Советон доги ахурдзаутæ ма гъуди кæндзæнæнцæ, уæд алли скъолайæн кæд нæ, уæддæр сæ фулдæремæн сæ рæбун уидæ зæнхи хæйттæ. Æма си кæстæртæн равгитæ адтæй аграрон зонундзийнæдтæ комкоммæ базонунæн, аллихузон гъæууонхæдзарадон куститæ наукон æгъдауæй æнхæст кæнунмæ арæхсунæн. Фал советон цардиуагæ ку фехалдæй, уæд хъодигонд æрцудæй æ доги гъуддæгутæбæл…

Советон доги кæстæрти фæллойнадон гъомбæлади фæлтæрддзийнадæ цæйбæрцæбæл пайдайаг адтæй, уой нур лæдæрун байдæдтонцæ сауæнгæ æ фехалгутæ дæр. Хумæтæги нæ цæуй дзубанди скъолати фæллойнадон гъомбæлади куст иснæуæг кæнунбæл.

Ци мадзæлттæ арæзт цæуй, етæ кæдимайди ба фæррæстмæ уиуонцæ. Зæгъæн, куд нисангонд цæуй, уотемæй ахури нæуæг анзи дæргъи Цæгат Иристони скъолати косун райдайдзæнæнцæ фондз æма инсæй агрономий зонундзийнæдти къласи.

Уонæми скъоладзаутæ никки лæмбунæгдæр  зонгæ кæндзæнæнцæ хими, биологи æма физики æууæлти хæццæ, кæцитæ сæ багъæудзæнæнцæ, зæгъæн, исонибони сæ будурти кенæ фонсдарæн фермити косгæ син ку рауайа, уæд. Уæдта, аци кълæсти ахур кæнгæй сæмæ фæззиндзæнæй, гъæууонхæдзарадон дæснийæдти еуцæйдæрбæрцæдæр фæлтæрддзийнадæ дæр.

Уæхæн аграрон кълас фæззиндтæй, зæгъæн, Мæздæги райони Черноярскийи станици. Гъæуккаг фæсевæд хуарз зонгæ ‘нцæ зæнхи кусти æууæлти хæццæ, берети бийнонтæн си ес хе агъазадон хæдзарæдтæ дæр. Ардигон скъоладзаутæн анзи дæргъи агрономий къласи ахуртæ хъæбæр фæййагъаз æнцæ, хуæздæр базудтонцæ, зæгъæн, талатæ раст куд аразун гъæуй,  картоф æма æндæр культурити муггæгути хæццæ косун.  Алли къуæре дæр сæ хæццæ хумти куста аграрон университети ахургæнæг, фæлладуадзæн бæнтти ба скъоладзаутæ сæхуæдтæ цудæнцæ Дзæуæгигъæумæ университети лекцитæмæ байгъосунмæ.

Черноярскийи скъолай директор Къибирти Людмили гъудимæ гæсгæ, скъолати агрономий кълæстæ байгон кæнун æй хъæбæр гъæугæ æма пайдайаг гъуддаг.

– Уалдзæги нин аграрон университет балæвар кодта гагарæзи æма  рæзæ бæлæсти финддæс æма инсæй талай, уони скъоладзаутæ ниййаразтонцæ скъолай рази ахурадон фæзуати, алли бæласæн дæр равардтонцæ æхе номер, лæмбунæг сæмæ базилдæнцæ. Нисан ма кæнæн скъолай гъаруат дæр байгон кæнун, – зæгъуй Людмилæ.

Хуæрзæрæги Цæгат Иристони ахурадæ æма науки Министрадæ исаразта æртæвæрсуг бадзурд скъола, Хуæнхон паддзахадон аграрон университети æма инвесторти ‘хсæн æмгустади туххæй. Е ба уой амонуй, æма еци куст идарддæр дæр æнæкъулумпийæй ке цæудзæнæй.

***

 Аци нæуæгдзийнади туххæй хабармæ гæсгæ зæрдæбæл æрбалæууй евгъуд рæстæгути еу зингæ хабар. Махмæ гæсгæ, цæмæдесаг уодзæнæй нæ газеткæсгутæн дæр, уæлдайдæр ба агрономий кълæсти ахургæнгутæ æма ахурдзаутæн дæр.

КУД НÆМÆ ФÆЗЗИНДТÆЙ ФИЦЦАГ АГРАРОН СКЪОЛА

Æ рæстæги Уæрæсей паддзахи администраци Кавкази гъæууон хæдзарадæ капиталистон уагæбæл райаразун ку исфæндæ кодта, уæд цæмæй еци гъуддаг фæррæстмæ адтайдæ, уой туххæй ба гъудæй ахургонд æма хуæрзарæхстгин косгутæ. Уомæ гæсгæ ба унаффæгонд æрцудæй, цæмæй уæхæн специалисттæ бацæттæ кæнуни туххæй бæсти сæйраг сахармæ æрвист æрцæуонцæ кавказаг адæмти еуæй-еу минæвæрттæ. Æма Петербурги зæнхкосгути институт каст фæцæнцæ иристойнæгтæ Ардасенти А., Гæздæнти Э., Сохити Д. æма Санати И. Фал, уæддæр гъæууон хæдзаради специалисттæ фагæ нæ адтæй. Уомæ гæсгæ  паддзахи администраци ма исфæндæ кодта, аци региони «агрономти скъола» дæр байгон кæнун.

