Мингай, сæдæ мингай дзиллитæ айдагъ Иристони æма Уæрæсей нæ, фал æнæгъæнæ дуйней хъæбæр берæ рауæнти нерæнгæ дæр ма хъонцгæнгæй имисунцæ, еу æма инсæй анзей размæ сентябри райдзаст фиццаг бæнтти ци фудбæлах æрцудæй, уой æма, ка си бастъалдæй, уони рохс нæмттæ. Недзамантæй уæди уæнгæ ка нæма ’рцудæй, еци æверхъаудзийнади бахаудтæнцæ 1127 адæймаги, 334 си фæммард æй, уонæй ба 186 адтæнцæ сувæллæнттæ, сауæнгæ дзедзедай сабийтæ дæр. Астсæдæ адæймаги ба си фæцæнцæ аллихузон уæззау цæфтæ.  Гъезæмайраг æртæ боней зæрддзæф нимæдзтæ… Куд гъæуама феронх кæна адæймаг?.. Нæ цæргæ-цæрæнбæнтти нæ еци рист нæ нидæн кæндзæнæй… Имисдзинан… Хъонц кæндзинан…

 

«Нæ дуйней исконд уотæ ’й, æма си, гъулæггагæн, рæстæгæй-рæстæгмæ ци берæ аллихузон æнахъæл миутæ ’рцæуй, уони æверхъаудзийнади фудæй ба адæм сæ зæнхон цард хатун байдайунцæ, «уой размæ» æма «уой фæсте», зæгъгæ, дууæ барæнемæй… Мæнæн уæхæн цардæййевæн иссæй Беслæн. Уотæ æнгъæл дæн, уоми ци фудбæлах æрцудæй, уой хабар ку райгъустæй, уæд æнæгъæнæ дуйне дæр фегуппæг æй… Еци æгæрон рист нур дæр нæ зæрдити æй…

Еци бæнтти, еци анз мæ бон нæ адтæй, еци фудцауæй уæлдай æндæр цæбæлдæр сагъæс кæнун, гъудий айдагъдæр æ трагеди адтæй. Уæд райдæдтон æмдзæвгитæ финсун, уæд си ка бастъалдæй, уонæй газетти ке туххæй бакастæн, уони номерæнæн. Æндæр хузи мин цæруни амал нæбал адтæй. Имисгæ неци æркодтон, алли æмдзæвгæн дæр адтæй бæлвурд æвдесæнтæ…»

Уæхæн хъурмæйдзаг  зæгъуйнæгтæй райдайуй дагестайнаг поэт æма æхсæнадон архайæг  Миясат Муслимова æ уацтæй еу. Беслæни æверхъаудзийнадæ аци силгоймаг æ зæрдæмæ уоййасæбæл хæстæг, раст хе æнамонддзийнади хузæн хæстæг райста. Æ фурæрхунæй ци фæцайдæ, уой нæбал зудта. Æма æ уоди рист æма тухст фемæхстæнцæ æмдзæвгитæй… Уотемæй фæззиндтæй æ киунугæ «Тогигъæнст изæдтæ» («Ангелы во крови») дæр.

 

Ме ’ригон бæнттæй фæстæмæ æмдзæвгитæ нæ финстон, мæхецæн уотæ бахъоди кодтон. Еци бæнтти ба айдагъдæр ма æмдзæвгитæ байзадæнцæ: æхсæвигæнтти Беслæнбæл сагъæсти уоййасæбæл ранихъулинæ, æма мæ бон нæбал уидæ, мæ кæундзæг мин мæ хъаурæ басæттидæ, æма, уæд стъоли разæй кæугæй фестинæ… Фал бабæй уæддæр ме ’мдзæвгитæмæ раздæхинæ… Мæ цæстисугтæ нихъуæргæй, æдзæмæй, сувæллæнттæ ма райгъал уонцæ, зæгъгæ, кодтон мæ куст. Фæндадтæй мæ æдзард минкъий уодти ном иссерун æма уæддæр уотемæй син сæ гъезæмарæгæнæг ниййергути фарсмæ балæуун, уомæн æма етæ ма еци дзаханай адтæнцæ. Беслæни туххæй æмдзæвгитæ финсун ке райдæдтон, уомæн ма адтæй еума рæуагæ – фудбæлах кæми ’рцудæй, уоми ист къартæ. Уони фæдбæл некæци дзубандитæ гъудæй, етæ сæхуæдтæ сæхебæл лæдæрддæрæй дзурдтонцæ, гъудæй айдагъдæр æдзæм адæргæй Хуцаумæ ковун. Еци фудбæлах ка исаразта, уонæмæ дзорун ба æнæсæрфат гъуддаг æй.. Мадта зæрдæскъуд ка фæцæй, уони дæр радзубандитæ нæ гъæунцæ. Айдагъдæр ма гъудæй, къарти ка ’й, уони туххæй дзорун… Уой дæр æнæмæнгæ – сæхе номæй.

Мæ киунугæ «Тогигъæнст изæдтæ»-йи («Ангелы во крови») фиццаг сифæбæл ци къарæ исæвардтон, уоми – дзиуарæ тогæйдзаг къохи. Фæстæдæр базудтон, уотемæй ист æрцудæй Кцойти Вики къох. Хуцауæй арази, фæййервазтæй. Цъæхахстгæнæг бæгънæг биццеуи къарæмæ гæсгæ ба циртдзæвæн, æнгъæлдæн, Италий исаразтонцæ. Е дæр устур нисанеуæги хæццæ къарæ ’й, кæций «исдзорун» кодтон, сувæллон æ марæгмæ æ масти фæдбæл ке дзоруй, сауæнгæ Хуцауи хæццæ буцæуи хузи, еци дзурдтæй: «Убей мой крик, убей мой плач, мое рожденье, /Мой первый вскрик – предчувствие тебя, /И если ты и я – Его творенье, /Я отрекаюсь Боже, от себя».

