Цæголти Македони фурт Ким райгурдæй 1930 анзи 13 январи Цæгат Иристони АССР-и Киристонгъæуи (нуртæккæ – сахар Дигора). 1950 анзи каст фæцæй Дзæуæгигъæуи аййевадон-педагогон училище, 1953 анзи ба – Ейски æфсæддон-денгизон авиацион училище. Службæ кодта Сауденгизон æма Балтиаг флотти, Прибалтики, Туркестани, Цæгат Кавкази æма Мæскуй æфсæддон зилдтити. 1960 анзи фæсаууонмæ каст фæцæй Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл  паддзахадон педагогон институт.

Цæголти Кими намусгин цардвæндаги хабæрттæ кæрæй-кæронмæ радзорунæн нин фадуат нæййес, уомæ гæсгæ ба си цубурæй  кæцидæрти ранимайдзинан. 1981-1984 æнзти адтæй Афганистани Советон æфсæдти къуари хестæр  æфсæддон унаффæгæнæг, æнхæст кодта командæкæнуйнади сæрмагонд ихæслæвæрдтæ. Евгъуд æноси 80-аг æнзти кæрони архайдта Хонсар Иристони территори гæрзефтонг гурдзиаг къуæрттæй багъæуай кæнуни гъуддæгути. Фæстæдæр куста бæрнон бунæтти Советон Цæдеси, уой фæсте ба Уæрæсей Федераций уæлдæр хецаудзийнади бæрнон бунæтти, æ куст фулдæр адтæй нæ бæсти национ рахастдзийнæдти фарстати фæдбæл.

Философон наукити доктор, историон наукити кандидат, профессор, уотæ Цæголти Ким æ рæстæги ахургæнæгæй куста Краснодари тæхгути техникон училищей, Мæскуй цалдæр æфсæддон академий. Æ наукон куститæ (æртæсæдемæй фулдæр) мухургонд æрцудæнцæ Уæрæсей, уæдта фæсарæйнаг бæстити, цæмæдесæй сæбæл исæмбæлиуонцæ наукон æмæхсæнади. Архайдта берæ  регионалон, еугуруæрæсеуон æма дуйнеуон наукон конференцити. Адтæй Уæрæсей цалдæр академий æцæг иуонг.

Æ агъазиау æскъуæлхтдзийнæдти туххæй хуарзæнхæгонд æрцудæй ССР Цæдеси, Уæрæсей, Афганистан æма Польший уæлдæр паддзахадон хуæрзеугутæй æма реубæлдаргæ нисантæй, исаккаг ин кодтонцæ цалдæр сахарей Кадгин гражданини ном.

Цæголи-фурт адтæй искурдиадæгин  хузæгæнæг дæр, архайдта Балтиаг флоти, Цæгат Кавкази æма Прибалтики æфсæддон зилдтити æфсæддон хузæгæнгути равдистити, бацæттæ кодта цалдæр  персоналон равдисти. Æнтæстгин адтæй литературон-публицистон исфæлдистади дæр, адтæй ССР Цæдеси æма Уæрæсей финсгути Цæдести иуонг.

Цæголти  Ким æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй 2015 анзи 11 октябри.

*  *  *

Тугъдон, курухон лæг, философ, алливæрсуг зонундзийнæдтæ æма хуæдбундор искурдиади хецау – уæхæнæй Цæголи-фурти базудтонцæ е ’мкосгутæ, ахурдзаутæ, æмбæлттæ æма æмзæнхонтæ. Е бæрæг æй, мæнæ дæлдæр ци цалдæр имисуйнаги мухур кæнæн, уомæй дæр.

 

«ДÆХЕБÆЛ ФÆХХУÆЦÆ, МИШÆ, ÆЦÆГ ЛÆГДЗИЙНАДИ СКЪОЛА РАЦÆУДЗÆНÆ!..»

