Гæдиати Секъай уадзимистæмæ лæмбунæг ку ’ркæсæн, уæд си бæлвурдæй рартасдзинан сæ еумæйаггæнæг гъуди. Растдæр зæгъгæй ба – æ зæрдтагон бæлдæ: кæдимайди ба нæ Иристони цардарæзти алцидæр уа райдзаст æма федауцæ, цæмæй тæккæ хиццагдæр хузи уа нæ размæцуди алли гъуддаг дæр, цæмæй бæрзонд цæстиварди уæн иннæ адæмти ’хсæн. Е ’мдзæвгитæй еуеми хумæтæги нæ бабæлдтæй: «Кæд мах туххæй дæр еске хуарз зæгъидæ…»

Никки ма уой дæр зæгъун гъæуй, æма Секъа æ рæстæги нæ адæми цардиуаги цæй фæдбæл гъенцъун кодта, уонæй берæ цидæртæ абони дæр ма нин сагъæссаг æнцæ. Уомæн æвдесæн  æнцæ æ новеллитæй абони ке мухур кæнæн, етæ.

ЛÆГ ÆВИ СИРД

(новеллæ)

Уалдзигон рæсугъд бон, хор арви астæу тæмæнтæ калдта, æ гъар тунтæ зæнхæмæ гæлста. Алли цæрæг уодгоймаги мадау рæвдудта. Цъæх сгæлладау зæлдаги хузæн кæрдæг ирдгæ феллаудта. Зимти (зима– зимородка горная) æскъотгæнагæ уасун айнæгæй айнæгмæ сау кæмтти хаста. Думгæ фагæ уолæфтæй æма ин бæлæстæ фæлмæн зардтонцæ. Мегъти дæргъдзийнади мæргъти зар æнцад игъустæй. Цард алли къубурæй æ медбилти худтæй. Еудзурдæй, бæстæ бæрæгбон кодта.

Уорс фонси дзогæн сæгъти къуар сæ разæй, уотемæй Федæртти хонхбæл ниххæлеу æнцæ. Лæхъуæн фиййау Ахмæт, нимæт æ уæле, топп æ гъæбеси, уотемæй къæдзæхи тегъæбæл æ фарсбæл хустæй кæрдæггун хезнæбæл, нард фонси дзогæй æ зæрдæ рохс адтæй.

Уæдмæ тегъæй сикъе сирдти къуар æрбазиндтæнцæ, сæ цæу сæ разæй, сæгътæ æ фæсте, уотемæй къæдзæхи сæрбæл рамбурд æнцæ. Кæмæн æ дæркъæ æ хæццæ, ка ба æнæ дæркъæй. Цæу сæ разæй къубурбæл лæудтæй. Бæгъатæри бæрæгæн æ раззаг къахæй зæнхи цъарæ цавта. Ке зæгъун æй гъæуй, Хуцау рæсугъдæн ке исфæлдиста, зæнхигъæдæ урухæй ке барæвдудта, еци рæсугъд цæргути уиндæ æхцæуæн кæмæн нæ уодзæнæй, берæ сæмæ фæккастæн.

Уалинмæ сæмæ мæ сæгътæ дæр æрбахæстæг æнцæ.

Сикъетæ æмбурдæй æрбалигъдæнцæ æма сæгъти хæццæ исхæлæмулæ ’нцæ. Æз æй нæ фæразун, куд æй радзорон: уони игъæлдзæгдзийнадæ, уони цийнæдзийнадæ, æносон хæстæг хеуæнттæ, лæги æхсарæй ка фæххецæн æй. Бæрзонд æдзæрæг хуæнхтæ, æнæкæрон сау гъæдтæ сæребарæ цардæн ка байагурдта, етæ нур сæ уарзон æнсувæрти хæццæ байеу æнцæ. Кæд дзоргæ, дзубанди нæ кодтонцæ, уæддæр уарзондзийнадæй кæрæдзебæл цийнæ кодтонцæ, кæрæдзей билтæ æстардтонцæ. Сæ фæстаг къæхтæбæл фæллæууиуонцæ æма сæ сикъатæй хъуритæ кодтонцæ, æхсæрхуз гъолон сикъе цæу къæдзæхи тегъæбæл лæудтæй æма бæрзæндти кастæй, æскъот кодта, æ уарзон æмбæлтти знагæй гъæуай кодта, идардмæ кастæй.

