Мæнæ дæлдæр ци æрмæг мухур кæнæн, уой нæмæ нæ газеткæсгутæй еу æрбахаста æма ни хъæбæр ракурдта, цæмæй æй ниммухур кæнæн.

– Нури доги æведауцæ гъуддæгутæбæл уоййасæбæл нæбал дес кæнун, æвæдзи сæбæл райахур дæн, – хъæбæр сагъæсхузæй загъта е. Фал мæмæ дессаг ба е кæсуй, æма нæ адæмæй беретæ абониккон тухстаг уавæрти сæхе куд æбæрнонæй æма цийфæндийæй æвдесунцæ. Уæлдайдæр ба – гъæуи цæргутæ. Уæхæнттæ си ес, æма еудадзуг сæ царди уавæртæй гъаст кæнунцæ. Куст мин нæййес, зæгъгæ си, еци дзорæги ка дзоруй, уонæй дæр кадæртæ, мæнмæ гæсгæ, уоййасæбæл тулаваст нæ ’нцæ косунмæ. Бакæсайтæ син, æгирид неци, уæддæр сæ дзæхæратæмæ? Æнæгъудгонд, хъамили буни фæцæнцæ… Уотемæй ба халсартæ æма æндæр уæхæнттæ æлхæнунмæ уайунцæ базармæ, туканмæ, сауæнгæ ма сæ Дзæуæгигъæуæй дæр æрмедæг кæнунцæ… Гъа, сторвонс дарун алке равгæ нæй, фал маргъ ма дарæ дæ тургъи, дæ дзæхæрай татхатæ ма искæнæ, е ба куд æй?.. Нур уæхæнтти ци исхонæн ес?.. Æвæдзи, растдæр уодзæнæй уони сæйгитæ исхонун, сæ нез ба æй – магосадзийнадæ… Гъе уомæ гæсгæ хуарз уидæ, уæ газети Гаглойти Рутени финст таурæхъ «Магосатæ» ку фæззиннидæ, уæд – кæдимайди ба син зунди хуасæ фæууидæ, балæдæриуонцæ уой, æма зийнадæгæнагæ царди фарнæй æнæ хай ке кæнуй…

 

Æлдар æма фæрсаг лæг (уæгъдебарæ зæнхкосæг – Ред.) рараст æнцæ балций. Надбæл фæрсаг лæгæн æ бæх низзадæй. Æлдар е ’мбæлццонæн уотæ ку зæгъидæ:

– Байраг мæн æй, мæн бæх æй низзадæй…

– Хуцауæй куд нæ тæрсис?! Ескæд ма е ’рцудæй, æма дин урс ба ма байраг низзайа?!

– Байраг мæн æй, е ба дин зайа нæ зайа! – загъта æлдар.

Фæрсаг лæг исфæндæ кодта æ гъаст тæрхони лæгмæ бахæссун æма имæ æлдари хæццæ рараст æнцæ. Тæрхони лæг æ хæдзари нæ разиндтæй, фал сæмæ рацудæй æ кизгæ.

Фæрсаг лæг кизгæн ракодта æ гъаст, æ маст æма ’й фæрсуй:

– Мадта уæддæр кумæ рандæ адтайдæ дæ фидæ æма тагъд æрбаздæхдзæнæй?

– Мæ фидæ, – загъта кизгæ, – рандæ ’й уæлхонх будурмæ. Нæ мæнæутæмæ нин денгизæй кæфтæ багъомпал æнцæ æма сæ байсафтонцæ. Гъæуай кæнунмæ рандæй мæ фидæ нæ мæнæутæ…

Æ еци дзубандитæмæ æлдар ниддестæ ’й:

– Ескæддæр ма е ’рцудæй, æма кæфтæ денгизæй уæлхонх будурмæ цæуонцæ мæнæуæ хуæрунмæ?!

– Æлдар цæра, мæ дзурд дæмæ уотæ дессаг, уотæ æнæууилд дзурд ма фæккæсæд, – загъта ин кизгæ. – Кæд æма нæл бæхтæ байрæгтæ зайун байдæдтонцæ, уæд кæфтæн денгизæй уæлхонх будурмæ цæун цæйбæрцæбæл дессаг хонис?

Æлдар фефсæрми æй, равардта байраг фæрсаг лæгæн æма рараст æнцæ сæ надбæл.

Тæрхони лæг фæззиндтæй æ хæдзарæмæ, фæрсуй æ кизги:

– Еске мæ агурдта?