Æ тоги ка исæвдулдæй, уæхæн сабийи æ къохти ка хæссуй, еци нæлгоймаги къарæ… Цæйбæрцæ ’нцæ етæ – радзорун ке номæй гъавтон, ке номæй мæ фæндадтæй нæ сагъæстæ æма кемæнтæ исгъæр кæнун… Æма ма си цæйбæрцæ гъе уотемæй лæуунцæ ме ’фснайæнти, уомæн æма ’й еу афони балæдæрдтæн, еци æверхъаудзийнадæбæл бандзæвун мæ бон ке нæбал æй, мæ зæрдæ ке нæбал ниффæраздзæнæй. Уотемæй ба мæ куд хъæбæр фæндадтæй алке туххæй дæр си ниффинсун…

Фæстæдæр, цæйбæрцæдæр рæстæг ку рацудæй, уæд æй æрæстæфтæн, æмдзæвгитæмæ беретæмæ барæ-æнæбари дæр æфтуд ке ’рцудæй дуккаг хай – сабийи кенæ мади ковуни хузæн. Æма мæ бон нæ адтæй балæдæрун еу гъуддаг: æз сæ финстон Хуцауи размæ уайдзæфи хузи, еци æверхъау цау æрцæун ке бауагъта æма нæ уомæй ке нæ байергъæв кодта, уой туххæй, фал  æмдзæвгитæ ба сæхе æгъдауæй финст цудæнцæ куд Хуцаумæ ковæнтæ, нæ кемæнти æбарæй… Æ хæццæ еумæ хъонцгæнгæй, уайдзæф ин кæнунæй си неци уогæй.

Ци адтæй е? Бродскийи загъдау, æвзаги хецмæрездзийнадæ, æви мæ меддуйней ке нæ лæдæрдтæн, уæхæн тухти уæлахез? Нæ зонун, нæ зонун…

*  *  *

Нур, Беслæни туххæй ци киунугæ ниффинстон, уордигæй æмдзæвгитæ мухургонд ку ’рцудæнцæ литературон журналти, уонæмæ æма Александр Блок æма Михаил Лермонтови æмдзæвгити хæццæ еумæ сæбæл зундгонд композитор Ширвани Чалаев æмзартæгæнгутæн æма тæнон ефтонггæрзти оркестрæн ку ниффинста симфонион уадзимис «Æдзард сувæллæнттæбæл реквием» («Реквием по убиенным детям»), уæд мæ бон æй федарæй зæгъун: аййевадæ уотид нæ æрхеуон кæнуй уæхæн «эстетикæй изол» темитæ, уомæн æ бон нæй уонæмæ е ’ргом нæ раздахун. Поэтикон æгъдауæй къæрцгъос ка уа, е  уайтæккæ рартасдзæнæй лæмæгъ финститæ æма кæнгæ миутæ, сайд æма рæстдзийнадæ. Берæ æнзти дæргъи мæ бон нæ адтæй ме ’мдзæвгитæ барæвдзæдæртæ кæнун, уомæн æма си мæхе райеуварс кæнун æгириддæр мæ бон нæ адтæй, темæн е ’рфити æгæр балæгарстон, нæ фæразтон уой гъезæмарæдзийнадæй рацæун. Мадта сæ адæми размæ гъæрæй кæсун дæр мæ бон нæ адтæй – мæ хъуртæ фенод уиуонцæ. Нур ба, рагæй æхе цардæй ка цæруй, еци æмдзæвгитæмæ æййивддзийнæдтæ нæбал бахастон…

Анзи фæсте рандæ дæн Беслæнмæ… Уогæ мæ гъудити еудадзугдæр уоми адтæн, номæй-номмæ зудтон сувæллæнтти æма сæ ниййергути. Беслæнмæ бахъæрттæн 2 сентябри сæумæй æма уайтæккæдæр фæннæхстæр дæн скъоламæ. Уоми бацæуæни лæудтæнцæ гъæуайгæнгутæ æфсæйнаг гарзæгти хæццæ, æсгарунцæ ардæмæ цæуæг адæми хизинтæ. Мæ хизинмæ  мин гъæуайгæнæг кизгæ  куд кастæй, уотемæй си кутемæйдæрти æркалдæнцæ мæ финст æмдзæвгити хæццæ гæгъæдитæ. Кизгæ  десгæнгæй фæрсуй:

– Ци ’нцæ атæ?..

Зæгъун, æмдзæвгитæ. Уæдмæ еци гæгъæдити æхсæн ку рауинидæ сифæ ме ’мдзæвгæ, æ сæргонд «Азæ». Æма мин кизгæ æнæнгъæлти уотæ ку бакæнидæ:

– Мæ хуæрифурт адтæй… Дæ финст мæнæн ниууадздзæнæ?..

Фæццæун скъоламæ. Фæндуй мæ ме ’мдзæвгитæ ниййергутæн балæвар кæнун, фал мæ нифс нæ хæссун – лæдæрун æй, сæ сувæллæнтти исæфти æверхъаудзийнадæ ма син æз дæр мæ финститæй сæ зæрдæбæл æрлæуун кæнон, е цæйбæрцæбæл раст нæй… Ревæд къæрæзгитæ, тугур никкалдæй, зиннунцæ иннæ азгъунсти ихæлддзæгтæ, фæрстæбæл финститæ… Адæм фæрсрæбунти æгомугæй лæуунцæ, райгъусунцæ айдагъдæр сæ уæззау нийнæфт, туххæйти уорамгæ кæунтæ… Фæрстæ – къартæй се ’мидзаг… Цæйбæрцæбæл алæмæти рæсугъд цæсгæнттæ…

Æгуппæгæй лæуун еу саударæг силгоймаги рази – мæ бон нæ иссæй уоййасæбæл æгæрон æрхун æма фудонхи еувæрсти рацæун. Къартæмæ кæсгæй, е цидæртæ æ меднимæр  дзоруй. Кумæ кастæй, уомæ гæсгæ гъавун, æ сувæллон си кæци ’й, уой рартасун, фал нæй мæ бон. Æхе ин бахъор кæнунмæ ба мæ нифс нæ хæссун, фал уотемæй рандæун дæр мæ зæрдæ нæ комуй… Æрбахъури кодтон силгоймаги, фæрсун æй:

– Ка дин ес ами?..

– Мæ кизгæ…

Æма бабæй некебал уинуй, неке игъосуй. Нийнæфтæй: «Мæ бон нæй æнæ дæу…»

Куд базудтон, уотемæй е Туати Инни мадæ ’й. Иннæ е ’нсувæри хæццæ фазæнттæ адтæнцæ. Еци сæумæ еугурæй дæр еумæ скъоламæ рараст æнцæ.

