Хамид САВКУЕВИ (Кæсæг-Балхъар) конд хузæ

Абони мухур кæнæн, фудзæрдæй æримисгæ хабæрттæ, хахуртæ, дам-думтæ рæстзæрдæ адæмæн сæ цард цæйбæрцæбæл æнадæгæнæг æнцæ, уой фæдбæл зундгонд поэт æма æхсæнадон архайæг ЦИРИХАТИ Михал (1919-1998) кæддæр ци уац ниффинста, уой дуккаг хай (фиццаг хай кæсетæ нæ газети айразмæ номери). Мухур ба ’й уомæ гæсгæ кæнæн, æма, еуемæй, цæбæл си цæуй дзубанди, еци æведауцæ хабæрттæ, гъулæггагæн, уæддæр ести хузи ба рагъæр унцæ нæ абони цардиуаги дæр, иннемæй ба, нæуæг анзи къæсæрбæл бакъахдзæф кæнунмæ æрвонгæй нæ зæрдæ дарæн, еци хъилматæй кæрæй-кæронмæ фæййервæзун нин нæ бантæсдзæнæй,  фал, уæддæр нæ царди кунæгдæр куд кæнонцæ æма си зæрдрист куд нæ уæн, уобæл.

*  *  *

Æз зонун, еу уæхæн бийнонти ирисхъæ цæбæл рахецæн æй, уой. Сæ фатери райгъустæй телефони зæлланг. Хæтæл исиста уосæ:

– Игъосун.

– Сæууати Батæри фатер æй?

– Гъо.

– Æма кæми æй Батæр?

– Æзинæ районмæ рандæй. Къамандировки. Гъо, фал ду ба ка дæ?

– Е дæ некæми гъæуй… Фал дæ сæрихецау нуртæккæ циуавæрдæр силгоймаги хæццæ фæммедаг æй еу фатери…

Æдули сæр! Райгъал уо, байгон кæнæ дæ цæститæ æма дæ алливарс цитæ цæуй, уони фæууинæ.

Æма телефони хæтæлæй райгъустæй кедæр илгъаг ходун. Батæри бийнойнаг ба цавддорау байзадæй, телефони уæлгъос лæугæй. Радзæгъæлтæ ’й, æ гъудитæ ’й фæххастонцæ æ цардæмбал, нуриуæнгæ зулунцъухи дзурд дæр кæмæй некæд фегъуста, е циуавæрдæр силгоймаги хæццæ ци  фатери «æрцардæй», уордæмæ. Цæмæндæр æ цæстисугтæ фемæхстæнцæ.  Æ зæрдæ исунгæг æй. Е ’уæнгтæ æркалдæнцæ. Ниффæлорс æй. Æцæгæлон ин фестадæнцæ æ сувæллæнттæ. Æ хъури комидзаг нæбал цæуй. Кумæдæр фæллигъдæй æ хуссæг.

Дуккаг бон фæззиндтæй Батæр. Фæлладæй, ругæйдзæгтæй, фал игъæлдзæгæй æрбахизтæй сæ фатери  къæсæрæй. Фæндуй æй æ бийнонтæбæл рацийнæ кæнун, фал лæдæруй: æ бийнойнаг цидæр мæтъæл æй.

– Ести лæгъуз хабар æрцудæй? Сæйгæ ести кæнис?..

– Неци…

– Мадта ци кæнис?