Кизгæ ин радзурдта æлдар æма фæрсаг лæги гъуддаг, тæрхони кой дæр ин ракодта.

– Дæ тæрхонмæ дауæ неке æрхæсдзæнæй: раст тæрхон æй. Фал æлдар æма фæрсаг лæги рази мæ фæкъкъæндзæстуг кодтай, бафхуардтай дæ фиди.

– Баба мин цæра, æма уæд куд æгъдауæй?

– Дæ фиди хумгæсæй хуæздæр ци исхудтайсæ, уой не ’рахæста дæ зунд. Нæ дин æй ниххатир кæндзæнæн адзали бонмæ дæр, уæдта дин ци гъæуа, уой кæнгæ дæр бакæндзæнæн.

Тæрхони лæг фæдздзурдта адæммæ æма тæрхонбæл æрбадтæй æ кизгæн.

– Мæ кизгæ æ фиди ке рафаудта, хумгæс æй ке искодта, уой туххæй ин кæнун мæнæ ауæхæн тæрхон: дуйнебæл лæгъуздæр ка разинна, уомæ киндзи куд æрцæуа, уотæ. Еу къуар лæги уи бæхтæбæл исбадæнтæ æма дуйнебæл лæгъуздæр ка разинна, уой мæмæ ардæмæ æрбахонетæ…

Сæ бæхтæбæл исбадтæнцæ еу къуаремæй. Цæунтæ байдæдтонцæ, цæунтæ, лæгъузи агорæг. Минкъий кæми фæууидтайуонцæ æгудзæг, æнæсæрæн адæм нæ дуйнебæл, фал ци хузæн агурдтонцæ, уæхæнбæл нæма æмбæлунцæ. Уалинмæ еу рауæнмæ бацудæнцæ. Кæсунцæ, æма еу лæг фæткъуй бæласи буни хæлеугъæлæсæй уæлгоммæ хуссуй.

Бæласи къалеутæ бунмæ æртастæнцæ фурзадæй, рæгъæд фæткъутæ æгъзæлунцæ зæнхæмæ. Лæг еци хустæй хуссуй, кæсуй æнгъæлмæ, кæдимайди ба рæгъæд фæткъутæй ескæци æ цъухмæ æрхауидæ, хаттæй-хатт исдзоруй:

– Мæлун судæй!..

Бæхгинтæ æрæнцадæнцæ æ рази, кæсунцæ имæ æма дзорунцæ:

– Рæгъæд фæткъутæ дæ алливарс, дæ къох фезмæлун кæнæ, райедзæ си æма бафсадæ дæхе.

– Уæ хъал мæбæл ку нæ калиайтæ, мæгур лæг уæ хуми кæрæнтти дæр некæд рауадæй, æвæдзи, – загъта лæг, – æма мин еци зин уæ цæстæ цæмæн уарзуй – кæд æма еу фæткъу æрхауидæ мæ цъухмæ.

– Айæ, ке агорæн, уæхæн разиндтæй, куд имæ кæсæн, уотемæй, – загътонцæ бæхгинтæ, хуарз ибæл æрцудæнцæ се ’хситæй æма ’й ракодтонцæ сæ хæццæ.

Цæунцæ æма бахъæрттæнцæ цæугæдони билæмæ. Цæугæдон фæссагелæ ’й, æма сагели сакъадахбæл хуссуй лæг. Æ алливарс дон, уотемæй ба гъæр кæнуй:

– Æдонугæй мæлун!..

Десбæл дес киндæуй! Бæхгинтæ фæддес кодтонцæ. Хæстæг имæ бацудæнцæ, æма лæгмæ нези хабарæй æрдой бæрцæ дæр нæййес.

– Дæ хуæздæри ма фæууинай, ци лæг дæ! Дон дæ алливарс бæстæ ласуй, ду ба «дон, дон» кæнис! Уæлæмæ исистæ æма си баниуазæ.

– Æма мин ка истуй уæлæмæ, е ба ке бон æй… Ниууадзетæ мæ мæ мæгурбæл. Райсетæ уæхе…

– Айæ ба дин дуккаг лæгъуз, – загътонцæ бæхгинтæ.

Фестун æй кодтонцæ æхситæй æма бабæй уой дæр райстонцæ сæ хæццæ.

Рацудæнцæ цæугæдони разæй, бахъæрттæнцæ хумтæмæ. О, марауадзæ! Адæм еци архайд кæнунцæ, сæ мæнæутæ кæрдунбæл архайунцæ.