 

ТЕБЛОЙТИ Михаил, Цæгат Иристони паддзахадон медицинон академий доцент

 

– Уотæ рауадæй, æма мæ цардæмбал Теблойти-Келехсати Варвари хæццæ нæмæ Гиппократи ардбахуæрд фæдздзурдта, æма, куд медицинон косгутæ, уотæ нин нæ интернационалон ихæс æнхæст кæнгæ рауадæй Афганистани зæнхæбæл. Ами ба нæ нæ царди нивæ фæййеу кодта таурæхъон лæг Цæголти Кими хæццæ. Уой дæр, зæгъун æнгъезуй, æнахур, зæгъун æнгъезуй, еуцæйбæрцæдæр фудæвзарæни æнгæс уавæри. Цæветтонгæ, кæми цардтæн æма кустон, еци рауæни еу бон гъæунгæбæл цудтæн, уоми фондзуæладзугон хæдзари еу къæразгæй мæмæ ку райгъусидæ Хетæгкати Къостай æмдзæвгæбæл зар. Е мæмæ дессаг куд нæ фæккастайдæ, уой хæццæ ба ма мæ зæрдæбæл уайтæккæ æрбалæудтæй, Советон Цæдесæй ни ардæмæ ке æрвистонцæ, уонæн еугуремæн дæр уой дзурдтонцæ, ами знаг ци аллихузон хийнæйдзаг къæппæгутæ аразуй, уонæми бахаунæй тæссаг æй æма уæбæл сайд ма ’рцæуæд, къæрцгъос уотæ, уæхе сайди бахаунæй гъæуай кæнетæ, зæгъгæ.

Æма æз бангъалдтон, æвæдзи, зæгъун мæ ами уни нисан мин базудтонцæ æма мæ нурттæккæ æрахæссун исфæндæ кодтонцæ. Æндæр, зæгъун, ауæхæн æцæгæлон æнтæфæй-æнтæфдæр бæсти ке багъудæй мæ маддæлон æвзаг?! Æз, мæ тохæнгарзбæл мæ зæрдæ даргæй, бацудтæн хæдзарæмæ, иссирдтон, музыкæ кæцæй игъустæй, еци цæрæнуат æма дуар бахуастон. Ракастæй мæмæ ниллæггомау нæлгоймаг, даргъ бæзгин закъæ ибæл, æ уæле ба тугъдон дарæс. Кæрæдземæ кæсæн… Нæ зонун, ка мæмæ ракастæй, уомæ ци сагъæстæ фæззиндтæй ме ’рбацуди фæдбæл, фал æз ба, раст зæгъгæй, æгæрдæр ма истухстæн: «Мæхе къæхтæй æрбацудтæн душманти сæркъуæрмæ… Мæхе цæй туххæй бабун кодтон?!.»

Кæсун æма бацæуæни æ фæсте пъолбæл Калашникови автомат. Фал мæнæн ба мæ къохи пистолет, æма, æнæмæнгæ, ме ’знаг æй, зæгъгæ, ке бангъæл адтæн, уой бон неци хузи бацайдæ автомат фелвасунмæ исарæхсун.

Уотемæй, æвæдзи, рацудайдæ еу-фондз минуттей бæрцæ, æма дин уæдмæ ба медæгæй уатæй райгъустæй силгоймаги гъæлæс:

– Ким, ка ’й, медæмæ цæмæннæ æрбахезуй?..

Кæсун, æма мæ размæ рацудæй еци силгоймаг, цæмæдæр гæсгæ фиццаг бакастæй дæр уайтæккæдæр базудтон, ирон силгоймаг ке æй, уой. Уой фæззинд мин уоййасæбæл æхцæуæн адтæй, æма тарстæй æгириддæр нецибал райзадæй, ка ’й зонуй, æгæр гъæрæй иронау исдзурдтон:

– Æма ирæнттæ ба уæд ами ци архайунцæ?..

Нæлгоймаг мæ æ хъури æрбакодта æма мæ дуари тæрвази сæрти медæмæ æ гъæбеси бахаста… Гъе уæд райдæдта Цæголти бийнонти хæццæ нæ лимæндзийнадæ.