– Неци…

– Цидæр мæбæл римæхсис…

– Неци…

Цидæр адтæй, уæддæр уæдæй фæстæмæ бийнонти цард ихæлун райдæдта.  «Зæрдхæлар Марфитæ» ба идарддæр кодтонцæ сæ куст. Хæлеу кæнунцæ алли хахуртæ. Кадæр си Батæри «фæууидта» циуавæрдæр силгоймаги хæццæ Терки билæбæл фæцæйцæугæ. Иннæ «æхе» гъостæй фегъуста, еци силгоймаг æхе Батæрмæ киндзи цæунмæ ке цæттæ кæнуй, уой туххæй е ’мбæлттæн цитæ дзурдта, уони, иннæ ба ’й æхе цæститæй фæууидта,  Батæр æ исонибони нæуæг бийнонтæн хъазар лæвæрттæ, сауæнгæ ма сугъзæрийнæ дзаумæуттæ дæр куд балхæдта, уой. «Марфитæ» хъæбæр хуарз «зонунцæ», Батæр бонигон дæр æма æхсæвигон дæр еци «илгъаг фатермæ» куд цæуй, идзаг финги уæлгъос фæрсæй-фæрстæмæ куд фæббадунцæ, уой. Сауæнгæ ма «зонуй», «мæлхъæ» Батæрæн æ кустмæ къахфехсуд ке бацæй, уой дæр. Æма еци хъилматæ еугур дæр кæлунцæ Батæри хæдзарæмæ, уомæн æ бийнойнаги зæрдæмæ. Кæлунцæ æма доргай ихалунцæ бийнонти царди мæсуг.

Фæстагмæ дзой-дзой кæнун райдæдта еци мæсуг. Бахуардта ’й тæссаг нез æма æркалдæй. Лæг æма уосæ хецæн кæнунбæл ниллæудтæнцæ. Хуасæгæнæг син хуасæ нæбал еруй. Некæмæ бал игъосунцæ. Кæрæдзей зæрдитæ искъахтонцæ. Æма ракалдæй сæ царди мæсуг. Фенамонд æнцæ сæ сабийтæ. Æнæуинон иссæнцæ кæрæдземæн. Некæдбал бацæрдзæнæнцæ еумæ. Некæдбал!

УОДВАРНÆН ПАЙДАХÆССÆГ ЗАГЪД

КОНФУЦИЙ, недзаманти китайаг зундилæг: «Адæймагæн фæууй æртæ пайдайаг æмбали æма æртæ зæранхæссæг æмбали. Пайдахæссæг æнцæ рæстзæрдæ æмбал, кæдзосзæрдæ æмбал æма, берæ ка зонуй, уæхæн æмбал. Зæрани хуасæ ба ’нцæ цæстфæлевæг æмбал, дудзæсгон æмбал æма мæлгъæвзаг – дзурдарæхст æмбал… Рæстуодтæн цитæ ку кæнай, æма сæ æдзæсгæнттæй уæлдæр ку æвæрай, уæд адæм дæ коммæ кæсдзæнæнцæ. Æдзæсгæнтти рæстуодтæй уæлдæр ку æвæрай, уæд адæм дæ коммæ нæ кæсдзæнæнцæ…»

Цума уæхæн гъуддæгутæ еу æма дууæ хатти æрцудæй не ’хсæн? Хъæбæр берæ хæттити. Цæй фудæй, ке фудæй? Тæссаг æма уæззау нез – фуцъухти бæлахæй, комкоммæ ба нæхе фудæй. Махæй беретæмæ еуæй-еу хатт фæууй, ка нæ гъæуй, уæхæн мæнгæ уæлбекъондзийнадæ. Фæззонæн æй, еци тæссаг нез кæцæй æма кæмæй рапурхæ уй, уой, фал æ нихмæ не ’рлæууæн. Фæгъгъуди кæнæн: «Ци мæ гъуддаг ес? Еске ’й мæнæй цæмæн гъæуама фегъоса? Еске зæрдихудти куд бацæуон? Еске дзубанди куд рауæйæ кæнон?..»

