Хæлæрдзи хауй дорсæтгути (камнеломковых)  къуармæ. Æ къотæрти бæрзæндæ хъæртуй 1-1,5 метремæ. Æ зæнгæй къалеутæ кæмæн рацæунцæ, уæхæн бæласæ нæй. Гъо, фал аци рæнгъити финсæг 1940 анзи Сæйраг Тяньшани хуæнхти фæууидта агъазиау бæласхузæ ка адтæй, сау хæлæрдзий уæхæн хузтæ дæр. Сæ бæрзæндæ адтайдæ 3-4,5 метри æма уæхæн бæлæстæй æртониуонцæ 2-3 къибилай гагатæ. Уæхæн хæлæрдзи ма фæууидтон Бæрзæфцæги дæллæй Хъоди коми дæр. Уоми устур доррæдзæгъдтæбæл задæй æма нур дæр фæууинæн ес бæласæнгæс уæхæн агъазиау хæлæрдзитæ. Уомæ гæсгæ, æвæдзи, хæлæрдзий райгурæн бунæттæ ‘нцæ Кавказ æма Тяньшани хуæнхтæ.

Берæ ахургæндтæ куд бафеппайдтонцæ, уотемæй сау хæлæрдзи циуавæр мæрон климатон уавæрти зайуй, уомæ гæсгæ си фæууй 4-12 проценти сæкæр, 2,9-3,8 проценти уæгъдебарæ тауæггæдтæ, 4 процентей бæрцæ пектини бауæргъæдтæ, 0,39 – 1,4 проценти азоти бауæргъæдтæ, 0,33-049 проценти æлдугъон (дубильные) бауæргъæдтæ, 0,60-0,95 проценти фунук.

Хæлæрдзий гагатæ хуарз æнцæ хуфæг, цæсти незтæ  æма ахсæнтъæнгти незтæ дзæбæх кæнунæн. Уой туххæй хуæрун гъæуй нæуæгтунд гагатæ, æ сифтæ æма къубæрттæй фунх дон. Æ сифтæй ин ахид пайда кæнунцæ хуæргæнасæ цæхгун кæнгæй. Гагатæй аразунцæ вареннæ, наливкитæ, желе, сæнæ, ликертæ æма æндæртæ.

Тæккæ хъазардæр æй, сау хæлæрдзий гагай цингай нихмæ ци  витамин С ес, е. Æ муггаг æма кæми зайуй, уомæ гæсгæ гагати 100 граммеми еци витамин фæууй 100-400 мг. Мандарини хæццæ рабаргæй си витамин С си ес 2,5-3 хатти фулдæр, хъалгъæнæй  3,5 хатти  фулдæр, мæнæргъæй ба 8,16 хатти фулдæр. Сау хæлæрдзий еци дессаги менеугутæ зудтонцæ рагдзаманти дæр. Адæймаг хумæтæги не ‘взурста гъæддаг зайæгойти хуæздæр хузтæ æма сæ кодта хæдзарон. Нæ республики сау  хæлæрдзи зайун кæнунцæ, рæзи куст ка уарзуй, уæхæн хецæн адæймæгутæ.

Къотæрæнгæс гагарæзæй уалдзæг тæккæ раздæр сау хæлæрдзи базмæлуй. Гъар рæстæг 5-8 градусмæ ку исхъæртуй, уæд æ къубарæ райдайуй нæрсун æма ихæлун. Уомæ гæсгæ къотæртæмæ зелуни куститæ гъæуй рагацау райдайун. Фариккон талати 1,2 кенæ 1,3 хаййи гъæуй фæццубурдæр кæнун, лæмæгъ къалеутæ ба бустæгидæр ракъуæрун. Хуарз рæзæ хæссæг анздзуд къалеутæй еу къотæри 4-5-æй фулдæр ниууадзун не ‘нгъезуй. Уой фæсте ралух кæнунцæ 6-7-анздзуд къалеутæ, уомæн æма фæззæронд унцæ, тиллæг хуæрз минкъийæй æндæр нæбал ратдзæнæнцæ.

Хæлæрдзи æхсæдгæй æнæмæнгæ расагъæс кæнун гъæуй, цæмæй алли къалеуæн дæр фагæ уа хори рохс. Уой хæццæ син сæ рæбунтæ искæдзос кæнун фæгъгъæуй хæмпæлгæрдæг æма бугътæй, уæдта сæмæ базелун гъæцæнтæй. Алли къотæрбæл дæр гъæуй никкæнун 40-50 грамми аммиаки селитрæ, кенæ ба 3 къотæребæл еу къибила фунуки хæццæ тæнæг фагус æма бундзæфхади алливарс 8-10 см æрфæн мæрæ ниффæлмæн кæнун.

Сау хæлæрдзи уомæл уарзагæ ‘й. Сор мæрæ æма сор уæлдæф ин бæззунцæ. Æ уедагæ дæр æй уæлæнгай.

Уомæ гæсгæ ‘й аразун гъæуй гъæздуг мæри. Ци мæри ‘й аразæн, е гъæуама уедæгти ирæзтæн фадуат дæтта, фагæ си уа уомæладæ.

