Уогæ ба ирисхъæн ци загъдæуа?!. Кедæрти берæ цидæр хуæрзтæй идзаг армæй барæвдауй, кедæрти ба æнай-æнойти карз æфхуæрд бакæнуй, кæд æма ин етæ рæстуодæй табугæнæг фæуунцæ, уæддæр…

Нæ искурдиадæгин поэт Хозити Яков е ’мдзæвгитæй беретæми имонау кæнуй Терк. Нæрæмон цæугæдони хузæн поэти гъудитæ баргъонæй ивулунцæ «Терчы хъаст»-и. Æй лирикон хъайтар æма цæугæдони æмдзубандий хузи. Терки загъдмæ гæсгæ, нуриуæнгæ ин æ догъи бæлвурд нисан нæ адтæй, уæд нур ба, нæуæг доги ин е фæззиндтæй: æ тухæй адæми цардамонди сæрбæлтау харз кæнун, турбинитæ зелун кæнгæй син рохс хæссун.

Æма ма Терк дес кæнуй лæхъуæни гъенцъунбæл: цæбæл кæнуй мæтæ æма сагъæс:

 

«Кæд фаг æртивы мæй,

цъæх-цъæхид дары арв,

æрдз – хъæлдзæг, дуг –

сæрибар? Кæд у нæ

бæстæ дзаг цин, амондæй

нæ фаг æмæ дæ дзырд кæд у дæхи бар?..»

 

Æмдзæвги медес – адæймаги размæ ес берæ ихæстæ, берæ нæдтæ, æцæг си равзарун гъæуй ахсгиагдæр ихæс. Æма кади над…

Хуæрзæригон поэт æ зæрдтагон бæлдитæ исгъæр кæнун рæстзæрдæй бæргæ бабарæ кодта Теркæн, æвæдзи, æнгъалдта уой фæлхъæзæнти хузæн æ исонибонтæ радæргъвæтин уодзæнæнцæ. Фал ибæл е ба гадзирахаттæй рацудæй – æ цардвæндаг ин æгæр рацубуртæ кодта, цардбæллон лæхъуæн ин æ цъæхъалти æхе куд рæвдудта, уотемæй æй ранихъуардта… Аци æзнæт цæугæдони æртайгæй си ранихъулдæй… Цудæй ибæл дууæ æма инсæй анзи (1916-1938).

Аци æверхъау хабарæй фæрристæнцæ æнæгъæнæ дзилли зæрдитæ дæр. Нæ финсгути хестæртæй еу, Нигер (Дзанайти Иван) уой фæдбæл финст æмдзæвги («Амыр ис æвзонг зæрдæ») хъæбæр хъонц кодта:

Оххай-гъе цы ’руадтæ русыл,

Судзгæ ’ртах мæ цæстæй!..

О, нæу диссаг дæр: æвгъауаг

Асхъиудтæ нæ бæстæй…

 

Цардмæ рауад хъазгæ, худгæ,

Дидинæгау, саби…

Уаих уа æруадис мæлæт…

Атыдта йæ, нал ис…

 

Фæлæ зæрдæ – цины зарæг –

Аззади уæлæуыл.

Уый æрттивдзæн хуры рухсмæ

Ингæнæн йæ нæууыл…

 

Чызг, чындздзон чызг, рацу, рауай,

Ноджы ды, йæ уарзон, –

Бахуда уæм йе ’мдзæвгæтæй

Яков – Майы фаззон.

 

Хозити Яковæн æ цардвæндаг кæд æгæр цубуртæ рауадæй, æма ин уой фудæй æ ирисхъæ уоййасæбæл нæ фæббæркадгин æй агъазиау цаутæ æма гъуддæгутæй, уæддæр ин нæ бон æй бæркадгин исхонун: æ фæллæнттæ æма исфæлдистадæй нæ æфтауй деси, æригон поэтæн цæйбæрцитæ бантæстæй, уомæй. Финста æмдзæвгитæ, аргъæуттæ, эпиграммитæ, ирон æвзагмæ тæлмац кодта уруссаг классикти уадзимистæ (поэзи æма прозæ). Деси нæ ’фтауй е дæр, æма цæйбæрцæбæл цардбæллон æма нифсхаст, цийнæйдзаг æма рохсхæссæг гъуддæгутæ аразунмæ разæнгард адтæй. Е ’мдзæвгити зингæдæртæй еуеми («Республикæ») уотæ финста:

 

Фæнды мæ дæ циныл ыстыр цинæй зарын,

Октябрæн арфæ дæ номæй кæнын.

Фæнды мæ нæ бонты аккаг дзырд ыссарын,

Нæ дуджы æвзагæй мæ фæндтæ зæгъын.

 

Хозити Яков æ рæстæги цаутæ æма хабæрттæмæ кастæй цæстуарзонæй, æ уарзон адæми нифсхастдзийнадæ æма æнтæстити туххæй сæрустурæй финста:

Ныр дæн цæттæ хъаруйæ, асæй.

Нæ дугæй райстон æз хъæлæс,

Æмæ цæхæр цæстыты ’нгасæй

Кæсын нæ фидæн бонтæм æз.

Кæсын æмæ уынын æрттивгæ,

Нæ нысан мах куы хоны дард.