Мæнмæ ба уотæ кæсуй: уæхæн дзамани гъæуй бацæун еци «ескей» зæрдихудти дæр, раргом кæнун цардихалæг дзубандитæгæнæги дæр æма адæми, кæдзосзæрдæ косгути, нæ хуарз лимæнти, нæ зонгити, не ’мкосгути, нæ бийнонти фæййервæзун кæнун еци тæссаг æма уæззау незæй! Уоми æгириддæр фæсмойнагæй неци уодзæнæй. Уæлдайдæр уомæн, æма цъухтæ айдагъ бийнонтæ æма синхæнтти рахастдзийнæдтæ бунгæнæг æма айдагъ уони зæрдитæ ресунгæнæг нæ ’нцæ, фал æгæрон зианхæссæг æнцæ æхсæнади устур гъуддæгутæн дæр, нæ цардарæзтæн, нæ адæми нæуæг фæлтæрти рæстмæ нæуæг адæймаги гъомбæладæн. Берæ хæттити етæ сæ уæргутæбæл æрлæуун кæнунцæ æма сæрисæфæни билæй рагæлдзунцæ сауæнгæ тæккæ раззагдæр, адæмæн тæккæ уарзондæр адæймæгути дæр.

Уомæ гæсгæ мæн фæндуй, газеткæсгутæ, нæ еугур æхсæнадæ дæр еци тæссаг нези нихмæ ку исистидæ æма «зæрдхæлар Марфи» буни синдзгун арт ку бандзаридæ, е. Уадзæ æма уæхæн незтаугутæ сæхуæдтæ æрветонцæ æнæхуссæг æхсæвтæ æма тухст бæнттæ, уадзæ æма тæрсгæ-резгæй цæуонцæ нæ рæзти. Нæ зæрдæбæл бадарæн: берети рæсугъд цард фехалдтонцæ етæ, берети хæдзæрттæбæл рауагътонцæ æма уадзунцæ уазал дон, берети æнæфудгин цæстисугтæй райгурун кодтонцæ æма нур дæр игурун кæнунцæ масти сауæдæнттæ.

Ме ’мбал, мæ хæлар, мæ зонгæ, ме ’нæзонгæ, дæ рæсугъд надбæл дæмæ фæззиндтæй «зæрдхæлар Марфæ». Цидæр дæмæ дзоруй, цидæр радзорун дин ес æ зæрди. Ма имæ æрлæууæ, ма имæ байгъосæ! Де ’уæнгти дин бауадздзæнæй мегъæ, дæ зæрди – марг, кард æма дæ фид фестун кæндзæнæй дæ уарзон синхæнтти хæццæ, дæ бийнонти хæццæ, дæ кæстæрти хæццæ, де ’мкосгути хæццæ. Ма имæ æрлæууæ, ма имæ игъосæ! Фал имæ, ку æрлæууай, æма имæ ку байгъосай, æма дин уотæ ку зæгъа,  мæ кой ба мин ма ’скæнæ, зæгъгæ, уæд ин бату кæнæ æ цæсгонбæл, байамонæ ’й адæмæн æма дæ надбæл идарддæр цо. Ма имæ ракæсæ фæстæмæ. Зонæ ’й, æ дæлæвзаг æ тæккæ идзаг æй мæлæтдзаг æма тæссаг нез – хахуртæ æма – дам-думтæй!

АРДУДИ АДЗАЛИ НИХМÆ ДÆР МАДЗАЛ ЕС…

Хахуртæ æма дам-думтæ адæмæн дæр æма æхсæнадæн дæр зæранхæссæг ке ’нцæ, уобæл ни арази ка нæ уодзæнæй – ка сæ кæнуй, æвæдзи, уонæй уæлдай. Еци еминæй дуйней игъæстæ ’й недзамантæй ардæмæ.

Æма си кæд бустæги фæййервæзунæн мадзал нæййес, уæддæр хе гъæуайгæнæн ба ес. Кутемæй, зæгъетæ? Хахуртæ æма дам-думтæмæ æргом не ’здахгæй, ка сæ кæнуй, уони ба дзилли рази æргом кæнун. Уой фæдбæл уин ракæнуйнаг ма ан цалдæр хабари.

*  *  *

Гъæунги кедæр хæдзари рази къелабæл бадунцæ силгоймæгтæ. Æма си еу еци фурдестæгæнгæй ку радзоридæ:

– Уæхæн æнаккаг миуæ!.. Æцæг æй макæмæн иской кæнетæ, фал æдосæ нæ синхаг Сæхълæу æ уосæ Хадизæти саунад фæккодта, æхуæдæг ба кумæдæр фæллигъдæй!..

