КИТАЙАГ БАРХЕУОНТÆН ЦÆМÆ ГÆСГÆ КАДÆГОНД ЦÆУЙ ИРИСТОНИ

Дзæуæгигъæуи ци Китайаг фæзæ ес, уоми ба Китайаг бархеуонтæн агъазиау циртдзæвæн, уой айдагъ Иристонæн æхеми цæргутæй нæ, фал нæ республики сæйраг сахари æндæр рауæнтæй уæддæр еу хатт иуазæгуати ка адтæй, уонæй æй ка нæ зонуй, уæхæн, махмæ гæсгæ, нæ разиндзæнæй. Фал уотæ цæмæн хуннуй аци фæзæ, уæдта, циртдзæвæн си кæмæн æвæрд æй, еци китайаг бархеуонтæ ка адтæнцæ, уой ба, æвæдзи, еугурæй нæ зондзæнæнцæ. Гъе уомæ гæсгæ мухур кæнæн уой фæдбæл мæнæ абони æрмæг. Уомæн нин бæлвурд равгæ дæр ес. Хуæрзæрæги исæнхæст æй фондз æма æртинсæй анзи аци фæзи циртдзæвæн æвæрд ку ’рцудæй, уобæл. Æма бунати уодзæнæй, ке кадæн æвæрд æрцудæй, уой æримисун дæр. Уой туххæй испайда кæндзинан, уони туххæй профессор, историон наукити доктор Берозти Батраз æ рæстæги ци уац ниффинста, уомæй.

*  *  *

Уотæ рауадæй, æма евгъуд æноси райдайæни Уæрæсей нæуæг цардарæзт æрфедар кæнуни сæрбæлтау тохи цаутæ æма хабæртти архайгутæ иссæнцæ, еци рæстæгути ами цæргæ кæмæн рауадæй, еци фæсарæйнæгтæй беретæн дæр. Уотæ, хуæздæр цардиуагæ агоргæй, Китайæй Уæрæсемæ ка ’рбафтудæй, еци нæлгоймæгтæ дæр.

Æгæрон Уæрæсей алли къумти ка ниппурхæ ’й, еци китайаг косгутæ исфæндæ кодтонцæ байеу ун. Октябри революций фæууæлахези фæсте тæккæ фиццаг бæнтти арæзт æрцудæй «Китайаг косгути Цæдес», бацудæй имæ 50 мин адæймагемæй фулдæр. Цæдес кодта берæвæрсуг идейон-политикон æма организацион куст – уагъта журналтæ, брошюритæ æма сæ хæлеу кодта æндæр бæститæй æрбаледзгути ’хсæн.

Владикавказаг китайæгти революцион  къуар арæзт æрцудæй Терки Адæмон Комиссарти Совети сæрдар Ной Буачидзей хъæппæресæй. Бацудæнцæ имæ, Теркаг республики ка адтæй, уæдта ма ардæмæ  Украинæй иссæуæг китайæгтæ. 1918 анзи июни си адтæй 300-350 тугъдони æма си искодтонцæ батальон. Æ дууæ ротемæн командиртæ адтæнцæ Лю Фа Ляй æма Лю Си, батальони командирæй ба исæвардтонцæ коммунист Пау Ти Сани. Уруссагау æй худтонцæ Костя дæр. Адтæй Китайи Мунден, зæгъгæ, рауæнæй рацæугæ. Хуæрзсабийæй байзадæй седзæрæй æма 1905 анзи уруссаг афицертæй Маньчжурийæй нæ бæстæмæ ка æздахтæй, уонæй еу аци минкъий биццеуи æ хæццæ ракодта. Æрбаласта  ’й Тифлисмæ, уоми Пау-ти-Сан гимнази каст фæцæй. Революций уолæн æй æхердигæй фæккодта, æма иссæй æновуд большевик.

Китайаг къуар адтæй æригон Теркаг республики гæрзефтонг къуæртти тæккæ гъæддухдæр æма зæрдæдаргæдæр. Æ барæ ин бакодтонцæ тохæнгæрзти арсенал, вагзал, банк, хецауадон косæндæнттæ гъæуай кæнун. Дæс æма инсæй анздзуд Пау Ти Сан разиндтæй хуарз гъомбæлгæнæг, организатор æма адтæй нимади лæг. «Æмбал Пау Ти Сан адтæй нæ партий иуонг æма иннæ китайаг æмбæлттæй хецæн кодта, уруссаг æвзаг хуарз ке зудта æма ахургонд ке адтæй, уомæй. Хуарз командирмæ адтæй организаторон арæхстдзийнæдтæ, тугъдон зонундзийнæдтæ, революцибæл адтæй еузæрдиуон», – финста Терки республики раздзæуæг тугъдон  архайгутæй еу А.З. Дьяков.