– Ехх, тæходуй, – загътон, – адæм дæр уотæ ку уарзиуонцæ кæрæдзей, тухгиндæр ку гъæуай кæнидæ æнæхъаури.

Уæдмæ уæллæй топпи гæрах фæццудæй æма цæу расхъиудтæй, сау коми нарæги зæйи сæрбæл æрбадтæй. Сикъетæ тегъæмæ исгæппитæ кодтонцæ. Дуккаг гæрахæн дуккаг расхъиудтæй, фиццаги фарсмæ зæйи сæрбæл радæргъæмæ ’й, дæллаг къилдунæй цауæйнон низзардта: «Равардтай, Æфсати, никкидæр бабæй равардтай!» Фуси царæй ходæ æ сæрбæл, цъæх пæлæз æркъетæ, фæрдугцъух топпæн æ астæубæл хуæстæй. Тегъæбæл фæццæуй. Тоггини зæрдæ имæ бадардтон, тоггин мин фестадæй. «Ма сæ бахуæрай, – загътон, – ма дин батайуонцæ, ци ди гъигæ дардтонцæ? Цæмæн сæ рамардтай? Хонхи риндзитæ, кæрдæги мортæ син ци хъор кодтонцæ?»

Ка ма си райервазтæй, еци сикъетæ цæгатварс æрдæмæ Сурхити хонхи сæрмæ ислигъдæнцæ. Фонс æрæздахтон. Риндзæбæл бабæй бадун. Сагъæссаг гъудитæ зæрдæмæ калун. Уæдмæ бабæй Сурхити хонхæй топпи гæрæхтæ, арвнæрæгау, кæмттæ исарудтонцæ. Зорати Дзоццæ еци сикъетæй æртæ рамардта. Мæ зæрдæ сæбæл фæрристæй бабæй, ма уин бантæсæд, муггаг ма си ку ниууадзайтæ, уæд. Кæд син хуасæ нæ карстайтæ, цæнхæ син нæ дардтайтæ хонхи бæрзæндти, ци уи хъор кæнунцæ?

Хор дæр ранигъулдæй. Фæстаг хатт ма æ сугъзæрийнæ тунтæй хонхи циргъ цъоппитæн салам равардта. Дудзи хор уорссæр къæдзæхтæ æрттевун кодта. Фонс æрæздахтæнцæ, гъæумæ сæ батардтон. Æхсæвæ-бонмæ дæр нæ бафунæй дæн – еци сирдти ниццагъд мæ зæрдæбæл лæудтæй. Гъæйдæ, нур мин æй зæгъæ, еци сирдтæй сирддæр кæци ’й? Лæг æви сирдтæ?

ЗÆРБАТУГ

Æгас цу, зæрватыкк,
Æлдар кæмæн нæй,
Дæу чи дары хъыг,
Фæкæнæд дæдæй!

Уалдзигон гъар бон, хор арви астæу тæбар-тубур кодта, æ гъар тунтæ зæнхæбæл рагæлста. Зæнхæ исуолæфтæй. Цæргутæн царди хуасæ цæттæ кодта. Алли уодгоймаг, цæрæг базмалдæй: æнцад нæбал лæудтæнцæ мæргътæ, сирдтæ, фонс; адæм сæхе кустмæ исаразтонцæ, еугъосуг готон зæнхи цъари гæрзитæ уагъта. Алли зайæгхалæ, кæрдæг рохсмæ тундзтæй. Мæргътæ астъæнттæ кодтонцæ, саскъитæ, биндзитæ сæ бæдæлттæн хастонцæ. Еудзурдæй, бæстæ змæлæг фестадæй.