– Дæхебæл фæххуæцæ, Мишæ, ами æцæг лæгдзийнади скъола рацæудзæнæ, – ахид мин дзурдта Ким. – Уой фæсте дин дæ изолдæри царди æнцондæр уодзæнæй зиндзийнæдти сæрти хезун…

Берæ цæбæлдæрти исахур дæн Цæголи-фурти фæрци. Еухатт ба мин æ курухон унаффæ мæ цард фæййервæзун кодта.

Гъуддаг уой медæгæ адтæй, æма еу партион æмбурди карзæй ке радзурдтон, уой туххæй ми мæ разамунд, æвæдзи, æ маст райсун исфæндæ кодта. Æма сæ еци фæндæ исæнхæст кæнуни зæрдтæй рахастонцæ унаффæ æнахур балций ма рарветун – гъæуама мæ парашютбæл рагæлстайуонцæ сахар Фирахи, цæмæй бунæттон сæйгæдони сæйгитæн фæййагъаз кодтайнæ.

Сæ нихмæ ци загътайнæ – лæдæрдтæн æй, сæйгитæн агъаз кæнун мæнæн, куд дохтирæн, уотæ мæ ихæс æй, æма цийфæнди ку уа, уæддæр æй æнхæст кæнун гъæуй. Фал мæмæ уæддæр еци бардзурд куддæр æнахур фæккастæй, Æма мæ мæ медхъурдохæн нæ фæссайдта… Куд рабæрæг æй, уотемæй еци бардзурдæн е ’нахурдзийнадæ æ æверхъаудзийнадæй адтæй, уомæн æма еци сахари уæд хецауеуæг кодтонцæ душмантæ, махонтæ си æгириддæр нæ адтæй. Æз еци хабар Кимæн ракодтон. Æма уайтæккæ дзуапп загъта:

– Махонтæ си, æцæгæйдæр, ке нæййес, уой туххæй дин болкъон Къæбисти Барис дæр зæгъдзæнæй. Е æнæгъæнæ Афганистани еугур рауæнти сæрти дæр вертолетæй æрзилдæй æма, кæми си ци уавæр ес, уой бæлвурдæй зонуй. Ду ба Минæваради дæ хецауадæн зæгъæ, цæмæй дæ базонгæ кæнонцæ, Мæскуйæй дæу туххæй ци бардзурд райстонцæ, уой хæццæ!.. Куд æнгъæл дæн, уотемæй уæхæн бардзурд уогæ дæр нæййес. Фал уæддæр фæрсгæ ба бакæнæ…

Ким мин куддæриддæр загъта, уотæ бакодтон. Уæхæн бардзурд ес æви нæййес, уой туххæй мин бæлвурд дзуапп нæ равардтонцæ, фал мæ балци ба æййивд æрцудæй…

Гъуди ма кæнун уой дæр, æма сæумæй раги, хæстæг ци штабмæ цардтæн, уой æхсти фæсте, Цæголти Ким, æ уæле бунæттон цæрæги уæледарæс, æ усхъæбæл автомат, уотемæй, фехст снарядтæй ка нæ фехалдæй, уони еунæгæй куд æнæзиангъон кодта.

– Цалинмæ неке ма ес, уæдмæ над ракæдзос кæнун гъæуй, зæгъгæ, мин балæдæрун кодта.

Мæ десæн кæрон нæбал адтæй, мæ бийнойнаги хæццæ нæ уолæфуни рæстæг нæ райгурæн бæстæмæ ку цудан, уæд нæ аэропортмæ ласунвæндæ æхуæдæг ке искодта, уæд уобæл дæр. Æз куддæр фефсæрми дæн. Ким æ медбилти бахудтæй æма загъта:

– Мишæ, Варя, сумахæй хæстæгдæр мæнæн ами неке ес, æма уæ еске барæ куд бакæнон…

Куд рабæрæг æй, уотемæй, еу афгайнаг шофер, мах хузæн уавæри нæ специалистти нин аэропортмæ фæлласуни бæсти сæ душмантæмæ баласта æма уоййадæбæл фесавдæнцæ…

 

«ФÆНДУЙ МÆ МÆ ГЪÆУАЙГÆНÆГ ДЗИУАРИ ДÆУ ГЪÆУАЙГÆНÆГ ДЗИУАРИ ХÆЦЦÆ БАЗОНГÆ КÆНУН…»

 

ЦÆГОЛТИ Лаурæ,  Цæголти Кими кизгæ, Уæрæсей Федераций финсгути Цæдеси иуонг

 

– Куд фæззæгъунцæ, æз адтæн мæ фиди кизгæ, æма уомæй нæ дууæ дæр адтан хъæбæр амондгун!..