Пау Ти Сан (галеуæрдигæй).

Китайаг къуари тугъдон æма политикон менеугутæ рабæрæг æнцæ сауæнгæ 1918 анзи июли Мæздæги, Нальчикки æма Прохладныйи алфамбулайти  инæлар Бичерахи-фурти контрреволюцион æрдонгти нихмæ ци тох цудæй, уоми. Уæлдай карз фæлварæн син иссæй 1918 анзи Деникини æфсад Цæгат Кавкази зингæ хай ке байахæста, е. Уомæ гæсгæ фæттухгиндæр æй бунæттон контрреволюций тухти архайд, уой хæццæ ба Теркаг зилди дæр. Фæззиндтæнцæ революцион хецауадæ рагæлдзуни æма большевиктæн фудмиутæ бакæнуни фæндæй архайгутæ. Уони хъæппæресæй исистад нисангонд цудæй Владикавкази дæр. «Владикавкази æй Сурх Æфсади сæр – Советон хецаудзийнадæ æма Адæмон Комиссарти Совет, – нимадтонцæ контрреволюций штаби. – Уоми ’нцæ æхца геппи уадзæн дæр, æфсади базæ дæр. Бæлвурд æй, Владикавказ ниццæвун ке амонуй большевикти сæр ракъуæрун…»

Исистад райдæдта æмбесæхсæвæ.

Сахари астæу базмалдæнцæ сахар гъæуайгæнгути  къуæрттæ, сахаргæрæнтти – Уæллаг Ири æма Владимираг слабодкитæ. Минкъий идарддæрæй сахармæ æрбансастонцæ хъазахъæгтæ Тарскийæй, Æрхонкæй  ба контрреволюционер Бичерахи-фурти æрдонгтæ.

Гъуддаг æвеппайди ке  ’рцудæй, уомæ гæсгæ æзмæнтгутæн бантæстæй хецауадон косæндæнттæ, пост байахæссун, хецæн къазармитæбæл æртумбул æнцæ, Терки сæрти хедтæ байсун. Байеудагъ æй цауæн комиссартæбæл, революций фудголтæ марун райдæдтонцæ советон, партион æма æфсæддон косгути.

Сахари революцион æфсæдти штаб китайаг тугъдонтæн бабарæ кодта хъæбæр ахсгиаг ихæс – Госпитæли гъæунгæ гъæуай кæнун. Уобæлти цудæй над заводтæмæ, вагзалмæ æма вагæнттæ цалцæггæнæн æрмадзитæмæ, тугъдон базитæмæ.

Знаг еугур тухтæ дæр исаразта Госпитæли гъæунгæ гъæуайгæнгути нихмæ. Китайаг бархеуонтæбæл цудæй устур зиантæ, фал еунæг метр дæр фæстæмæ нæ рацудæнцæ.

Еуæндæс бони тогкалæн тугъдтити фæсте Владикавкази уорсгвардион исистад дæрæнгонд æрцудæй. Г.К Орджоникидзе райарфæ кодта китайаг къуарæн сæ бæгъатæрдзийнади туххæй.

Ноябри кæронмæ еугур Цæгат Кавкази дæр уавæр нæуæгæй фæллæгъуздæр æй. Деникини æфсад рахъæрттæй Терки республики арæнтæмæ. Январи кæрони ба инæлартæ Ляхови æма Шкурой æфсæдтæ сæ æверхъау миутæ кодтонцæ Иристони, тæссаг адтæй Владикавказæн. Кæд æма знагмæ фулдæр тухтæ адтæй, кæд æма æверхъау тиф еуæндæсæймаг Æфсади байзæдтæгтæбæл бацæфстæй, тохæнæрмæг нæ фагæ кодта, уæддæр  æхсаргинæй тох кодтонцæ. Уотемæй сахари алливарс райеудагъ æнцæ  карз тугъдтитæ æма рахъæрттæнцæ феврали кæронмæ.

Еци тухст рæстæги китайаг къуарæн сурх командирти скъолай къурсантти хæццæ еумæ ихæсгонд æрцудæй: гъæутæ Базоркини, Назрани ’хсæн нæдтæ гъæуай кæнун æма знаги бæхгин æфсад сахармæ цæгат-скæсæнæрдигæй не ’рбауадзун.