Уæхæн куст исæнхæст кæнун ихæсгонд æрцудæй агроном Фердинанд Бушекæн. Е адтæй австриаг. Каст фæцæй Праги университети политехникон факультет.

Бушек 1868 анзи рабалци кодта Кавказбæл. Паддзахи æнсувæр Михаил Николайи фуртмæ финста: «Гъæууонхæдзарадон скъолайæн бунатæн равзурстон Терки облæсти, Владикавказмæ хæстæг рауæн…» Æ еци финстæги Бушек идарддæр финста: «Раттетæ мин зæнхæ 500 дæсæтини. Æ аргъ ин бафеддзæнæн фондз æма инсæй анземæ…» Уомæй уæлдай ма курдта, цæмæй ин исаразонцæ скъолай азгъунст, уæдта ин алли анз дæр дæттонцæ 1800 соми – директорæн,  агъазгæнæгæн, бухгалтерæн, рæзæдонæ гъæуайгæнæгæн æма ахуркæнуйнæгтæн федунæн.

Бушек Тифлисæй æ курдиадæн дзуапп ку райста, уæд дзубанди кæнун райдæдта облæсти хецауи хæццæ. Облæсти администраци исæнхæст кодта  агрономи домæн. Æцæг зæнхи туххæй облæсти хецау Лорис-Меликов, Кавкази ци уруссаг æфсад адтæй, уой сæйраг командæгæнæгмæ финста: «Владикавкази алфамбулай зæнхæ нæййес. Ци зæнхитæ си ес, етæ ‘нцæ хъазахъаг станицити…»

Фал, скъолай устур пайдамæ ке æнгъæл кастæнцæ, уомæ гæсгæ ба равзарун гъудæй гъæздуг мæрæгун æма сахармæ хæстæг бунат. Цалдæр рауæнеми лæвардтонцæ скъолайæн зæнхи хай, фал Бушек не ‘сарази уидæ. Уæд зæнхæ равзарунмæ Бушек рандæй Мæхъæлмæ. Грознамæ цæугæй æй бахезун багъудæй Камбилеевки  цæугæдонбæл. Хед адтæй ихæлд. Дони астæумæ ку бахъæрттæнцæ, уотемæй ба файтон фæхъхъан æй.

Æма Бушек æрбунат кодта Камбилеевки  пости. Еци азгъунст арæзт æрцудæй 1804 анзи. Уæд Арвикоми нади еу хай Мæздæгæй Владикавказмæ цудæй абæлти. Фал 1825 анзи еци над цæун райдæдта Терки галеувæрсти. Æма куд федар, уотæ постæн уой бæрцæ ахедундзийнадæ нæбал адтæй. 1869 анзмæ æрцудæй хъæбæр æдзæллаг уавæрмæ. Зин баууæндæн адтæй, федар тугъдон пост ке адтæй, уобæл. Ами æрфусун кодтонцæ 300 уруссаг æфсæддони.

Бушек исфæндæ кодта еци азгъунст барæвдзитæ кæнун. Облæсти хецæуттæ исарази æнцæ агрономи фæнди хæццæ. Пости алфамбулай ци зæнхитæ адтæй, уонæй 200 хаудтæнцæ Базоркинмæ (нури Черменигъæу – Ред.), 281 – Владикавказмæ, 29 дæсæтини ба – Олгинскæмæ. Уомæ гæсгæ падздзахи администраци æнгъæл адтæй, зæгъгæ, уоми цæргутæ не ‘сарази уодзæнæнцæ сæ зæнхитæй скъолайæн рахай кæнунбæл. Фал адæмæн æхцæуæн дæр ма адтæй еци гъуддаг. 1869 анзи майи Ф.Бушекæн рахецæн кодтонцæ 500 дæсæтини. Цалдæр боней фæсте ба 1500 сомемæй  балхæдта Камбилеевки тугъдон пост.

Еци анз 31 июни Фердинанд Бушек æма облæсти хецау Лорис-Меликови ‘хсæн  арæзт æрцудæй бадзурд. Уомæ гæсгæ ин алли анз дæр ахургæнæг байхуæрсунæн лæвардтонцæ 600 соми. Ахуркæнуйнæгтæ дарунæн ба 50 соми алкæмæн дæр.

