Маддæлон æвзаги ахедундзийнадæ æма æ багъæуай кæнуни фæдбæл нæ абони дзубандий райдайæни æримисдзинан еума курухон загъд. «Æвзагбæл ауодун алли адæмихаттæн дæр æ ахсгиагдæр ихæстæй еу æй… Æвзаг æй кæрæдзей лæдæруни туххæй тæккæ ахедгæдæр фæрæзнæ, еугур адæми дæр ка еу кæнуй, уæлдайдæр фудæвзарæнти рæстæг, уæхæн тухæ. Е алли адæймагæн дæр еудадзуг æ гъоси цæгъдуй, еу æвзагбæл дзорæг бæлвурд-бæрæг адæмихаттмæ ке хауй, æма ибæл ихæс æвæруй, цæмæй æ еугур хъауритæ дæр дæтта æ адæмæн, æ фидибæстæн».

Уотæ финста зундгонд немуцаг поэт æма паддзахадон архайæг Иоганнес Бехер (1891-1958). Æма уой, немуцаги, загъд хумæтæги нæ равзурстан.

Цуппар æма астинсæй анзей размæ, 1941 анзи 22 июни немуцаг-фашистон æрдонгтæ Советон Цæдесмæ гадзирахаттæй ку ’рбалæбурдтонцæ, уæд сæ тугъдон равгитæ æма гæнæнтæй куд адтæнцæ, уотæ ма сæ зæрдæ уобæл дардтонцæ, æма нæ бæсти аллихузон адæмихæттити се ’взæгти фæйнæхузондзийнадæмæ гæсгæ фæддехтæ кæнунбæл кæрæдзебæл сæ исардаунбæл. Фал фæррæдудæнцæ. Се ’взæгтæ дæр æма сæ культуритæ дæр фæйнæхузон кæмæн адтæнцæ, еци адæмихæттити минæвæрттæн се ’нгомгæнæг иссæй еумæйаг уодварнондзийнадæ – Фидибæстæбæл æновуд ундзийнадæ æма æ сæрбæлтау уодуæлдайæй тох кæнунмæ цæттæдзийнадæ. Уотемæй син бантæстæй еци æверхъау тугъди цифуддæр знагбæл фæууæлахез ун.

Абони дæр бабæй нин ралæудтæй лæгæвзарæн рæстæг. Æма нæ бæсти еугур адæмихæттитæ дæр бабæй сæ минæвæртти æрветунцæ, сæ маддæлон æвзæгтæбæл сæ разæнгард кæнунцæ еумæйаг Уæрæсей сæрбæлтау табуйаг тохмæ.

Е дæр уой æвдесæн æй, æма нæ бæсти зæрдирайæн хуæрзгæнгутæй æнцæ нæ бæсти адæмихæттити æвзæгтæ дæр. Е лæдæрд куд нæй паддзахади разамундæн дæр. Еци гъуддагмæ фæстаг рæстæгути бæлвурддæр æргом æздæхт хумæтæги нæ цæуй. Уой фæдбæл Владимир Путин нисанеуæггин æмбурдтæй кæцидæртими сæрмагондæй загъта æ гъудитæ. Цæмæй гъуддæгутæ фæррæстмæ уонцæй, уой туххæй бæлвурд фæндитæ бахаста, уруссаг æвзаг æма Уæрæсей Федераций æвзæгтæн агъаз кæнуни къабази паддзахадон политикæ æнхæст кæнуни фæдбæл Совети æмбурди.

Президент еци æмбурди рæстæг æ радзубандий сæрмагондæй баханхæ кодта уой, цæмæй Уæрæсей адæмихæттити маддæлон æвзæгтæ багъæуай кæнун æма сæ райрæзтæн агъазгæнæг гæнæнтæ æма равгитæ уонцæ ахедгæдæр. Фарста цæйбæрцæбæл ахсгиаг æй, уомæн ба æвдесæн æй е дæр, æма Владимир Путини хъæппæресæй нæмæ фæззиндзæнæй еума зæрдæмæдзæугæ бæрæгбон – Уæрæсей адæмихæттити æвзæгти Бон. Куд нисангонд цæуй, уотемæй æй бæрæг кæндзæнæнцæ алли анз дæр 8 сентябри – номдзуд дагестайнаг поэт Расул Гамзатови райгурæн бони.