Уотæ зæгъон, æма мæ фиди æнæуагæ берæ уарзтон, сæрустур си адтæн æ хъаурæгин уодиконди, цийфæнди, сауæнгæ мæлæтæй тæссаг рæстæг дæр – уæхæн уавæртæ ба нæ царди нæ фагæ æгæр уæлдайгунтæй дæр ма адтæнцæ – æ бон ке уидæ федар хебæлхуæцундзийнадæ равдесун, уой туххæй?.. Е æцæгæйдæр уотæ ’й.

Фал мæ фиди туххæй æнхæстæй радзорунæн ба æгæр къундæг зæгъдтитæ ’нцæ. Нæ кæрæдземæй некæд неци римахстан. Адтан, зæгъун æнгъезуй, æмтохгæнгутæ, кæрæдзебæл уæхæн федар баст, кæций нециуавæр «æнгъарæн фадуæтти» бон дæр бацайдæ райхалун. Еу цæстæй кастан дуйнемæ. Нæ бонугти сифти дæр æмхузон зæрди хабæрттæ финст адтæй. Æма уомæ гæсгæ некæд бадес кодтон мæ фиди зубути еунæгдзийнадæбæл. Æ алфамбулай кæд алкæддæр берæ адæм адтæй, уæддæр еунæг ке æй, уой ба хъæбæрдæр æнкъардта æхебæл. Æма еци еунæгдзийнадæ, æвæдзи, æгæр хъаурæгин уодиконд кæмæн ес, уонæн сæ царди хай æй. Мæ фидæ адтæй лæмбунæг сагъæсгæнагæ, алли гъуддаги дæр раздзæуæг, алли куст дæр комкоммæ бæлвурд æгъдауæй æнхæст кæнун.

Мæ зæрдæбæл лæууй, еу тæссаг балцийæй бабæй исæздæхгæй, фиццагидæр бал мæнмæ ’рбацудæй. Æма мин уотæ зæгъуй:

– Еугурæйдæр уотæ æнгъæл æнцæ, æма Мæскуй нæма дæн. Ку мæ агоронцæ, уæд зæгъæ, нæ мæ фæууидтай, зæгъгæ. Рæстæг мин минкъий ес. Фал дæмæ гъæуама бавдистайнæ мæнæ мæ аци финстæг… Бакæсай æй…

Æма мæмæ æрбадаргъ кодта цидæр къохфинсти сифтæ. Æз сæ кæсун. Мæ фидæ бадуй, æ сæр ниллæг æруагъта, уотемæй рафунæй æй æ фурфæлладæй… Æ карз фунæйæй фегъал æй, сифтæ ’скъудтæ кæнун ку райдæдтон, уæд. Фæггæпп кодта:

– Ци косис?!. Е еунæг экземпляр æй!..

– Æма аци еунæг экземпляр ма ка кастæй?

– Неке…

– Æма ’й кумæ æрветуйнаг адтæ?

– Уордæмæ! – е ’нгулдзæй амонуй тугурмæ.

– Ци киндæуа, хуæздæр нивæй нæ фæххайгин æй…

Æз мæ медбилти идзулун, архайун æ уадзавæрддзийнадæ ин фæннидæндæр кæнунбæл:

– Уотæ гъæуй, мæ фидæ, ма ибæл тухсæ!..

– Ке гъæуй?!.