Уæд фæккастæнцæ æма хуми хуссуй еу лæг: курес æ нивæрзæн, курес æ къæхтæмæ, дууæ куреси æ фæрстæмæ. Зад хумгæндæ æнæкарстæй лæууй.

– Ци миуæ кæнис, лæгай, ци дæбæл æрцудæй, цæмæннæ кæрдис дæ мæнæуæ? – фæрсунцæ ’й бæхгинтæ.

Хумон сæмæ кæсуй, фал сæмæ нæ дзоруй зийнади фудæй.

– Дæу ку фæрсæн, къуру дæ Хуцау бакодта?

Хумон сæмæ кæсуй, фал сæмæ нæ дзоруй: зийнадæ кæнуй.

– Уотемæй дæ нæ ниууадздзинан, – загътонцæ бæхгинтæ, – мах дæ исдзорун кæндзинан…

Æма ибæл ралæудтæнцæ æхситæй…

Лæг фæссæррæтт кодта, мадта ци адтайдæ.

– Мæ бон нæй кæрдун, ай тæвди мин ка архайуй. Æнцад мæ ку ниууадзиайтæ мæ хуссæни.

Бæхгинтæ хумони дæр раластонцæ сæ фæдбæл æма æртей дæр бакодтонцæ тæрхони лæгмæ. Ци уагæй сæ базудтонцæ, уони ин радзурдтонцæ, уæдта ин загътонцæ:

– Анæй лæгъуздæр ка ’й, уой рартасун мах бон нæ бацæй… Тæрхони лæг ку дæ: æрбакодтан сæ дæхемæ, цæмæй син равзарай сæ лæгъуздæри дæхуæдæг.

Бæласи буни бабæй æруагъта æхе сæ еу хæлеугъæлæсæй, рæгъæд фæткъутæ æгъзæлунцæ, фал лæг гъæр кæнуй: «Судæй мæлун… Еу уи æрхауæд мæ цъухмæ…»

Иннæ цæугæдони билæбæл исхустæй æма гъæр кæнуй: «Мæлун æдонугæй!..»

Уæд сæмæ æртиккаг дзоруй: «Циуавæр дессаги адæм айтæ, зийнадæ куд нæ кæнетæ дзорунмæ?»

Тæрхони лæг гъуддаг равзурста æма тæрхон рахаста:

– Дзорунмæ зийнадæ ка кæнуй, е æй сæ лæгъуздæр. Мæ кизгæ æ хай фæууæд.

Магоса æма кизгæ цæрунтæ байдæдтонцæ. Мæнæугæрдæнти æхсирф райста æма хумæмæ рандæй. Цуппар куреси ракарста, хуссæн æррæвдзæ кодта æхецæн æма ибæл æхе рауагъта.

Уосæ сагъæси бацудæй: «Оххай, мæ лæг æ еци æбæрæгон гъуддаг ку нæ ниууадза, уæд исæфæн: нæ хумæ æнæкарстæй байзайдзæнæй æма уæд рамæлдзинан æнæ хуæруйнагæй…»

Уоййадæбæл алли хуарæнтæй æхе ниххурста æма рараст æй хумти. Сæ хумæмæ бахæстæг адтайдæ, уотемæй гъæр кæнуй:

– Магосати уодхæссæг фæццæуй! Æз дæн, магосати уодесæг!

Мæлæти лæги хузæн фæссæррæтт кодта магоса. Берæгъи лæбурдæй фæллæбурдта хумæмæ æма ’й ракарста, къапунатæ райамадта.

Изæрæй сæ хæдзарæмæ æрцудæй хæстуолæфтгæнгæй æма дзоруй:

– Уосай,  мæ сæрæн дин нæбал дæн, бафæлладтæн, лæг куд бафæллайуй, уотæ, фал нæ хумæ дæр карст фæцæй.

– Æма уæд цæй тагъд?

– Абони хумтæбæл зилдæй магосати уодесæг. Куддæр ин æ гъæр райгъустон, мæ уод мин есдзæнæй, зæгъгæ, уотæ нардуатæй æрлæудтæн нæ хумæн æ еу кæронбæл æма иннæ кæронæй ракастæн. Минкъийтæбæл ма дин фæййервазтæн.

Уæдæй ардæмæ нæ Иристони æмбесондæн байзадæй: «Лæгъуз æ уодæн тæрсуй!..»

 

ГАГЛОЙТИ Рутен (1888-1937), финсæг, æхсæнадон архайæг