– Фиццагидæр æй æз балæдæрдтæн, фудгæнгутæ ке ’рбампурстонцæ, уой. Иннетæ райдайæни уотæ æнгъæл адтæнцæ, æма е уотид æримисгæ равдист æй. Фал æз ба куддæртæй балæдæрдтæн, ци бæлахи бахаудтан, уой, гъæр кодтон мæ бон куд адтæй, уотемæй сувæллæнтти еуварсмæ, æдас рауæнмæ æсхустон. Мæ биццеу медæмæ æмпурста, æ хуæри иссерун æй фæндадтæй. Е ба залмæ бахаудтæй…»

Азуймаг уодхуартæ адæми ци залмæ бакодтонцæ, уоми уойбæрцæбæл исберæ ’нцæ, æма кæрæдземæ  фурæнгом бадтæнцæ, уотид хе фæззелунæн дæр син равгæ нæ адтæй, минкъий фезмæлдæй дæр иннетæ истухсиуонцæ. Фудгæнæг ку фæццæф кодта нæлгоймæгтæй еуей, уæд е залбæл хъæрæуæй, æ тог калгæй, зилдæй æма æхецæн бунат нæ ирдта. Еугурæй дæр си сæхе еуварс кодтонцæ. Куд дзурдтонцæ, уотемæй æй айдагъдæр Иннæ æ фарсмæ ’рбадун кодта, æхуæдæг дæр фуртæссæй  æ кеми нæ уогæй, уотемæй. Цæйбæрцæбæл берæ ’нцæ уæхæн хабæрттæ…

Зелун идарддæр. Бетрозти къарти рази – саударæг уосæ. Балæдæрдтæн æй, Эммæ ке æй, уой. Уæдмæ æверхъаудзийнади туххæй цидæриддæр бакæсæн адтæй, уони зудтон. Æнæдзоргæй имæ мæ финстити тъæффитæ равардтон.

Уоми, Беслæни, фембалдтæн Мзияйи хæццæ. Æ еунæг кизгæ Беллæбæл ин финста Эльвирæ Горюхина. Гурдзий æ рæстæги фудракæндтитæ цудæй, уони бæлахæй уордигæй раледзæг силгоймагæн ами дæр æ ирисхъæ æгъатир разиндтæй, амондмæ бæлгæй фенамонд æй…

Беслæни æверхъаудзийнади ка бастъалдæй, еци тæрегъæддæгтæ кæми æвæрд æнцæ, сæ еци еумæйаг уæлмæрдти исæмбалдтæн дууæ æдзард фазони Аслан æма Сослани нанабæл. Цал хатти æрбацæуинæ ардæмæ, уал хатти æй уоми баййафинæ. Курдта ми, цæмæй æнæмæнгæ ниффинсон æ уруссаг киндзæ Златæбæл. Ахургæнæг адтæй, амæнати исуæгъдæ кæнуни операций рæстæг фæммард æй. Аци уæлмæрдти ма мæ нифс нæ бахастон Хъариати Эмми мадæмæ бацæун, æ фурристæй цавддори хузæн ниццæй.

Беслæни фудбæлахæй анзи фæсте скъоламæ ку бацудтæн, уæд си фæууидтон, террористтæ амæнати ци зали дардтонцæ, уордæмæ ке бахудтонцæ, еци силгоймаги – æ къæхтæбæл нæбал лæудтæй, æ фæстаг хъауритæй æзмалдæй. Æ зæрдæскъунæн цъæхахст ми некæд феронх уодзæнæй…

Ниййергути хæццæ ку дзубанди кодтон, уæд мæмæ алли хатт дæр уотæ кастæй, цума уони хабæрттæй æверхъаудæр нецибал фегъосдзæнæн. Фал бабæй… Беслæнмæ дуккаг хатт ку æрцудтæн, уæд бафтудтæн Таучелати æдзард хуæрти хæдзарæмæ. Се ’ригон мадæ, фудхузгомау силгоймаг, компьютер искосун кодта æма си уодаист къартæ хатун байдæдта. Ревæд сугъд зали къартæй еуей бауорамгæй, æ фæсос гъæлæсиуагæй загъта:

– Нуртæккæ дин мæ кизги равдесдзæнæн…

Кæсун, фал саусугъд фæйнæгутæй уæлдай неци уинун. Уалинмæ мæ цæститæ ратартæ ’нцæ – бауæри минкъий хай, фунук мин равдиста!..

– Светланæй æндæр нецибал байзадæй… Иринæ ма æгас адтæй, залæй æй ку рахастонцæ, уæд. Æ дзиккотæ уорс-уорсид фестадæнцæ. Хæсгæ ’й бæргæ ракодтонцæ, цæрунгъон нæбал иссæй… Куддæр æй рахастонцæ, уотæ æ уод исиста…

Айдагъ уони минкъий гъæунгæй нæудæс сувæллони амæнати бахаудтæнцæ. Фæййервазтæнцæ ма си еугæйттæ.

Беслæни æз сæрмагондæй некæд агурдтон ниййергути рафæрсуни æма син сæ дзубандитæ ниффинсуни туххæй… Некæд… Дзубанди кодтон, æнæнгъæлти мин дзубандигæнгæ ке хæццæ рауайидæ, кенæ мæмæ æхуæдæг ка ’рбацæуидæ, уони хæццæ. Мæхуæдæг сæ мæхе фæндæй еци дзубандитæн байагорон, уой ба мæхецæн некæд исаккаг кодтон. Раст зæгъгæй, уогæ ба еухатт адтæй уотæ дæр – мæхуæдæг бадзурдтон Ислами мадæмæ. Æгæр æгъатир мæмæ кастæй ниййергути нæуæгæй бабæй имисуйнæгти азари багæлдзун. Ниййергути хæццæ ахиддæр базонгæ уийанæ æмдзæвгæ ниффинсуни фæсте. Зæгъæн, Алани мадæ Анети хæццæ куд рауадæй, уотæ. Еугурæй дæр ма гъуди кæнунцæ, Руслан Аушевæн куд бантæстæй æверхъаудзийнади дуккаг бон еци залæй  силгоймæгти къуар сæ дзедзедай сувæллæнтти хæццæ ракæнун, фæййервæзун кодта æхсæз æма инсæй адæймаги… Æ сувæллони рарветун æма инней хæццæ байзайуни фадуат уодхуартæ некæмæн лæвардтонцæ. Мадæ гъæуама æхуæдæг равзурстайдæ, æ бæдæлттæй ка фæййеварзтайдæ, уой… Æма еци силгоймаг уой фæсте æ цæргæ-цæрæнбæнтти æхе куд нæ хуардтайдæ…

