ПЛИТИ Иссæ æма Михаил ШОЛОХОВ.

Советон Цæдеси Паддзахадон телерадио комитети сæрмагонд уацхæсгутæн 1974 анзи Ростови арæзт æрцудæй зоналон æмбурд. Мах республикæй си адтæй зундгонд журналист Шанати Валерий. Еу бон æмбурди архайгути курдиадæмæ гæсгæ си цалдæремæн сæ хæццæ Шанай-фурт дæр, арæзт æрцудæй балци станицæ Вешенскайамæ, уоми ба сæ хæццæ фембалдæй Михаил Шолохов. Берæ фарстатæ имæ равардтонцæ, берæ ахсгиаг фарстатæбæл фæдздзубанди кодтонцæ иуазгутæ æма фусун.

Еци фембæлди фæдбæл Шанати Валерий бацæттæ кодта æрмæг «Донские были…», мухургонд æрцудæй газет «Северная Осетия»-йи 2008 анзи 24 январи. Уордигæй ист æй, мæнæ абони ци æрмæг мухур кæнæн, е дæр.

Михаил ШОЛОХОВ:
«НÆ ЛИМÆНДЗИЙНАДÆ ПЛИТИ ИССИ ХÆЦЦÆ РАХАСТА ХЪÆБÆР БЕРÆ ÆНЗТИ ДÆРГЪИ…»

…Фадуат мин ку фæцæй, уæд бафарстон Михаил Шолохови  1962 анзи Новочеркасски кустуæттæй еуей косгутæ сæ царди уавæртæй бустæги исгъигæ уогæй (нæ фагæ кодта хуæлци берæ хузтæ, æргътæ æгæр исбæрзонд æнцæ), ку исæзманстонцæ, уæд еци цаути инæлар Плий-фурти архайди туххæй. Финсæг мин уæд ракодта мæнæ ауæхæн хабæрттæ: инæлар Плий-фурти æз хуарз зудтон. Хъæбæр устур нимади мæмæ адтæй еци искурдиадæгин æфсæддон разамонæг-интернационалист. Иссæ Александри фурти æз гъуддаги фæууидтон Мæскуй алфамбулай, Нигулæн фронти, Волги рæбунти метæйдзаг итигъд будурти тугъдтити рæстæг. Уой игъустгонд кавалерион рейдтæ знаги фæскъилдунти хаст æрцудæнцæ æфсæддон аййевади историмæ. Хъæбæр устур аргъ ин кодтонцæ æма ’й нимадтонцæ æхе бæгъатæрдзийнади, фæндфедардзийнади, хебæлхуæцундзийнади туххæй. Еци менеугутæ бæлвурдæй бавдиста куд Устур Фидибæстон тугъди рæстæг, уотæ, мæнæ Карибаг кризис ке хонунцæ, уой дæргъци.

Куби е разамунд лæвардта советон æфсæдти еугонд къуарæн. Уæди еугур æфсæддон разамонгутæй Н.С.Хрущев равзурста инæлар Плий-фурти æма уомæй, куд рабæрæг æй, уотемæй нæ фæррæдудæй.

Куби ку адтæн, уæд Фидель Кастро хъæбæр бæрзонд аргъ искодта Плити Иссæн: «Е æй искурдиадæгин æфсæддон разамонæг!..»

… Фал раздæхæн Новочеркасски цаутæмæ. Гъуди кæнун уой, æма СЦКП-й Центрон Комитети секретарь А.П. Кириенкой хæццæ дзубандий рæстæг Цæгат Кавкази æфсæддон округи æфсæдти командæгæнæг, æфсади инæлар Плий-фурт федарæй куд загъта: «Сахар Новочеркасски сæрфат æрæвæрун округи æфсæдти командæгæнæгмæ нæ хауй, е сахари æма облæсти разамонгути гъуддаг æй!..» Еци сахат æз рахуæстæн Плий-фурти фарс.

Хрущев, æвæдзи, балæдæрдтæй, уавæр куд тæссаг æй, уой æма гъæугæ хатдзæгтæ искодта. Е телефонæй исдзурдта Плий-фуртмæ æма ин загъта, цæмæй округи цалдæр æфсæддон дæлхайади æнæ тохæнгæрзтæй рарвета Новочеркасски фæзæбæл æртугул унмæ.