– Гъе уотæ ’й нимайæ, æма мæн гъæуайгæнæг изæди…

Уобæл еу-дууæ къуæрей рацудайдæ, уотемæй мæмæ æрбадзурдта æма мин æнæ уæлдай радзорæ-бадзоритæй уотæ ку зæгъидæ:

– Хуцау ди исарази уæд!.. Гъе нур не ’хсæн, нимайæ ’й, хæрæгсаст – 1:1.

Уотæ ба мин уомæ гæсгæ загъта, æма мæ еу хатт æхецæй ниййаууон кодта, фæтти æхстæй мæ гъæуайгæнгæй… Е раги адтæй. Æма нур ба не ’хсæн – хæрæгсаст.

Фæндараст зæгъгæй, æ уарзондæр загъд уидæ: «Цæрдзинан – нæ рамæлдзинан!..»

Цалдæр анзей фæсте ба ’й бафæндадтæй дзиуарæ бафтаун æхебæл æма мин уотæ ку зæгъидæ:

– Æцæг мæбæл дæу саугин бафтауæд дзиуарæ!

– Е ба цæмæ гæсгæ?!

– Уомæн æма æз æма ду еу ан, уомæ гæсгæ ба нæ саугин дæр гъæуама еу уа.

Еуминкъий цæбæлдæр расагъæс кодта, уæдта ма æ загъдбæл бафтудта:

– Фæндуй мæ мæ гъæуайгæнæг изæди дæу гъæуайгæнæг изæди хæццæ базонгæ кæнун… Цæбæл радзубанди кæнонцæ, е ба син, æруагæс ми кæнуй, уодзæнæй…

 

«ЦИЙФÆНДИЙ УÆЗЗАУ УАВÆРИ ДÆР РАБÆРÆГ УИДÆ Æ УОДИГЪÆДИ ХЪАУРÆ ÆМА ФЕДАРДЗИЙНАДÆ…»

 

Владислав ШУРЫГИН, газет «Завтра»-йи уацхæссæг

 

– Академий ахургæнæгæй косгæй, Цæголти Ким исахур кодта афгайнаг дууæ æвзаги (дари æма фарси), æма ’й æ еци зонундзийнæдтæ багъудæнцæ тугъдон æсгарæги служби рæстæг. Афганистани хестæр тугъдон унаффæгæнæги бунати косгæй, æхуæдæг цудæй хъæбæр тæссаг операцити. Зæгъæн, афгайнаг дервиши уæледарæс искæнгæй, æхе никъуæтти кæнгæй, еухатт исмедæг æй, душманти къуæрттæ фулдæр ци районти адтæнцæ, уордæмæ. Уоми æ арми бафтудæй, еци къуæрттæй уæлдай карздæрæй ка архайдта, уонæй еуей балгъони хæццæ сосæггай фембæлун.

Уой хъæбæр устур деси бафтудта Цæголи-фурти бæгъатæрдзийнадæ æма, æвæдзи, уомæ гæсгæ дæр ибæл баууæндтæй. Цубур рæстæгмæ балгъон æ къуари хæццæ æ нихмæлæуд ниууагъта æма бацудæй республикон гвардимæ.

Еци цауи фæсте дæр ма Цæголи-фурт берæ хæттити адтæй уæхæн тæссаг ихæслæвæрдтæ æнхæст кæнуни. Агурдта, уæди медбæстон тугъдæй ка бафæлладæй, æнæгъæуаги тог калун ке нæбал фæндадтæй, уони, æма сæ хæццæ лæмбунæг дзубанди кодта, цийфæнди хæццæ сæмæ бацæуидæ, уобæл сæ æрæууæндун кæнидæ. Уой фæрци еуæндæс устур æма минкъий къуари рахуæстæнцæ Афганистани Демократон Республики уæди хецаудзийнади фарс. Гъе уотемæй цал æма цал адæймагей – дууердигæй дæр!.. – фæййервæзун кодта мæлæтæй!..