Хаттæй-хатт уотæ дæр рагъуди кæнун, æма, ка ’й зонуй, хуæздæр адтайдæ, мæхæуæг сæмæ мæхе зæрдтæй ку цудайнæ, сæ хæццæ ку дзубанди кодтайнæ, сæ содзаггаг зæгъуйнæгтæ фæдздзорунæн син равгæ ку исаразтайнæ, кæдимайди ба си еуцæйбæрцæдæр фæууæгъдæдæр адтайуонцæ, сæ зæрдити туппуртæ сæ еуминкъий уæддæр исуагътайуонцæ.

Ислами мади хæццæ мин дзубанди ку байеудагъ адтайдæ, уæд ин уæддæр естæмæй фæййагъазгæнæн адтæй? Ка ’й зонуй, еци агъаз уæдмæ æгæр райрæги æй? Уомæ гæсгæ ба хъæбæр арфиаг дæн, Беслæни ка фæййервазтæй, уонæн нифстдæттæг дзурдтæ арæхстгай ка иссеруй, уонæй. Аци æверхъаудзийнади рази тæккæ æнæхийнондæр æргъудигонд цидæртæ æверхъау рæстдзийнади рази неци давунцæ. Уомæ гæсгæ ме ’мдзæвгити сорæттæ æз имисгæ нæ кодтон, еугурæй дæр æнцæ æцæг, уомæн æвдесæн ба уодзæнæнцæ, ирисхъити æцæгдзийнадæ кадæриддæр зонуй, етæ.

Еци бон изæрæй бабæй нæуæгæй скъоламæ бацудтæн. Адæм си берæ нæ адтæй, фулдæр – саударæг ниййергутæ. Фал æй зудтон, Беслæн еугурæй дæр уæлмæрдтæмæ ке  рандæнцæ. Æхсæвæй-бонæй уоми адтæнцæ. Сæ сувæллæнттæй фæххецæн ун нæ кумдтонцæ, сæ фæстаг сахат сæ рази ке нæ фæцæнцæ, уой туххæй сæхе æфхуардтонцæ. Сувæллон æ райгурцæй фæстæмæ цардбæл æууæндагæ ’й. Æ еци æууæнкæ ин уæхæн æгъатир цæф никкодта æма ин цийфæнди федар адæймаг дæр нæ бафæразтайдæ. Гæрр, сувæллони æ райгурцæй фæстæмæ гъæуй мæлæтмæ цæттæ кæнун, адзалæй зæрдрист унбæл, æнæгъæнæ дуйнейæн æ зунд ке фæццудæй, уой балæдæрун кæнун?  Куд ес еци æверхъау хабæрттæ сувæллони уоди бауадзæн?..

Зали мæмæ  ’рбацудæнцæ цалдæр силгоймаги æма мæ бафарстонцæ, сæ сувæллæнтти туххæй æмдзæвгитæ ка ’рласта, еци дагестайнаг силгоймаг ду дæ, зæгъгæ. Уоййадæбæл мин дузæрдуггаг нæбал адтæй: сæ сувæллæнтти туххæй загъд алли дзурд дæр сæ гъæугæ кæнуй. Æз ба мæ алли дзурдмæ дæр гъавгæ-гъавгæй æвналдтон. Беслæни туххæй æмдзæвгитæ хъæбæр берæ ес. Адæми кемантæ балæдæрæн нæййес, фал дзурдтæ ахид адтæнцæ эмоцити лæмæгъ рохсаууон. Лæдæрун æй, мæ дзурдти дæр фагæ хъаурæ нæййес, фал уой дæр зонун, æма сæ бакæсгутæй берети зæрдити ке æвзурун кодтонцæ дзуаппон рист. Æма архайдтон уобæл, цæмæй æмдзæвгити ахедундзийнадæ, цæбæл финсун, еци гъуддаги ахсгиагдзийнадæмæ гæсгæ ма уа.

Фæстæдæр бацудтæн беслæйнаг мадтæлти Комитетмæ. Хæстæг æй, фондзуæладзугон азгъунсти фиццаг уæладзуги æй. Ами алкедæр æхе гъуддагбæл архайуй, уомæ гæсгæ син æнгъезуй æнцадæй бадун, неке хъор кæнгæй. Фудракæнди анзи бонмæ берæ адæм æрцудæй, сæ фулдæр – журналисттæ. Стъолбæл  къарти альбомтæ, аллирауæн уагъд киунугутæ, мухури фæрæзнити æрмæгутæ. Ме ’мдзæвгитæ комитети косгутæй еуемæ ниууагътон æма бабæй фæстæмæ – скъоламæ. Изæрæй æрбаздахтæн. Еугурæй дæр дзорунцæ В. Путини хæццæ фембæлдмæ балций туххæй, кадæртæ уобæл арази нæ ’нцæ, зæгъунцæ, еци фембæлд ке неци ратдзæнæй. Цалдæремæй, æвæдзи, рандæунбæл нæбал исарази ’нцæ. Журналисттæ æнгъæлмæ кæсунцæ фембæлди архайгути æрбаздæхтмæ, цæмæй сæ хæццæ æхсæвæ дæс сахаттебæл пресс-конференци исаразонцæ. Кæсун, æма еу нæйлгоймаг ме ’мдзæвги сифæ ксерокси рауагъта, æма комитети косæги хæццæ радзубанди кæнгæй, мæмæ ’рбацудæй. Зæгъуй, æ еугур хæстæгутæ дæр агорунцæ æмдзæвгæ «Азæ». Æ кизгæбæл финст æй. «Уотæ финст æй, цума нæ кизгæ нæ хæццæ æхуæдæг дзоруй. Ду ба еугур хабæрттæ дæр цума дæхебæл бавзурстай…» Гъеуæд æй балæдæрдтæн, дзæгъæли ке не ’рцудтæн… Азæ сæ еунæг кизгæ адтæй…

Владимир Путини хæццæ фембæлди туххæй ниййергути имисуйнæгтæй скъуддзæгтæ дзиллон хабархæссæг фæрæзнити мухургонд æрцудæнцæ. Силгоймæгтæ æма Президенти ’хсæн рауадæй уæззау дзубанди. «Президент ниссау æй…», – загъта ин æ уавæри туххæй ниййергутæй кадæр.