Амонд ку нæ уидæ, уæд ибæл ном дæр нæ уидæ. Амондгун лæги фарсмæ алкедæр амонд еруй, фидбилизгун лæги фарсмæ ба – фидбилиз. Еу мæгур, æнамонд зæрбатуг динамонæг лæги хæдзари фарсбæл астъонæ искодта æма си бæдæлттæ рауагъта. Бæдæлттæ тæхун нæма фæразтонцæ, фал сæбæл гъунтæ фæззиндтæй. Зæрбатуг боницъæхтæй тар изæрмæ  æнцад нæ лæудтæй, æ бæдæлттæн саскъитæ, биндзитæ хаста. Еудзурдæй, зæрбатуг дуйнети амондгунтæй æхе амондгундæр худта æма уотæ зæрдиагæй æ бæдæлттæн уой туххæй куста.

Уæдмæ дзурд æрцудæй, динамонгути хестæр, дан, еудадзугдæр, зæгъгæ. Гъæйдæ-гъа, динамонæг кинау зилдæй. Уæди уæнгæ ковæндонæ ругæй нæбал зиндтæй, нур æй уотæ ниссæрфта, никкæдзос кодта æма еуæй-еу рауæнти æрттивтитæ кодта, фал ма уæддæр æ къумтæй ругтæ сау æндæргæ хастонцæ. Æ хæдзарæ хæмпæлти астæу хæпсити цади  смаг кодта, нур уой дæр ниссæрфта, ниррæсугъд кодта. Æ уоси фæннадта æма тæргайæй рандæй æ фиди хæдзарæмæ. Уой дæр æрбакодта. Еудзурдæй, еци сахат изæд фестадæй. Фал адæймаги зæрдæ ци тогбæл арæзт уа, уой æндæр фестун кæнун æ бон нæй. Динамонæг еци мæгур зæрбатуги астъонæ дæр æ хæдзари фарсæй ракалдта æма ин æ бæдæлтти хæдзари фарсмæ къанаумæ ниггæлста. Адæм дæр базмалдæнцæ, динамонгути хестæри размæ сæхе цæттæ кодтонцæ. Динамонæг бæгъæнсарæй ратæхæ-батæхæ кодта, цæмæй æй хуæздæр æма дзæбæхдæрæй фæууина æ хецау, еци сахат æхе уобæл гъардта, цæмæй адæмæн хуæздæр дзуапп, æгъдæуттæ хуæздæр хузи  байамудтайдæ. Фал фусдзарми дæр берæгъ бæрæг æй.

Мæн ба еци мæгур зæрбатуги бæдæлтти мæтæ адтæй æма еудадзугдæр уонæмæ кастæн. Зæрбатуг бонизæрмæ æ бæдæлтти алливарс зилдæй. Уæд бæдæлтти рази балбæласæбæл æрбадидæ æма бабæй сæмæ æхе æргæлдзидæ, уæдта арви дæргъдзийнади фурмæстæй æрбайсæфидæ æма бабæй цæстифæнникъулдмæ æ бæдæлтти фарсмæ фестидæ.

Уæд астъони бунат хæдзари фарсбæл ранихасидæ, æма бабæй æ бæдæлттæмæ æртæхидæ, уæдта бабæй фæстæмæ мегъи дæргъдзийнади мæстæй катайгæнгæ ранакæ кæнидæ. Уотемæй зæрбатугбæл æрталингæ ’й.

Æхсæвæ-бонмæ еци зæрбатугмæ мæ зæрдæ дзурдта. Дуккаг бон раги исистадтæн, æнæуой дæр мæ раги истун гъудæй, æма еци зæрбатуги бæдæлттæмæ уинæг бацудтæн. Кæсун, æма къанауи медæгæ бæдæлтти уæле сæ мадæ зæрбатуг дæр ниммардæй.