Ахурти программæ гъæуама Бушек æхуæдæг исаразтайдæ æма ‘й исфедар кæнунмæ ба гъæуама равардтайдæ облæсти хецæуттæмæ. Анзи æрдæги фæсте ба исрæвдзæ кæнун гъудæй гъæууонхæдзарадон пълан. 1869 анзи августи косæндзаумæуттæ æма муггæгутæ балхæнунмæ Бушек рандæй фæсарæнмæ.

Æ хъæппæрес ин хуарзбæл банимадтонцæ Кавкази уæлдæр хецæуттæ. 1869 анзи ноябри облæстон управлений къæнцилар фегъосун кодта зилдти хецæуттæн, цæмæй етæ байархайуонцæ скъоламæ ахуркæнуйнæгтæ равзарунбæл.  Уæдта син æргомæй бафæдзахстонцæ, зæгъгæ, «хецауади рази æхе хуарзæй ка бавдеса, фулдæр уони сувæллæнттæ æрвист гъæуама цæуонцæ скъоламæ…»

Скъоламæ райстонцæ: Хъумухъи зилдæй цуппар биццеуи, Мæхъæлæй – авд. Иристонæн равардтонцæ  аст бунати. Иннетæ ба адтæнцæ хъазахъаг станицитæй.

Бушек ноябри бацæттæ кодта ахурти программæ. Фиццаг анз ахуркæнуйнæгти  «базонун гъудæй будуйрон куститæ», «пайда æма зианхæссæг кæрдæгутæ базонун», «гъæууонхæдзарадон косæнгæрзти арæзт æма уонæй пайда кæнун…»

Уазал сæумæ адтæй 1869 анзи 15 декабри. Скъоламæ ‘рбацудæй берæ адæм. Етæ цæмæдесæй кастæнцæ, «немуцаг лæг» ци архайдзæнæй, уомæ. Дууадæс сахаттебæл Бушек байгон кодта фиццаг гъæууонхæдзарадон скъола Цæгат Кавкази.

Аци цау зæрдæбæдаруйнаг ма æй уомæй дæр, æма гъе уотемæй райдæдта Чермени нури гъæууон хæдзаради механизаций скъолай анзфинст.

Фиццаг аграрон скъолай куст ци будурти хæццæ баст адтæй, уонæми абони дæр арæзт цæуй аллихузон наукон-практикон мадзæлттæ.

Фиццаг ахуркæнуйнæгти хæццæ адтæнцæ: Брутæй – Санати Мæхæмæт, Чиколайæй – Дзодзойти Абрам (Чиколай уæхæн муггаг адтæй, е бæрæг нæй. Кæд миййаг, Дзадзатæй адтæй? Æ исбæлвурд кæнунбæл байархайдзинан. – Ред.), Æрæдонæй – Адирхати Васили, Салугæрдæнæй – Гæбути Федар, Карсанти Патрикий, Гизæлæй – Тотиккати Григорий æма иннетæ.

Фиццаг бæнтти ахуртæ хуарз цудæнцæ. Фал гъæздугути цæуæт косун ахур нæ адтæнцæ. Æма си беретæ скъолайæй фæллигъдæнцæ сæ хæдзæрттæмæ. Зæгъæн, 1870 анзи апърели скъолайæй рацох кодтонцæ Цæцæни зилдæй æртæ биццеуей: Оздемир Тоштемирови, Газа Мустафини æма Осман Исламови. Бушек уой фæдбæл игъосун кодта: «…фиццаг бæнттæй фæстæмæ етæ сæхе дарунцæ лæгъуз, сæхецæн домунцæ сæрмагонд хуæруйнаггæнæг, ахур кæнунцæ лæмæгъ. Махæн, дан, будуйрон куститæн ес ихуæрститæ».

Уотемæй скъолай раздæри цуппар æма дууинсæй ахуркæнуйнагемæй 1870 анзи 1 июлмæ ма байзадæй æвддæс. Скъола ка ниууагъта, уони муггæгти кæстæрти туххæй Бушек уотæ финста: «Гъæздуг ниййергути фурт  æй, уомæ гæсгæ косун æ зæрдæмæ нæ цæуй…» Мæгур цæргути сувæллæнттæ кустуарзагæ адтæнцæ.

Æригон специалистти фиццаг рауагъд адтæй 1874 анзи. Скъола каст фæцæнцæ æртæ æма дууинсæй адæймаги, уонæй æстдæс адтæнцæ иристойнæгтæ.

Бушеки скъолай туххæй финсун райдæдтонцæ газеттæ дæр. Уой бæрцæ фæсевæд цудæй аци скъоламæ, æма син Ф. Бушек аразта конкурсон фæлварæнтæ дæр.

Аци æрмæг газет «Рæстдзи-над»-и 1970 анзи ниммухур кодта Берозти Батраз, уæди рæстæги Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университети ССР Цæдеси историй кафедри аспирант, фæстæдæр иссæй историон наукити доктор.