Уæлахиз карз тохæй цытимæ

 Æз хъусын фидæнæй нæ зард…

 

Æригон поэт цæмæ бæлдтæй æма ци исуйнаг хуарздзийнæдтæмæ æнгъæлмæ кастæй, уони, гъулæггагæн, æхе цæститæй нæбал фæууидта. Не ’рæййафта уой дæр, уоййасæбæл хъæбæр ке амондмæ бæлдтæй, еци дзиллæй иронх куд нæ ’нцæ æ хъиамæттæ, абони дæр ма ин æ рохс ном ку цитгин кæнунцæ, уой. Уомæн бæлвурд æвдесæн æй, æ уарзон гъæу Кирови астæуккаг скъолайæн æ ном лæвæрд ке ’рцудæй, е дæр.

Аци æнæмæнгæ гъуддаг исаразуни туххæй дзубанди рагæй цудæй. Цæмæй Хозити Якови  ном æ райгурæн Кировигъæуи астæуккаг скъолайæн лæвæрд æрцæуа, е хъæбæр фæндадтæй аци ахурадон артдзæсти алли æнзти разамонгути, ахургæнгути, раздæри æма нури рауагъдонти, е ’мгъæуккæгтæ æма аци гъæуæй рацæуæг дзилли. Æма уобæл зæрдиагæй ка байархайдта, уони хæццæ ба Якови хеуæнттæ, уони фæрци гъуддаг æнхæстгонд æрцудæй. Кировигъæуи астæуккаг скъолайæн æ зундгонд рауагъдон Хозити Якови ном лæвæрд ке ’рцудæй, уой фæдбæл си æрæги адтæй кадгин æмбурд.

Уоми архайунмæ берæ дзиллæ æрæмбурд æй – айдагъ аци гъæубæстæй нæ, фал Æрæдони районæй æма нæ республики берæ рауæнтæй. Тæккæ цитгиндæр архайæг ба си иссæй Яковæн æ кæстæр хуæрæ Асиат. Уомæн лæвæрд æрцудæй циртдзæвæн е ’мбæрзæнæй байгон кæнуни барæ.

Æмбурди ка ’рхайдта, уонæй кедæрти туххæй гъæуй сæрмагондæй зæгъун, уомæн æма зæрдиагæй берæ рæстæгути дæргъи архайдтонцæ æма нерæнгæ дæр ма архайунцæ Хозити Якови ном æма исфæлдистадæ æносон кæнунбæл. Уонæй еу æй Дзæуæгигъæуи Центрон киунугæдони бæстæзонæн хайади сæргълæууæг Дзугати-Мурасти Риммæ. Сæ киунугæдони е исаразуй æдзард поэти кадæн номерæн мадзæлттæ, æ рæстæги ба ин æ цардвæндаги æма исфæлдистади туххæй бацæттæ кодта сæрмагонд библиографион-зонадон киунугæ дæр.

Хозити Якови ном цитгин кæнунбæл рагæйдæр æновудæй архайуй е ’мгъæуккаг зундгонд поэт æма публицист Къадзати Станислав дæр. Рæстæгæй-рæстæгмæ исаразуй радиобакаститæ, сæрмагондæй ин æ ном иссеруй е ’мдзæвгити. Уонæй еу («Зынгхуыст поэтæн») мах дæр абони мухур кæнæн.

 

Бæласæй цъæх фæткъуы дæр æрхауы,

Фæлæ æрдз куы нæ у раст:

Чи вæййы фылдæр æххуыс Хуыцауæн,

Уый куыд айсæфы æваст!

 

Алцæмæн дæр батых кæны рæстæг,

Фæлæ нал вæййæм æнхъæл:

Не ’сызгæ Балцæджы цалх æрмæстдæр –

Хуыздæрты кæны дзæнгæл.

 

Бæласæй цъæх фæткъуы дæр æрхауы

Фæлæ æрдз куы нæ у раст,

Æмæ курын иунæг хорз Хуыцауæй –

Макуы кæн æвзонгæн маст.

 

Гъе та-иу гæнæн æмæ амалæй

Райдай æвзæртæй дæ рад!

Æз куы уон мæхæдæг дæр сæ балæй, –

Суадз-иу мыл дæ фыццаг фат!

 

Кировигъæуи ци цитгин мадзал арæзт æрцудæй, е æхцæуæн гъуддаг æй.  Еуемæй, гъæубæстæ сæ искурдиадæгин æмгъæуккаги ном уотæ ке искадгин кодтонцæ, уомæй. Иннемæй ба – æгайтима нæ дзиллæ фæлтæрæй-фæлтæрмæ  ке нæ иронх кæнунцæ нæ адæми уодварнон уæлиаудзийнади сæрбæлтау рæстуодæй æ цард ка иснивонд кодта, еци хъазауатгæнгути рохс нæмттæ нимади – уæлдайдæр ба кæстæртæмæ  ке ’нцæ… Æма син уони фæдзæхститæ зундихуасæ æма рæствæндаггæнæг уæнтæ. Æма уомæ гæсгæ ба нæ абони дзубанди дæр фæууæн Хозити Якови мæнæ аци фæдзæхстæй:

 

Кæн рухс æдзух,

Кæн алкæм рухс,

Куд нæ уа талынг мур дæр!

Кæн рухс ды,

Цалынмæ цæрыс –

Фæдзæхсын æз –

Нæ хур дæр.

 

МАЛИТИ Алетæ