Сæумæ хорискасти адæм æрæмбурд æнцæ ковæндони размæ, динамонæг дæр сæ астæу, æма динамонгути хестæрмæ æнгъæлмæ кастæнцæ. Уæдмæ æрбахъæрдтæй динамонгути хестæр æма адæмæн арфæ ракодта. Адæм дæр ин сæ сæрæй ракувтонцæ æма ковæндонæмæ бацудæнцæ. Ковæндони кæдзосдзийнадæ æ зæрдæмæ нæ фæццудæй, æма куд æмбалдæй, уæхæн уайдзæф бакодта динамонæгæн. Уой фæсте адæммæ раздахтæй æма загъта:

– Уарзетæ кæрæдзей. Коветæ Хуцаумæ. Уарзетæ мæгурти æма син уæ фæллойнæй агъаз кæнетæ. Ма хъор кæнетæ уæ гали, уæ бæхи, уæззау тухкуст сæбæл ма кæнетæ. Уарзетæ алли цæрæг уодгоймаги æма син кадæ кæнетæ, – æма никки æндæр берæ хуарз дзубандитæ фæккодта, арфæ ракодта æма рандæ ’й.

Уæд еци адæмæй уомæн уотæ неке загъта, мадта дæ динамонæг мæгур зæрбатуги хæдзарæ цæмæн æрбайхалдта, æд бæдæлттæ ’й хуæрзисæфт цæмæн æрбакодта, зæгъгæ. Уой зæгъун неке бандиудта, цæстæмæгъос адæмæй, хъæбæрдæр ба мæхуæдæг.

СИРДТИ ПАРЛАМЕНТ

(Унаффæгæнæг парламент)

Устурæй, минкъийæй еугурæй дæр сирдтæ  хонхи дæлвæз æрдози æрæмбурд æнцæ, гъæуихецау равзарæн, зæгъгæ, загътонцæ.

Дзæгъарæг рагацау сирдти хæццæ æхе фæллимæн кодта: домбайæн æ къæхтæ æстардта, арсæн æ билтæ, берæгъ æма листæг сирдтæн цидæртæ радзубандитæ кодта æма ’й еугурæй дæр бауарзтонцæ.

Гъæуихецау æвзаруни рæстæг æрхъæрдтæй, сирдтæ еугурæйдæр æмцъухæй дзæгъарæги равзурстонцæ æма ’й гъæуихецау искодтонцæ. Унаффæ кæнун райдæдта дзæгъарæг, æ гъуддæгутæй еу къуар фæррæстмæ ’нцæ… Домбайæн устур хай лæвардта, арсæн дæр уотæ, берæгъ дæр гъæуагæ нæ изадæй, листæг сирдтæбæл ба  нæбал æнвæрстæй. Хъур-хъур байдæдтонцæ уæд листæг сирдтæ. Робас загъта:

– Дессаг æй, дессаг, нæ гъæуихецау æнæ къæдзелæй ци хъал ниццæй, æ сæр нæмæ уотид дзорунмæ дæр ку нæбал хæссуй…

– Гæрр, æма æ къæдзелæ кæми раскъудæй, уой нæ зонис? – загъта сæлаур. – Хъорагин хонхи бæрзæндæбæл Смайлиатæ хъапхан  исæвардтонцæ, раст æнсури мæйи дзæгъарæг уоми ахæсти бахаудтæй, æ къæдзелæ си ниссалдæй…

Уæдта ма уотæ дæр загъта, хуарз æма ’й уотемæй неке æрæстæфтæй, æма,   уалдзæг æрдæмæ хори тунтæй ех ку æртæфстæй, уæд дзæгъарæгæн æ къæдзелæ фæууæгъдæ ’й æма райервазтæй. Фал уæддæр къæдзелæн е ’рдæг уоми байзадæй, æвæдзи уомæн æнæнвæрсонтæ кæнуй…

– Баууæндæ мæбæл, – загъта ма никки сæлаур, – хор ку нæ адтайдæ, абони дæр ма Смайлиати хъапхани медæгæ ауигъдæй лæудтайдæ…