Нæкæси, Генералон прокуратури ес уæхæн документтæ, кæцитæ æвдесæн æнцæ уомæн æма æфсади инæлар Плий-фурт цидæриддæр гæнæн адтæй, уой бакодта, цæмæй фудбæлах ма ’рцæуа, тохæнгарзæй ма ’рцæуа пайдагонд адæми нихмæ.

Бæлвурдæй зундгонд æй, Дони, Кубани, Стъараполи хъазахъæгтæмæ цæйбæрцæбæл бæрзонд нимад адтæй Иссæ Александри фурт, е. Етæ æма Цæгат Кавкази республикити цæрæг адæмихæттити минæвæрттæ æ хæццæ тугъди нæдтæбæл фæццудæнцæ берæ мингай километртæ. Æма е æй, ка ’й зонуй, тæккæ аккагдæр дзуапп, еци новочеркассаг цаути фæдбæл фæлевæн миутæ ка кæнуй, уонæн. Адæм хумæтæги нæ фæззæгъунцæ: «Кæдзосзæрдæ адæймагбæл лæпъæда нæ ниццæфсдзæнæй…»

Нæ лимæндзийнадæ инæлар Плити Исси хæццæ рахаста хъæбæр берæ æнзти дæргъи. Е алкæддæр иссеридæ цалдæр сахатти мæнмæ иуазæгуати фæуунмæ. Вешенскайи хъазахъæгтæ, Плий-фурт мæмæ иуазæгуати ’рцудæй, уой ку базониуонцæ, уæд, куд дини тæккæ цитгиндæр бæрæгбæнтти, уотæ сæ киритæй исесиуонцæ се ’фсæддон дарæстæ, тугъдон ордентæ æма майдантæй фæлуст, уотемæй цудæнцæ сæ тугъдон инæларæн салам раттунмæ, æ къох ин райсунмæ.

Еуцалдæр загъди мæ зæгъун фæндуй ме ’мном, ирон лæг Туйгъанти Никъалайи фурт Михаили – цирки бæхбадæг, бæхбадгути труппи разамонæг, режиссер, Уæрæсей адæмон артисти туххæй дæр. 1927 анзи е исаразта Дони хъазахъаг ансамбль бæхти аттракцион. Еци арфиаг гъуддаги ин æз дæр, мæ бон куд адтæй, уотæ агъаз кодтон.

Устур Фидибæстон тугъди фиццаг бон еци исфæлдистадон къуари еугур артисттæ дæр, сæ сæргъи æхуæдæг Туйгъани-фурт, уотемæй рандæнцæ фронтмæ, знаги нихмæ тох кодтонцæ, инæлар Плий-фурт сæ командæгæнæг, уотемæй.

Тугъди фæсте Михаил Никъалайи фурт мæмæ ахид æрцæуидæ Вешенскаймæ, фембæлийанæ Мæскуй дæр. Мæ хæццæ унаффæ кодта хъазахъæгти цард æма фæткити фарстати фæдбæл.

ПЛИТИ Иссæ:
«ХЪÆБÆР ФЕДАРÆЙ МÆ БОН ÆЙ ЗÆГЪУН: «ШОЛОХОВ АЛКÆДДÆР НÆ ХÆЦЦÆ ÆЙ!..»

Михаил Александри фурт Шолохови хæццæ хæстæгмæ базонгæ дæн 1954 анзи. Уæдæй фæстæмæ иссан хуæрзæрдхуæдтæ, лимæнтæ. Еу æма ’й дууæ хатти нæ бабæрæг кæнинæ Вешенскайи, мадта е дæр, Ростови уогæй, мæнбæл æнæ ’рбаздæхгæ некæд уидæ. Кæрæдзебæл зæрдæй батабедзæ кæнианæ, нæ хабæрттæ радзорианæ, нимадтан кæрæдзей.