Уæдмæ дин кæсунцæ, æма уартæ Сæхълæу Хадизæти хæццæ игъæлдзæгæй æрбацæунцæ. Уой рауингæй силгоймæгтæ хабар ракæнæгæн бауайдзæф кодтонцæ:

– Ходуйнаг дин нæй уæхæн дам-думтæ кæнун?!

Æма е дæр æхе рæститæ кæнунмæ фæцæй:

– Мæнæн дæр æй кадæр радзурдта:

– Ном ин нæййес еци кæмæндæр?

– Æма ’й уомæн дæр æндæр кадæр радзурдта…

*  *  *

Цардæнцæ-адтæнцæ дууæ ахургонди, æма си алкедæр еудадзугдæр æхе æстудта, иннемæн фæсвæдмæ æ фудкойтæ кодта. Рæстæгæй-рæстæгмæ исæмбæлиуонцæ сахи галауани ци æмбурдтæ уидæ, уонæми. Сах ба устур зунди хецау адтæй, æма  еци ахургæндтæ дууемæй дæр хестауагæ ке ’нцæ, уой æрæстæфтæй. Сæ еци сæргъæн миуæ ба æ зæрдæмæ нæ фæццудæй. «Гъæуама си алке хæццæ дæр хецæнæй радзубанди кæнон…» – исфæндæ кодта æ меднимæр.

Гъема си еуей инней туххæй бафарста:

– Мадта ка ’й, ци ’й еци ахургонд лæг?

Æма фегъуста уæхæн дзуапп:

– О, нæ цитгин сах, е хæрæг ку æй, цъумур уоди хецау, еудадзуг æдули дзæнгæдатæ цæгъдуй!..

Сах дуккаг ахургонди фиццаги туххæй ку бафарста, уæд е ба равардта уæхæн дзуапп:

– Æма е, бафсес кæмæн нæййес, уæхæн гал ку æй, хуарзæй имæ ци ес, етæ  айдагъдæр æ закъæ æма чалма.

Сах æй балæдæрдтæй, атæ сæ дууæ дæр некетæ-нецитæ ке ’нцæ, уой. Адæм сæмæ гъæуама илгъ кæнонцæ.

Æма еци ахургæндтæ бабæй сахæн æ галауанмæ ку фæззиндтæнцæ, уæд е исфæндæ кодта еугурей рази си рагириз кæнун. Æрæмбурд кодта эмиртæ æма визирти. Урдугистæгæн ба бафæдзахста, цæмæй уонæй алке рази дæр æрæвæра карки фезонæггонд фид, дууæ ахургондей рази ба, еуемæн хъæбæрхуари тæбæгъ гъæмпи хæццæ куд ниввæра, иннемæн ба бæмпæги муггæгутæй идзаг тæскъæ. Дууæ ахургонди уой ку фæууидтонцæ, уæд сабийти хузæн искудтæнцæ æма сахи фæрсунцæ:

– Уанæбæрæг ци ракодтан уæхæнæй, цæмæй нæ уотæ бафхуæрай?.. Нæ сæрæн ку неци зонæн…

– Зундгин адæймæгутæн ахургæндтæмæ игъосун æнгъезуй алкæддæр. Сумахæй ба уæ еу инней рахудта, бафсес кæмæн нæййес, уæхæн гал, дæуæй ба де ’мбал, цъумур хæрæг æй, зæгъгæ, загъта. Гал бæмпæги муггæгутæй фулдæр неци уарзуй, хæрæгæн ба хъæбæрхуар æ уод. Гъема фингæбæл, кæмæн ци æнгъизтæй, уой æрæвæрун кодтан, – балæдæрун син кодта сах.

Æма дууæ лæги балæдæрдтæнцæ: фуд ку ракæнай, уæд хуарзмæ æнгъæлмæ ма кæсæ…

Аци хабæрттæ, махмæ гæсгæ, расагъæс кæнунæн æма си хахуртæ æма дам-думтæ адзали нихмæ мадзалæн бæззунцæ.