:

Къупури – æ хъæстæ,

Æ цæсгон – сæмпæл;

Æ гурæ – дорфæрстæ,

Æ закъæ – хæмпæл…

Поэтмæ ес устур дæсниадæ уинддуг аййев нивтæ дзурди хуарæнтæй исаразунмæ. Мæнæ, финст ин æнхæстæй ка нæ фæцæй, еци кадæнгæ «Æрдхуæрдти» киндздзон кизгæ Хорчески цæсгон куд нивнивæнст цæуй:

Адтæй хуæнхти сæртæн сæ уорс мет

Са джиккоти æ рохс цæсгон!

Æ дууæ рошеми – сæуæхшедт.

Балий нæмгутау æ цæштитæ

Сау æрфгути даргъ тъæфæлтти

Адтæнцæ уодæн æ дæшнитæ,

Дардтонцæ къехæй лæхъуæнти!

Адтæй йе ’взонг реуæн æ бæрзонд

Сос сагъæстæн æнцойадæ!

Æ рацуд, йе ’змæлди æ иуонг

Кодта цардæн царди адæ!

Йе ’гънæг билтæн сæ адгин æзмæлд!

Æ мондаг ронбаст тасæ-уасæй

Уарзтæн хастонцæ æ ивулд

Арфдæр зæрдæмæ сæ асæй!..

 

АЛЦÆМÆН ДÆР ÆВДЕСÆН – РÆСТÆГ ÆЙ ÆМА ЗÆРДХÆЛАРДÆР УÆН!..

Гурджибети Блашкайæн е ’взаги гъæздугадæ ’й адæмон. Арæхстгай пайда кодта фольклорон хæзнатæй, уордигæй райста тематикон æгъдауæй æ дууæ кадæнги дæр– «Сахи рæсугъд» æма «Æрдхуæрдтæ», уæдта е ’мдзæвгитæ «Башилтæ», «Буркудзау», «Фус æма Сæгъæ» æма æндæртæ. Цæмæй æ комеди «Æдули» æ гъудимæ гæсгæ, циргъдæр æма тухгиндæр рауадайдæ, уой туххæй финсæг æ уадзимиси персонажти диалогтæмæ бахаста берæ адæмон æмбесæндтæ, зæгъæн: «хæрæг бæхи нæ æййафуй», «ходаги халæ– игъæндагæ», «æ кæрдбадзи ди мæ кард», «ке кой кæнай– къæсæрмæ», «æфсæрми нæбал фæккæнуй цæгæр, ку байгон уа æ сæр».

Финсæг хуарз пайда кодта поэтикон рабарститæй, метафоритæй, эпитеттæй, гиперболитæй, литотитæй æма æндæртæй. Зæгъæн: «мæ дор-хонх», «æй мин де ’ригъал сауæхшедт», «мæ зæрди тад ижди», «сау зæрдæ», «искодтон æхсæвæ, ме ’рвадæ», «райстон думги æмбалæн», «балий нæмгутау – æ цæштитæ»…

Блашкай финстити ес гъæуагæдзийнæдтæ дæр æвзаги хаттæй. Ахид æмбæлунцæ, хъæбæрдæр ба æ комеди «Æдули»-й, инверситæ: «нур феронх уо сæ рæхгидæр», «изолмæ игъосуй дæ нæ гъос», «де ’взаг ке цæуй дæмæ телун, уой æнæ уой дæр æз уинун»…

Ахид æмбæлунцæ зæронд æма бунæттон дзурди æздæхтитæ дæр, зæгъæн: «тæтуй», «до», «павзæ», «келбет», «дигиза», «æнцъолун», «балиртæ», «сум», «рæмун», «риуæ», «гирццæ», «сандæрахъ», «носун» æма æндæртæ.

Гурджибети Блашкай финститæ агъаз кæнунцæ евгъуд дзамани цард арфдæр базонунмæ æма исахур кæнунмæ.

 

ХЪАЗБЕГТИ Хъазбег (1912-1966), Устур Фидибæстон тугъди архайæг, финсæг