Мадта ахид мæ хæдзари телефон нидздзæнгæрæг кæнидæ æма хæтæл ку исесинæ, уæд си райгъусидæ мæ лимæни цийной гъæлæс:

– Дæ бон хуарз, мон шер женераль! Хъæбæр мæ æрфæндадтæй дæ хæццæ радзубанди кæнун…

Михаил Александри фурти хæццæ зæрдиагæй цæбæл радзубанди кодтайанæ, уæхæнæй ба нин берæ адтæй. Æз æй алкæддæр нимадтон æма нимайун æфсæддон лæгбæл, уæдта федарæй æууæндун, болкъон Шолохов запаси кенæ отставки некæд нецихузи уодзæнæй. Уæдта махæн, дууæ тугъдонемæн ба, тугъд ци ’й, уой хуарз ка зудта, тугъдон адæймаги уодисконд æхе царди хузæн ка лæдæрдтæй, уонæн ба сæ кæрæдземæн сæ сагъæстæ æма гъудитæ раргом кæнунæн цитæ бавзурстонцæ, уони æримисун уæлдай ахсгиаг фæууй.

Æ роман «Тихий дон» дуйней рохс ку фæууидта, уæд Белоруссий командæ кодтон æфсæддон зилди кубайнаг хъазахъаг бæхгин полккæн. Мæ зæрдæбæл ма лæууй, нæ еугуремæн дæр куд æхцæуæндзийнадæ хаста, æфсæддонтæй зæгъун, еци зæрдæбæлдаргæ роман. Берæ аллихузон дзубандитæ кæд рауайидæ æ фæдбæл, уæддæр еугурæй дæр кæсгутæ æрцæуиуонцæ еумæйаг хатдзæгмæ: аци уадзимис æй ирд, хевæрцон. Беретæ ни æ роман æвардтонцæ Л.Н.Толстойи роман «Война и мир»-и æмрæнгъæ. Кæддæр нæ фембæлди дзубандигæнгæй ин бакой кодтон еци гъуди. Финсæг байдзулдæй, уæдта еци цæхгæрæй загъта:

– Æз алкæддæр мæхе ахур кодтон æма кæнун Толстойи исфæлдистадæбæл фал «Тихий Дон» æма «Война и мир» æмвæрстæ æрæвæрун ба, Иссæ Александри фурт, æгæргомау æй.

Михаил Александри хуæдæфсармæдзийнадæ нæ еугуремæн дæр зундгонд адтæй. Мадта æ хæццæ естæбæл буцæу кæнун дæр æнæпайда гъуддаг адтæй: Æ бон арæхстæй кæцифæнди хузи фарстатæбæл дзоргæй дæр æ нихмæдзорæги къуммæ батæрун. Æ зæгъуйнæгтæмæ гæсгæ еуцæйбæрцæдæр сидзмудзитæ кæнгæй. Уæддæр æз мæхе гъудибæл хуæцгæй байзадтæн: дууæ устур финсæгей устур романтæ æмуæзæ ке ’нцæ, уой фæдбæл, уомæн æма сæ дууеми дæр адæми царди арфдзийнæдтæ æнхæстæй æма лæмбунæгæй æвдист цæунцæ.

Æфсæддон уацхæссæг Михаил ШОЛОХОВБÆЛ Устур Фидибæстон тугъди рæстæг, куд тæккæ хеуондæр адæймагбæл, уотæ исæмбæлиуонцæ æфсæддон хæйтти.

Куд неке, уотæ арæхстæй не ’мзæнхон тугъди туххæй финсун дæр. Мæ финсæн стъолбæл лæууй тæнæггомау киунугæ «Они сражались за Родину». Финсун æй райдæдта тугъди рæстæги æма ма ибæл косуй уæдæй фæстæмæ. Мах, тугъдонтæ хъæбæр лæмбунæг кастан, газет «Правда»-йи ци скъуддзæгтæ мухургонд цудæй, уони. Нæ еугуремæй дæр æруагæс кодта, мах туххæй финст ке ’й, еци гъуддаг. Уæдæй ардæмæ цал æма цал анзи рацудæй, фал уæддæр фæстæмæ раздæхун мæ зæрдтагон æрдхуарди финст романи сифтæмæ, мæ зæрдæбæл æрлæуунцæ, цитæ æвзаргæ нин рауадæй, еугур еци хабæрттæ æма цаутæ, нæ зинтæ æма нæ цийнитæ. Еци рæстæг мæ хъæбæр æрфæндуй, æцæг æфсæддон хъурийæй нихъхъури кæнун Михаил Александри фурти æма ин зæрдибунæй райарфитæ кæнун, ци алæмæти агъазиау куст бакодта, уой туххæй.