Дудиати Сусаннæ ин уæд загътæ:

– Исон, 3 сентябрь, тæккæ æверхъаудæр, тæккæ саудæр бон æй Уæрæсей историй. Е ба циуавæр уодзæнæй, е берæ цæмæйдæрти аразгæ ’й. Æма исон ку иссерай, Беслæн æма дæмæ æнæгъæнæ Уæрæсе дæр ци дзурдтæмæ æнгъæлмæ кæсунцæ, уæд етæ уодзæнæнцæ фæсмони дзурдтæ. Гъæуама сæ иссерай дæ зæрди, айдагъдæр етæ раздахдзæнæнцæ, Беслæни кæмæ ’нгъæлмæ кæсунцæ, еци æууæнкæ. Раздахун, аци паддзахади ма сæбæл кадæр ке ауодуй, аци паддзахади цæрун ке æнгъезуй, цæруни бартæ си гъæуайгонд ке цæунцæ, еци æууæнкæ. Еци дзурдтæй берæ аразгæ ’й, нæ исонибон циуавæр уодзæнæй, е.

Владимир Путин ин дзуапп равардтæ:

– Æнцæ мæмæ еци дзурдтæ. Фал нурма ес, мæн æма сæ Уæрæсей адæмихæттити нихмæ ка исараза, уæхæн тухтæ…

Ниййергутæй еу Президентмæ равардта сувæллони къохæй финст анкети сифæ. Уоми финст фарстатæй еу адтæй: «Дæ мæтæ цæбæл æй?», æма сувæллонæн æ дзуапп адтæй: «Уæрæсебæл». Владимир Путин еци сифæ æхецæн райста.

2005 анзи 4 сентябри сæумæй рандæ дæн Дзæуæгигъæумæ æдзард Хадихъати Ислами мади хæццæ фембæлунмæ. Аци биццеуи, рауагъдон къласи ахурдзауи туххæй мин радзурдтонцæ Беслæни маддæлти Комитети. Е уæд амæттæгти хæццæ зали уогæй, сувæллæнттæн нифситæ æвардта, сабур сæ кодта. Лæгмартæй имæ еу рамæстгун æй, раскъафта æй æма æ рази райвардта, нуртæккæ дæ фехсдзæнæн, зæгъгæ, имæ бавзиста. «Нæ мæ рамардзæнæ. Æз Ислам дæн», – еци æндиудæй ин загъта биццеу, æ цæститæмæ ин кæсгæй. Хъæбæр сæрустур адтæй æ номæй.  Нимпурст ку райдæдта, уæд залæй бæргæ ралигъдæй, фал, къæразгæй рахезуни хъаурæ  кæмæ нæбал адтæй, еци кизги кæун ку райгъуста, уæд фæстæмæ фездахтæй уомæн фæййагъаз кæнунмæ. Фал… Нæмуг æ реуи бахизтæй, фæммард æй…

Фатими хæццæ телефонæй ку дзурдтон, уæд æй бафæндадтæй, цæмæй имæ сахармæ фæццæуон. Æ дзубанди ин мæ зæрдæмæ хæстæг райсгæй, æнæ цæуæн мин ке нæййес, уой балæдæрдтæн. Уарун бон адтæй. Цалинмæ ин æ хæдзарæ агурдтон, уæдмæ дæр нæма зудтон, ци ин дзордзæнæн, уой. Цæмæн æрцудтæн? Нæдæр журналист нæ дæн, нæдæр æ хæстæг кенæ æмзæнхон. Куд мæбæл исæмбæлдзæнæй? Æ хæццæ дзорунæн циуавæр дзурдтæ иссерæн ес? Цалдæр æмдзæвгемæй уæлдай мæ хæццæ неци райстон.

Нæ еци фембæлдæй мæмæ уæззау имисуйнæгтæ байзадæй. Фæууидтон уодæгасæй мард адæймаги. Еууатон ревæд фатер. Телевизори суткæгай зелуй еци бони цаути финсти хæццæ кассетæ. Æдеугурæй æртæ минутти… Фиццаг дзæнгæрæги бæрæгбон… Берæ сувæллæнттæ, рохс цæсгæнттæ, уорс бантиктæ, æгæрон цийнæдзийнадæ, медбилтихудт… Æма мæнæ хестæркъласон – бæрзонд хуæрзконд биццеу. Кадæр имæ фæдздзурдта, æма имæ ходгæй бакастæй. Идарддæр камерæ ниддæлæ-уæлæ кодта, адæми цъæхахст райгъустæй – фудгæнгутæ ’рбампурстонцæ… Еунæг фурт…

Еци бони хабæрттæ кæрæй-кæронмæ æримисунгъон нæ дæн. Фал уой ба зонун, æма Фатими æ фурæрхунæй гъезæмарæдзийнади хузæн æбуалгъ цардæвзарæнти ке некæдма бахаудтæн. Нæ фембæлди цалдæр сахатти ниддаргъ æнцæ, рæстæги æма итигъдади æвæрæздзийнади хузæн, уоми дзорун дæр, нæ дзорун дæр, сагъæс кæнун дæр  адтæй айдагъдæр цæстисугти æвзагæй. Фал Фатимæмæ цæстисуг нæбал байзадæй, игъустæй айдагъдæр мæлæти къахбæл ниллæууæг мадтæл берæгъи неун. Æ гъæлæс æдзæрæг рауæни æнæдон зæнхи хузæн нискъудтæ ’й. Анзи дæргъи некумæ рацудæй, неке хæццæ æмбалдæй, айдагъдæр æ зæрдæ рæдувта, суткæгай кассетæбæл æ фуртмæ кæсгæй æма си фудевгет кæнгæй. Æнæгъæнæ дуйнейæй æхе ка рацох кодта æма е ’нæуинон кæмæн фестадæй, е мин мадтæлти Комитети силгоймæгти туххæй уотæ дзурдта:

– Кæцæй сæмæ ес дзоруни, цидæртæ агоруни, кумæдæр цæуни хъаурæ?..