Сау хæлæрдзийæн ахид æркæлуй æ деденæг. Е уарун бæнтти фуд фæууй, уæлдайдæр деденæг æфтаун афонæ  ку фæууаруй, кенæ асуст рæстæги фудæй мудибиндзитæ лæгъуз ку фæттæхунцæ æма  ругдзуд хуарз ку не ‘рцæуй, уæд.

Деденгутæ æрæзгъæлунцæ, зайæгойтæмæ лæгъуз зилд ку цæуа, уæддæр. Цæветтонгæ, хæлæрдзитæн сæ сортмæ гæсгæ еуейти деденæгæн æ ругфæдтæй иннетæ арф æнцæ деденкъурфи, иннетæ уæлæнгай.

Хæлæрдзи аразгæй, рагъуди кæнун гъæуй æма аразун гъæуй, кæрæдзей хуарз ка ругдзуд (опыление) кæна, уæхæн муггæгутæ. Хуæздæртæбæл нимад æнцæ мах мæрон-климатон уавæрти Лия плодородная, Боскопский великан, Восьмая Девисона, Голиаф, Крупноплодная, Отборная, Память Мичурина.

Цæмæй хæлæрдзий къотæр хуарз рауайа, уой туххæй ибæл косун гъæуй 3-4 анзи, 16-18  алли кари талатæ си куд уа. Еугуремæй фулдæр тиллæг дæттунцæ 2-3- анзиккон талатæ.

Куддæр гагатæ тунд æрцæунцæ, уотæ къотæр райдайуй нæуæг къубарæ аразун æма еци куст фæццæуй сауæнгæ фæззæгмæ. Еци, цæстæй нæуингæ, кусти рæстæг равзурунцæ генеративон (гагадæттæг) æма вегетативон (рæзæдæттæг) къубæрттæ. Нивæбæл зилд ку нæ цæуа къотæртæмæ, уæд федæни тиллæг уодзæнæй бæрæг минкъийдæр, уæдта талатæ дæр рæзæ нæ ратдзæнæнцæ.  Уотæ цæмæй ма рауайа, уой туххæй къотæртæмæ сæрдæ æма фæззæги хуарз базелун гъæуй. Уедаг рæбунти мæри еу квадратон метрмæ бахæссун гъæуй 20 грамми аммиаки селитрæ, 30 грамми суперфосфат, 15 грамми калийи цæнхæ, зæронд фагус ба 3-4 анземæ еу хатт 2-3 килограмми. Гъæцæнтæ мæрæмæ бахæссун æнгъезуй æ искъахуни размæ. Уомæй уæлдай уалдзæг деденæг ракалунæй 15-20 бони раздæр, кенæ фæстæдæр бахæссун гъæуй квадратон метри фæзуатмæ 15-20 грамми азот.

Алли анз дæр, гагатæ ци къалеутæбæл гъæуама æрзайа, уони фæгъгъæуй ½, ¼ фæццубур кæнун – иннæ къалеутæ ба ралух кæнун.

Нæ республики æрдзон уавæртæ хинцгæй, сау хæлæрдзи аразунæн хуарз æнцæ фæззæги мæйтæ октябрь æма ноябрь, уалдзæги ба мартъи æма апърел. Ниййаразуни размæ мæрæмæ базелунцæ гъæцæнтæй. 100 квадратон метри фæзуатбæл никкæнунцæ 300 кг æмбуд фагус, 3 кг азоти гъæцæнтæ, 4-5 кг суперфосфат æма 1,5-2 кг калийи цæнхæ. Хуарз сæ исхæлæмулæ кæнунцæ æма еу белгоми æрфæн искъахуни размæ æмвæтæнæгæй никкæнунцæ мæрæбæл. Рæзикустгæнгутæ еци гъæцæнтæ ахид никкæнунцæ, хæлæрдзи ци къагъди аразунцæ, уоми. 30-40 см æрфæн 50-60 см уæрхæн къагъди никкæнун гъæуй 3-5 кг æмбуд фагус, 30-40 гр. суперфосфат, 15-20 гр. калийи цæнхæ. Тала аразун гъæуй, æ уедæгти къобалгонд 8-10 см æрфæн зæнхи куд уа, уотæ. Уой фæсте ибæл никкæнун гъæуй 4,5 литри дон. Къотæртæ  кæрæдземæй гъæуама уонцæ 1-1,25-1,5 метри идарддæр арæзт.

Рæзикустгæнгутæ ахид нæ фæззонунцæ, аразæн æрмæг кæми иссеронцæ, уой. Беслæни, Дигори æма Мæздæги питомниктæ уæхæн куст нæ кæнунцæ. Фал си  къалеутæ ракорун æнгъезуй. Кæронбæттæни зæгъун уой, æма аразæн æрмæгбæл гъæуама косонцæ рæзикустгæнгутæ сæхуæдтæ. Циуавæр мадзæлттæй фулдæргæнгæ ‘нцæ гагарæзи къотæртæ, уой туххæй ба бæлвурддæр базонæн ес, аци уацхъуди автор ци киунугæ ниффинста «Ягодные культуры», зæгъгæ, уомæй.

ЦГЪОЙТИ Иосиф, гъæууонхæдзарадон наукити кандидат.