Мæ меднимæр ахид фæгъгъуди кæнун, Шолохов уотæ ’нхæстæй кæми базудта æфсæддон цард? Æма æрцæун уæхæн хатдзæгмæ: Шолохов уотæ зæрдагайгæ ци драмон цаути туххæй финсуй, уонæми æхуæдæг комкоммæ архайæг адтæй.

Дони Советон хецаудзийнадæ æрфедар кæнунбæл уæззау тохтæ ку цудæй, уæд æригон Михаил адтæй хуæлцæй ефтонггæнæг къуари тугъдон. Дзæвгарæ нæдтæбæл рацудæй, уой фæсте ба еугур дуйнейæн дæр ракой кодта, куд тох кодта, цæмæй Дони Советон хецауадæ æрфедар адтайдæ, уой туххæй.

Устур Фидибæстон тугъд. Михаил, уæдмæ еугур дуйнебæл дæр зундгонд финсæг, æ уæле шинель искодта, æма иссæй газеттæ «Правда» æма «Красная звезда»-й æфсæддон уацхæссæг. Болкъон Шолохови ахид фæууинæн адтæй акъоппити Нигулæн æма иннæ фронтти. Истори уингæ нæ, фал игъосгæ дæр ке некæд фæккодта, уæхæн тугъди цаутæ цудæнцæ æ цæстити размæ. Уони арф æ зæрди æвардта, цæмæй сæ фæстæдæр равдеса æ уадзимисти: «Наука ненависти», «Судьба человека» æма ма идарддæр кæбæл косуй, еци «Они сражались за Родину»-й.

Æма кæд болкъон Шолохов официалон æгъдауæй запаси æй, уæддæр раздæри хузæн нимад цæуй не ’мрæнгъонбæл, лæмбунæг цæстингасæй кæсуй цардмæ æма нуриккон æфсæддони рабаруй, тугъди ке фæууидта, уони хæццæ.

Ахид æй фæууинæн ес рæнгъон æфсæддонти æма афицерти ’хсæн. Æма уотид цæмæдесдзийнадæмæ гæсгæ нæ, фал æй фæндуй зонун, абони æфсæддонтæ цæмæй æма куд цæрунцæ, куд арæхсунцæ нуриккон уавæрти тохунмæ. Куд гъомбæлгонд цæунцæ сæ Райгурæн бæстæбæл, адæмбæл еузæрдиуон уни гъуддаги. Еууæхæни бабæрæг кодта Качински номдзуд уæлдæр æфсæддон авиацион училище. Курсантти уотæ лæмбунæг фарста алли листæг хабæрттæбæл дæр æма ибæл десæй мардæнцæ.

Мæ зæрдæбæл хуарз бадардтон, Цæгат-Кавкази æфсæддон зилди ахуртæмæ куд æрбацудæй, уой. Командæгæнæн пунктмæ фæззиндтæй изæрæй. Æ уæле цъæх костюм, æ цонгбæл ба плащ-æмбæрзæн. Бæрæг адтæй, нæ рази æцæг æфсæддон лæг ке лæууй, е.

Уæдмæ райдæдтонцæ тугъдон ахурти архæйдтитæ. Цæмæй ин уавæр хуæздæр лæдæрдгонд адтайдæ, уой туххæй ин рагацау æ рази рахæлеу кодтон къартæ. Сауæнгæ фæсæмбесæхсæвтæмæ райеудагъ æй нæ дзубанди.

Сæуми цуппар сахаттебæл æз истад адтæн.

Еци афони ’й райгъал кæнун мæ нæ фæндадтæй. Æма бардзурд равардтон, цæмæй æй вертолетæй еуварсдæр рауæнмæ бахъæртун кæнонцæ. Раст еци рæстæг мæ фæсмæкъур райгъустæй Шолохови гъæлæс:

– Иссæ Александри фурт! Æз зонун, тугъди уæлахезон фæуунцæ æфсади разамонгутæ, уæдта се ’фсæдтæ. Фал уомæй æнæахсгиагдæр нæй, уони нæмттæ адæммæ фæхъхъæртун кæнун дæр æма е ба финсгути ихæс æй.