Нæбал æй æ фурт. Нæ ин бийнонтæ, феронх си æй царди адæ. Уой фæсте дæр телефонæй ахид дзурдтан. Уалинмæ ин рарвистон æмдзæвгæ «Ислам». Ниффинстон æй уотæ, цæмæй ин е исуа æ фурти нистауæн, дæхемæ идарддæр цæруни хъаурæ иссерæ, зæгъгæ, æ фурти фæдзæхст!.. Зонун æй, фæстæдæр Фатимæ æхуæдæг дæр куд дзурдта, уотемæй æй еци æмдзæвгæ цардмæ раздахта. Централон телеуинунадæй æвдистонцæ кинонивæ æууæндундзийнади æма цæрунгъондзийнадæмæ æздæхуни дессæгти туххæй, дзубанди си цудæй Фатими туххæй дæр: Иерусалиммæ рандæй, берæ си фæкковгæй, нæуæгæй бæдолгин бацæй. Æхцæуæн мин æй, сувæллæнттæ ин ке ес.

Беслæнмæ мæ еци балций рæстæг ма куд базудтон, уотемæй лæгсирдти ахæстæй ка фæййервазтæй, уонæй беретæ сæ дин раййивтонцæ. «Аллах Акбар», зæгъгæ, еци дзурдтæй резун байдæдтонцæ, уомæн æма син сæ сувæллæнтти тогдзухтæ уотæ гъæргæнгæй цагътонцæ. Уоййадæбæл мæмæ исæвзурдæй ме ’мдзæвгити райдайæнти Библи æма Хъуранæй рæнгъитæ ниввæруни гъуди, цæмæй равдесон, киристон æма пусулмон динтæ еци-еу уодварни хæзнатæ хæссæг ке ’нцæ. Нецихузи æруадзæн ес уомæн, æма лæгмартæн бантæса исæнхæст кæнун сæ фудвæндæ – динтæ æма адæмихæттити нæбухсондзийнадæй фæккæрæдземæ кæнун.

Фатими хæццæ фембæлдмæ ку цудтæн, уæд мæ ’рбаййафта æригон нæлгоймаг: Миясат  Муслимова ду дæ, зæгъгæ, мæ рафарста æма тагъд-тагъдæй дзорун райдæдта. Кæбæлти уæззау уавæри адтæнцæ уæд беслæйнаг нæлгоймæгтæ… Силгоймæгтæ дæр ма сæхе ку хуардтонцæ, уайтæккæдæр ке нæ бампурстонцæ залмæ, специалисттæбæл, нæ сабийти нин етæ фæййервæзун кæндзæнæнцæ, зæгъгæ, сæбæл æгæр ке баууæндтæнцæ æма æгæр берæ рæстæг ке фесафтонцæ уой туххæй, уæд етæ ба, нæлгоймæгтæ, ци уавæри адтайуонцæ. Сæ сувæллæнттæн тæрсгæй, сæхе уорæдтонцæ, фал æдзард уодти нимæдзæ уæддæр æгæрон берæ разиндтæй. Ци гъæуама зайгътайуонцæ сæ бийнонтæн, мадтæлтæн, хуæртæн, æртæ бони скъолай рази фæллæугæй æма сæ сувæллæнтти гъезæмæрттæ лæдæргæй?

Æдзард Æхсари фидæ Кодзурти Игорь ци радзурдта, уонæй ми неци феронх æй. Дзурдта, æ хъæболи мард куд агурдта, уобæл. Айдагъдæр генетикон æртасæни фæсте исбæрæг æй дууадæсанздзуд Кодзурти Æхсари мард. Уæдмæ ба мæгурдæйраг фидæ сæдæгай хæттити æрзилдæй, сугъд æма нæмгутæй мард сувæллæнтти мæрдти хæццæ сау голлæгути æфснайд  ка адтæй, уонæбæл. Уæлæбæл зиндонæ…

Æхсарæ зали æ мадæ æма æ кæстæр æнсувæри хæццæ адтæй. Фиццаг минутти æ ниййерæгæй фæххецæн æй, æма ’й е цъæхахстгæнгæ агурдта. Лæгхуартæй еуемæй ракурдта, æма ин æй е иссирдта.

– Мæ бæдолæ ци æ мадæ, ци æ фиди ’рдигæй пусулмон адтæй, – дзурдта Игорь. – Æз ин алкæддæр амудтон, кæдзос дин ке ’й, æма си сæрустур адтæй. Лæдæрун ин кодтон, æцæг пусулмон ке неке рамардзæнæй, уой. Æвæдзи, уомæ гæсгæ бацудæй æгъатир фудгæнæгмæ æма ин загъта: «Ду – пусулмон, æз дæр. Раттæ мин мæ мадæ æма æнсувæрæн дон». Е ин зæрдæ байвардта: «Æрбахæсдзæнæн…» Фæссайдта…

Æртиккаг бон мадæ балæгъуз æй, æ кæстæр бæдолæ ба æ кеми нæбал адтæй. Æхсарæ ба уодхуари рази бæргæ бадтæй æма ин бæргæ лигъстæ кодта, дон æрбахæссæ, зæгъгæ. Мадæ æ фурти агурдта, æма ин æй кадæртæ байамудтонцæ: уартæ ’й, гæрзефтонг уодхуари рази бадуй. Штурм ку райдæдта, уæд еци æмæнтъерий æй нæбал рауидта, фæццидæр æй. Мадæ æхуæдæг фæццæфтæ ’й, уотемæй æй «Альфа»-йи æфсæддонтæ, сæхецæй æй ниййаууон кæнгæй, фæййервæзун кодтонцæ. Сæйгæдонæмæ надбæл дзиназта, мæ бæдоли мин иссеретæ, зæгъгæ.

Фидæ сауæнгæ 23 сентябри уæнгæ фæййагурдта æ фурти, зилдæй моргтæ, сæйгæдæнттæбæл. Æ мард ма ин уæддæр ку фæууидтайнæ, зæгъгæ, дзурдта.