Гъе уотæ рæстзæрдæ æма цæсгонгинæй, разæнгардæй еудадзуг æнхæст кодта æ размæвæрд ихæстæ Цæголти Ким… Цалинмæ не ’фсæдтæ еугурæйдæр нæ рацудæнцæ Афганистани зæнхæй – уой ба уомæ гæсгæ баханхæ кодтон, уордæмæ ’й кæд æрветгæ анзи æрдæги æмгъудмæ ракодтонцæ, уæд си е ба уавæртæмæ гæсгæ цалдæр анзи фæцæй…

Цæголти Кими туххæй дзоргæй ма мæ бон уотæ зæгъун дæр æй, æма æ тугъдон æскъуæлхтдзийнæдтæ æма æнтæстдзийнæдтæмæ гæсгæ, гъæуама исхизтайдæ служби медæгæ тæккæ бæрзонддæр къæпхæнмæ… Фал куд нæ!.. Афганистанæй исæздæхгæй, е æ рапорти æргомæй, æндиудæй, бæлвурдæй раргом кодта, уоми тугъди хæццæ баст гъуддæгути нæ бæсти уæлдæр æфсæддон командæкæнуйнадæ ци аллихузон, ниххатиргæнæн кæмæн нæййес, уæхæн рæдудтитæ æруагъта, Афганистани тугъдон компаний рæстæг ци гъæндзийнæдтæ фæууидта æхе цæститæй, уони. Æма?.. Пенсимæ цæун афонæ дин æй, зæгъгæ, рæуонæй æй фендæдуар кодтонцæ æфсади рæнгъитæй.

Еци æгириддæр æнæраст миуæ ин, æ царди медес æнæгъæнæй дæр æфсæддон гъуддагæн ка иснивонд кодта, уомæн устур зæрддзæфи хузæн куд нæ адтайдæ!.. Фал еци уæззау уавæри дæр бабæй рабæрæг æй æ уодигъæди хъаурæ æма федардзийнадæ, ниббухсунæн имæ устур фæразондзийнадæ æма лæгдзийнадæ разиндтæй.

Æ райгурæн Иристонмæ ба ци рæстæг исæздахтæй, еци рæстæг Гурдзистон æма Хонсар Иристони ’хсæн нихмæлæуд уæлдай иситинг æй, тохæнгæрзти хæццæ тохæмбæлдтитæ дæр си райдæдтонцæ.

Æма бабæй багъудæй Цæголти Кими курухон зунд æма фæлтæрддзийнадæ. Уогæ алцæй разæй фиццагидæр æхуæдæг æ комкоммæ ихæсбæл банимадта еци уæззау рæстæги еци тæссаг уавæр, куд хуæздæр æй, уотæ исраст кæнуни гъуддаги, æ бон цидæриддæр æй, уомæй байархайун.

Уæд, евгъуди æноси 90-аг æнзти Цæголи-фурт нисангонд æрцудæй Уæрæсей Федераций национ фарстати фæдбæл министри хуæдæййевæгæй, Цæгат Иристон-Аланий Президенти унаффæгæнæгæй… Æма бабæй нæуæгæй, куд фæззæгъунцæ, æ рагъи ракодта æ цардвæндаги сæйрагдæр нисанеуæг – сабурдзийнадæ итауæги уæззау уаргъ.

Æвæдзи, еци рæстæг Цæголи-фуртæй устурдæр æвæрæн неке бахаста, цæмæй гурдзиаг-хонсариристойнаг нихмæлæуд, уæд цæйбæрцæ гæнæн æма амал адтæй, уомæй федаугæ хузи куд рахецæн уа, еци гъуддагмæ… Уогæ кедæрти тогмондагдзийнади фудæй гъуддаг æнæ тогниккалдæй нæ рахецæн æй… Уогæ сæ еци знаггадæй дæр син неци рауадæй, сæ сау фæндитæ сæ разгилд тугъди 2008 анзи бунсугъд бакодтонцæ… Хуарз æма Цæголти Ким æхе цæститæй фæууидта, Хонсар Иристон хуæдбарæ паддзахадæ ке иссæй. Е æ царди адтæй тæккæ цийнагдæр æма æхцæуæндæр бон…