Мæхе разилдтон æма мæ рази лæудтæй Михаил Александри фурт æдрæвдзæ.

Толдзæ бæлæстæй æхгæд билгæронæй хуарз зиндтæй Дони иннæ билгæрон. Галеуварсæрдигæй цæугæдон цæхгæр фæззелуй нигулæнæрдæмæ, уæдта бабæй æ фиццаг донуатбæл цæун райдайуй.

Еци фæззелæни гъæдæ билгæронмæ хъæбæр хæстæг адтæй. Мах ци туппурбæл лæудтан, е нисангонд адтæй, куд фæлгæсæн рауæн, дони иннæ билгæронбæл ба æрфусун æй «знаг». Шолохов æ сахатмæ æркæсæ-æркæсæ кæнуй, ести си ку райервæза, уомæй цума тæрсуй, уой хузæн.

Уæдмæ æндаг билæрдиги арвбæл мегъи цъоппи хузæн хъуæцæ рабадтæй. «Атомон исрæмугъд» – æ фæсте еу, иннæ, уæдта гъæди къохæй рампурстонцæ танкитæ. Дзармадзантæ æмæхст кæнун райдæдтонцæ. Шолохов лæмбунæг кæсуй архайдмæ.

– Кæсай сæмæ ци косунцæ, уомæ?!.

Цæугæдонмæ лæгæрдунцæ… Нуртæккæ сæ ранихъуæрдзæнæй!..

Æз дзоргæ неци искодтон, уотемæй мæ цæстæ дарун Шолоховмæ. Танкитæ, æцæгæйдæр, сæ цуд фæссабурдæр кæнгæй билгæронмæ æрбахъæрттæнцæ, æма еци цæуæги дони буни ранихъулдæнцæ. Шолохов лæууй еци æгуппæгæй. Бæрæг адтæй, устур катаййи ке бацудæй, е. Уæдмæ иннæ билгæронмæ хæстæг сæ дзармадзанти цъухтæ исзиндтæнцæ.

Сæ фæсте донуордæг кæнун байдæдтонцæ накагæнæг машинттæ, бронетранспортертæ, минометтæ æма уæлдæфон-десантон къуæртти хæццæ.

Дони сæрмæ игъусуй вертолетти гур-гур. Дони рази архайунцæ хедаразгутæ. Цубур рæстæгмæ дони сæрти хед арæзт æрцудæй æма æфсæддонтæ иннæ билгæронмæ бансанстонцæ. Идардæй игъусуй «тугъди унæр». Шолохов сагъæсти бацудæй.

– Дессаги цæргæстæ! Хъæбæр æвзугъд фæсевæд – цийнæ кодта Шолохов.

Ахуртæ цудæнцæ идарддæр. Шолоховæн æнтæстæй алли рауæни дæр фæуун. Хусгæ нæ кодта, фарста афицерти, дзубанди кодта рæнгъон æфсæддонти хæццæ, лæмбунæг кастæй сæ фезмæлдмæ.

Цæгат Кавкази æфсæддон зилди æфсæддонтæ уарзтонцæ æма уарзунцæ М.Шолохови уадзимистæ. Кæцифæнди киунугæдонæмæ дæр бацотæ, æма уин уонæй алкæций косгутæ дæр сæрустурæй зæгъдзæнæнæцæ: «Махмæ Шолохови киунугутæ тæрхæгутæбæл уотид некæд лæуунцæ!» Æма е æхцæуæн æй. Æгайтима не ’мзæнхонтæмæ уоййасæбæл цæстиварди æнцæ Михаил Шолохови уадзимистæ, уой дæр уомæ гæсгæ, æма етæ нæ фæсевæди ахур кæнунцæ Райгурæн бæстæ уарзунбæл, уой багъæуай кæнунбæл.

…Михаил Шолоховæн æ дæс æма æртинсæй анзей фæдбæл арфæ кæнгæй ин уотæ загътон:

– Нæ хъазар Михаил Шолохов. Мах дæ алкæддæр нимадтан æма нимайæн æфсæддон рæнгъити тохгæнæгбæл.

…Мæ цубур радзубандий кæронбæттæни ба еума хатт дæр фæлхат кæнун мæ загъд: «Шолохов алкæддæр нæ хæццæ ’й!»