– Ахид, сау хадæтепхи рæзти рацæугæй, фæккуддæр уинæ… Фал ми не ’руагæс кодта, мæ зæрдæ дардтон, мæ фурт æгас ке ’й, уобæл… Уæддæр ин æ бауæр кæд иссеринæ… Æ бауæри бæсти ин æ къæбут байвардтон. Ростови экспертизæ исбæрæг кодта, мæ бæдолæй æндæр ке нецибал байзадæй… Федæрттæарæзт, дууадæсанздзуд, мæнæн ба ма равардтонцæ, мæ арми ка бацудæй, æ бауæри уæхæн хай…

Нæлгоймаги уодхарæ дзубандий фæсте нецибал лæдæрдтæн. Игори дзурдтæ мæмæ идардæй цума игъустæнцæ, уотæ мæмæ кастæй. Е ба хабæрттæ идарддæр лæмбунæг дзурдта.

– Ци ма мин си равардтонцæ, уой батухтон, целлофан голлаги нæ, иннети хузæн… æвардтонцæ, æз ба… Хуæдтолги медæгæ бадæнбæл гобан байтудтон æма ’й æрæмбарзтон, цидæр деденгути хузтæ ибæл, уæхæн æмбæрзæнæй…

Хæдзарæмæ ку ’рцудтæн, уæд ниффинстон æмдзæвгæ «Æхсарæн».

*  *  *

Рауагъдадæ «Дагестайнаг финсæг» мин мæ киунугæ «Тогигъæнст изæдтæ» рауадзунбæл куста. Гъæуама ’й фудбæлахи фæсте дуккаг анз сентябри Беслæнмæ фæлластайнæ. Фал 29 августи исбæрæг æй, киунугæ уæдмæ ке нæ исцæттæ уодзæнæй, е. Кæддæриддæр агъазмæ цæттæ хузæгæнæг Нинæ Ходжаева мин загъта, æндæр рауагъдади хецау Станислав Дидковскиймæ, дан, бацæуæн æма ин балæдæрун кæнæн, циуавæр киунугæмæ æнгъæлмæ кæсæн, уой. Уæд, дан, нин е фæййагъаз кæндзæнæй. Уæдмæ æндаг цъари проект дæр исаразта. Рауагъдадæ ’й сау хуарæнтæй исфæлуста, æма е хузæгæнæги зæрдæмæ нæ фæццудæй. Ниййергутæ, зæгъгæ, æнæуой дæр зæрдрист æнцæ, æма ма сæ къохти сау киунугæ дæр уа, е æй нæ бафæндадтæй. Æндæр хузи искæнун æй бафæндатæй:  сугъзæрийнæбун фæсхузæ, хори искаст æма уотемæй раивулгæ финст киунуги ном– «Тогигъæнст изæдтæ».

Хе минкъий типографий хецау гъуддаг ку базудта, уæд ни æхца дæр нæбал бакумдта, дууæ бони æ кустæй нæбал рацудæй, æма 100 экземпляремæй киунугæ рохс фæууидта. Рацудæй 1 сентябри. Беслæнмæ Стъараполбæл гъæуама рацудайнæ, фал мæ над æгæр даргъ кодта. Цæцæни тæссаг адтæй, фал рараст дæн уæддæр Грознабæл. Аллирдигæй – тугъди фæдтæ, уодмарæн нивтæ. Еудадзугдæр нæ æруорамиуонцæ блокпосттæбæл, æфсæддонтæ нæ фарстонцæ, ци ласæн, уой туххæй. Киунугæ ку фæууиниуонцæ, уæд æй сæхецæн курдтонцæ. Се ’рдæг уотемæй иурст фæцæй. Æмбесæхсæви æрбахъæрттан Беслæнмæ. Мадтæлти Комитети æма скъолай некебал адтæй – еугурæй дæр уæлмæрдтæмæ рандæнцæ. Мах дæр раздахтан æма уордæмæ нæ над исаразтан.

Идарддæр дзорун мæ нæбал фæндуй… Циртити рази ниййергути агурдтон æма син киунугутæ иурстон. Ци сувæллæнтти циртити фарсмæ адтæнцæ, уомæ гæсгæ сæ базудтон, ка си ка ’й, уой… Ци ма  син мæ бон адтæй искæнун æма зæгъун?..

*  *  *

Беслæни мадтæлтæ… Цитæ бавзурстонцæ, уомæн цæмæй исбарæн ес? Æма æхсæнадæ ба, сæ трагеди син нигъгъос кæнун ке нæ бауагътонцæ, еугур хабæрттæ дæр рартасун ке агурдтонцæ, уой туххæй си арфиагæй байзадтæн. Уæрæсей Генералон прокурори уæди хуæдæййевæг Владимир Колесников сæ, политикæмæ, дан, æгæр равналдтайтæ, зæгъгæ, фудгингæнæг ке фæцæй, е цæйбæрцæбæл æдзæсгон æма тæрегъæддаг миуæ адтæй… Уогæ уæхæнттæ, гъулæггагæн, никкидæр ма разиндтæй. Рæстдзийнадæ агорун нæмæ кæддæриддæр политикæ фæууй. Æ сувæллæнтти исонибонбæл ка тухсуй, етæ еугурæй дæр политиктæ исунцæ.

Еци хабæрттæй æртæ анзи фæстæдæр адтæн Нальчикки. Уæрæсей Æхсæнадон палатæ си исаразта æмбурд дзиллон хабархæссæг фæрæзнити архайди фарстати фæдбæл. Уордæмæ æрцудæнцæ Беслæни мадтæлтæ дæр. Базудтон си Дудиати Сусанни, Хъесати Элли, сæ хæццæ ма адтæй фудхузтæ, уорссæр силгоймаг. Æнгъæлмæ кастæнцæ Хонсар федералон зилди Уæрæсей Президенти æнхæстбаргин минæвар Дмитрий Козаки æрбацудмæ. Сценæбæл финги сæргъи æрбадтæнцæ берæ зундгонд адæм, се ’хсæн, уæди рæстæги аллирауæн дæр ахид ка фæззиннидæ, еци дзорагæ журналист Николай Сванидзе, фидæ Феофан Стъарапойлаг. Гъема куддæр мадтæлтæй еу дзорун райдæдта, уотæ сценæбæл бадгутæ еугурæй дæр фестадæнцæ æма фендæбилæ ’нцæ. Куд рабæрæг æй, уотемæй Козакбæл исæмбæлунмæ. Хуцау исарази уæд Феофанæй – е еунæгæй байзадæй ниййергутæмæ байгъосуни туххæй. Ходуйнаг син уæд, Сванидзе мадтæлти ку æфхуардта, уæд е дæр. Етæ имæ сæхе бахаттонцæ телеуинунади кæцидæр зундгонд амонгутæй еуей хæццæ син фембæлд исаразуни курдиади хæццæ. Уой фæсте бацудтæн Сванидземæ æма ин загътон:

– Ка дин равардта Беслæни мадтæлти хæццæ уотæ дзоруни барæ?..