Ами китайаг тугъдонтæ æма къурсанттæ дзæвгарæ рæстæги дæргъи нихкъуæрд лæвардтонцæ уорсгвардионти æнæнинцайгæ нимпурститæн. Сæ бунатæй нæ рандæ уогæй, етæ берæ сурхæфсæддон хæйттæн равардтонцæ Грознамæ, уордигæй ба Хъизлармæ, Астрæхæнмæ рандæуни фадуат. Уордæмæ рандæй китайаг къуар дæр. Ами архайдта Хонсар фронти Деникини нихмæ историон тохи.

*  *  *

Медбæсти тугъд ку фæцæй, уæд китайаг бархеуонтæ тугъдон гъуддæгутæй рахизтæнцæ æма байдæдтонцæ архайун нæуæг цардарæзти гъуддæгути. Кадæртæ цæргæ байзадæнцæ Иристони, кадæртæ ба си рандæнцæ бæсти алли рауæнтæмæ. Зæгъæн, Пау-ти-Сан тæлмацгæнæгæй куста Киеви æфсæддон командирти скъолай, цардæй Мæскуй дæр.

Фал уæддæр иронхæй ба нæ байзадæй сæ хъазауатон тох. Дзæуæгигъæуи нæуæг фæзæ исхудтонцæ Китайаг, 1960 анзи 9 апърели си китайаг  тугъдонтæ-интернационалистти кадæн æвæрд æрцудæй федауцæ бæрзонд циртдзæвæн.

…Рæстæгутæ хаттæй-хатт уæхæн фудзæрдæ разиннунцæ, æма бафхуæрунцæ айдагъ хецæн адæймæгути нæ, фал ма сауæнгæ æгомуг циртдзæвæнти дæр. Уотæ æ рæстæги рауадæй Китайаг фæзæ æма ами æвæрд циртдзæвæни уавæр дæр. Цæветтонгæ, Никитæ Хрущев нæ паддзахади сæргъи ку  ’рлæудтæй, уæд хъæбæр ниххæлхъойтæ  ’нцæ Китай æма Советон Цæдеси ’хсæн рахастдзийнæдтæ.

Раст еци рæстæгути Хрущев исфæндæ кодта Цæгат Иристонмæ иссæун, æма æ еци балций гъуддæгутæ аразгутæ Мæскуй ку базониуонцæ, Дзæуæгигъæуи еу фæзæ Китайаг ке хуннуй, уой хæццæ ба ма си æвæрд ке ес китайаг тугъдон-интернационалисттæн циртдзæвæн. Æма цъеувæдес исаразтонцæ. Партий Цæгат Иристони уæди фиццаг секретарь Хъæбæлоти Билар куд имисидæ, уотемæй имæ ССР Цæдеси Сæйраг Совети Президиуми Сæрдар Николай Подгорный хъæбæр тингунæй исдзурдта, гъома, уе ’смотæнтæ бустæги нецибал æртасунцæ, циуавæр Китайаг фæзæ æма циуавæр циртдзæвæн китайæгтæн. Хрущев уой ку базона, уæд тъагъитъайлаг мæститæ исараздзæнæй. Ци гæнæн ма адтæй нæ республики разамундæн!.. Фæзæн уайтæккæдæр февардтонцæ нæуæг ном – Революций фæзæ; циртдзæвæнбæл финстæй æндæгонд æрцудæй дзурд «китайаг»…

Дессаг ба е æй, æма Хрущев Дзæуæгигъæуи аци фæзæбæл æ хуæдтолги рацæугæй нæдæр ин æ номбæл, нæдæр ба циртдзæвæнбæл бафарста…

Адæм ба, кæд аци фæзæн нæуæг ном лæвæрд æрцудæй, уæддæр æй раздæрау худтонцæ Китайаг. Æма, æвæдзи, уомæ гæсгæ евгъуд æноси кæрони фæзæн раздахтонцæ æ раздæри ном – Китайаг, циртдзæвæнбæл финсти дæр нæуæгæй физзиндтæй дзурд «китайаг».

Дзæуæгигъæуи бунæттон хеунаффæйади администрацийæн ихæсгонд æрцудæй, цæмæй китайаг бархеуонти циртдзæвæнтæмæ æма фæзæмæ сæ цæстæ даронцæ.

Нæкæси, 2013 анзи нæ республикæмæ  ’рбацудæнцæ Уæрæсей Федераций китайаг минæвайради иуонгтæ. Æма Дзæуæгигъæуи Китайаг фæзи китайаг бархеуонтæн циртдзæвæни хæццæ æвæрд ке ес, уой базонгæй сæ бафæндадтæй уой сæхе цæстæй фæууинун. Уæхæн равгæ иуазгутæн исаразтонцæ, æма син хъæбæр æхцæуæн адтæй, фæзæ æма циртдзæвæни бакаст аййев æма хуæрззилдæй ку фæууидтонцæ, уæд е.