Æхе рæститæ кæнунмæ фæцæй,  сæ хæццæ равдист исаразун, дан, нин неке бауадздзæнæй.

– Æма уой фæлмæндæрæй зæгъæн нæ адтæй?..

Еци бон мæмæ цуппар силгоймаги – Беслæни ниййергутæ – æрбацудæнцæ. Фудхуз силгоймаг разиндтæй Анетæ.

– Дæу фæууинунмæ ’рцудан, – загъта е. – Зудтан æй, ами ке уодзæнæ…

Нæ рази – алли республикитæй журналисттæ. Мæ киунугутæй мæмæ дууæ адтæй, æма син сæ равардтон. Уæдмæ киунугæ «Тогигъæнст изæдтæ» æхе харзæй 200 экземпляремæй рауагъта дагестайнаг рауагъдадæ «Эпоха».

*  *  *

Анзи фæсте ба, мæ киунугæ Беслæнмæ ку фæлластон, уæд мин ниййергутæ балæвар кодтонцæ Чеджемти Таймурази киунугæ «Беслæни трагедий туххæй рæстдзийнадæ» («Правда о бесланской трагедии») уæхæн финсти хæццæ: «Миясат с уважением и любовью. Пусть наши дети станут Вам ангелами хранителями. 2006 анз. Комитет «Матери Беслана».

Мæ аци балци бабæй фиццаги хузæн хъæбæр уæззау рауадæй. Нæуæгæй бабæй – зæрдрист, зин уодхарæ. Беслæни мадтæлти Комитети сæрдар Хъесати Эллæ мæмæ финста: «Дууæ анзей фæсте дæр евгъудæй цæрæн. Фал идарддæр ци киндæуа, нæ зонун. Æууæндундзийнадæ ку уайдæ, уæд Эммæ дæр нæ уайдæ – рандæ адтайдæ, уæд æгас нæбал уайнæ. Мæ цард дæр мæ нæбал гъæуй, мæ мæлæт дæр мæхецæй аразгæ нæй. Беретæ ни уотæ цæрунцæ, цума уогæ дæр нæ адтæнцæ… Арфиаг уо, ниййергути ке нæ иронх кæнис, уой туххæй…»

Куд гъæуама феронх кæнон? «Æнæмæнгæ дзорун гъæуй айдагъ гъезæмæрттæбæл нæ, фал адæймаги уоди æнæбасæтгæ федардзийнадæбæл дæр. Адæм ке фæрци цардгъон æнцæ, еци еугурадæймагон хæзнатæ æнæгъæнæ дуйнемæ разиндтæнцæ Беслæни», – загъта 2004 анзи, Беслæни туххæй берæ ка ниффинста, еци финсæг Эльвирæ Горюхина.

Мæ зæрдæбæл ма ’рбалæудтæнцæ Беслæни мадтæлти уодфæлгъауæнтæ: «Трагедибæл дууæ анзи рацудæй. Ци æнкъаруй нур мади зæрдæ? Адæймагхуартæмæ æнæуинондзийнадæ. Етæ нæ басастонцæ, уомæн æма нæ бон нæ бацæй нæ сувæллæнтти цард багъæуай кæнун. Ниууагътонцæ нæ æнæ Райгурæн бæстæ, уомæн æма нæ бон нæбал æй, нæ сувæллæнтти нин уотæ æнцонтæй кæми ниццагътонцæ, еци зæнхæ уарзун. Ниууагътонцæ нæ æнæ уарзон адæмæй, уомæн æма лæмæгъ разиндтæнцæ, нæ багъæуай кодтонцæ æверхъау мæлæтæй сæ минкъий бæдæлтти. Ниууагътонцæ нæ æнæ Динæй, уомæн æма рохс исонибонбæл некæдбал баууæнддзинан. Ниууагътонцæ нæ æнæ Нифсæй, уомæн æма нин е нæ сувæллæнтти хæццæ рамардæй. Ниууагътонцæ нæ æнæ Уарзтæй, уомæн æма нин нæ уодтæ басугътонцæ. Уой хæццæ нин райстонцæ нæ цард, æма нур ци фæккæнæн, уой нæ фæууæн…»

…Мæ сæрæй ниллæг ковун Иристони адæми федар зунд æма лæгдзийнадæн, еци æверхъаудзийнадæн ке бафæразтонцæ, уой туххæй. Иронх ми некæд уодзæнæнцæ, амæнатæй ервæзунгæнгæй ка фæммард æй, уони рохс нæмттæ. Хуцауæй корун амонд еугур сувæллæнттæн, фæндуй мæ, цæмæй уæхæн æверхъау цаутæй амæй фæстæмæ гъæуайгонд уæн. Фæндуй ма мæ, цæмæй еугæнæг тухи хæццæ Уарзт, Æууæндундзийнадæ æма Нифс цæронцæ беслæйнаг мадтæлти æма фидтæлти зæрдити. Айдагъдæр  не ’нгомдзийнади, уарзт æма нæ хуæздæрти нæ иронх кæнуни фæрци фæййервæзунгæнæн ес аци дуйне, баруагæс уи уæд, нæ устурдæр хæзна – нæ сувæллæнттæ – гъæуайгонд ке уодзæнæнцæ нуриккон уодхуарти дзæмбутæй. Кæд Хуцау æхе нæ рахата адæмæй, æ азар сæбæл нæ исæвæра, уæд.

Уац дигорон æвзагмæ ратæлмац кодта БИЧИЛТИ Алетæ.

*  *  *

Редакцийæй. Уотæ æнгъæл ан, æма нæ газеткæсгути бафæнддзæнæй Миясат Муслимовай æмдзæвгити хæццæ базонгæ ун. Уомæ гæсгæ ба си цалдæр ниммухуркæнуйнаг ан нæ газети иннæ номери.