– Таурæгъон æмдзæвгæ æма зар «Хъурройтæ»-йи («Журавли») ниффинсæг æ маддæлонбæл нимадта дууæ æвзаги – авайраг æма уруссаг. Æ уадзимистæ фæлдиста авайраг æвзагбæл, уруссаг æвзагмæ тæлмацгонд ке ’рцудæнцæ, уой фæрци ба фæххайгин æнцæ дунеуон бæрзонд кадæй.

Еци æмбурди сæрмагондæй дзубанди цудæй Уæрæсей адæмихæттити æвзæгти туххæй Закъон исаразуни фæдбæл дæр.

Нæ бæсти разамонæг байхæс кодта, цæмæй еци закъон бацæттæ кæнуни гъуддаг æгириддæр фæстæтæрæгонд куд не ’рцæуа:

– Дзубанди цæуй æвзæгтæ багъæуай кæнун æма сæ идарддæри ирæзти туххæй, уомæй уæлдай – гъæуама фæббæрæг кæнæн, нæ бæсти æвзæгти еумæйаг итигъдадæн паддзахади ’рдигæй циуавæр агъаз лæвæрд цæудзæнæй, уой.

Нæ бæсти разамонæги хъæппæрестæ цæйбæрцæбæл афойнадæбæл æма ахсгиаг æнцæ, е лæдæрд æй. Æма кæрæй-кæронмæ дæр сæ фарс уогæй, уæддæр ба мæти ба æфтауй еу фарста: сæ еци ахсгиагдзийнадæ син мах хузæн лæдæрунцæ, сæ аразунæй ихæсгин ка ’й, еци бæрнон косгутæ, уæдта цæйбæрцæбæл исарæхсдзæнæнцæ Президенти фæдзæхститæ гъæугæ хузи исæнхæст кæнунмæ?

ТУХАРÆЗТÆЙ НЕКÆЦИ ГЪУДДАГ РÆСТМÆ КÆНУЙ…

Советон доги аллихузон цæстфæлхатæн миутæй еу уæхæн адтæй: партион съезд, кенæ пленум, кенæ æндæр уæхæн «бæрзонд мадзал» ку рацæуидæ, уæд уайтæккæ дзиллон хабархæссæг фæрæзнити иситинг уиуонцæ сомитæ: «Партий историон унаффитæ нæ разæнгард кæнунцæ…» «Партий цардгъонгæнæг фæдзæхститæ исæнхæст кæнуни сæрбæлтау нæ байауæрддзинан нæ хъауритæбæл…»

Уæхæн фæткæ кæд æма айуани аккаг æй, уæддæр, гъулæггагæн, абони дæр берæ цæмæйдæртæй рагъæр уй… Уæрæсей Президент нæ бæсти адæмихæттити æвзæгтæ багъæуай кæнун æма сæ идарддæри райрæзти мадзæлтти кой куддæр искодта, уотæ берæ рауæнти уайтæккæдæр мадзæлттæ аразун фæййагайдтонцæ. Уотемæй ба, æвæдзи, раздæр бал расагъæс кæнун гъудæй, уавæртæ цæхуæн æнцæ, ци æма куд исаразæн ес æ фæххуæздæр кæнунæн Президенти фæдзæхститæмæ гæсгæ. Нæ рагфидтæлтæ хумæтæги нæ зæгъиуонцæ: «Тæвдхæлæфæй ци аразай, е дин нæ фæррæстмæ уодзæнæй…»

Гъуддагбæл æрдзубанди кæнунмæ ратагъд кодтонцæ сенатортæ дæр. Федераций Совети арæзт æрцудæй адæмихæттити ’хсæн рахастдзийнæдтæ æма дини еугæндти хæццæ æмархайди фæдбæл Совети æмбурд. Дзубанди, дан, си цудæй Уæрæсей этнокультурон æма æвзæгти берæхузæнондзийнадæ кæнуни фæдбæл фастатæбæл. Куд фегъосун кодтонцæ, уотемæй сенатортæ нуртæккæ косунцæ «Уæрæсей Федераций адæмти æвзæгти туххæй» закъони проектбæл. Уоми куд амунд уодзæнæй, уотемæй гъæуама арæзт æма æнхæстгонд цæуа Уæрæсей адæмти æвзæгти паддзахадон номхигъд, уæдта бæлвурдгонд уа еци æвзæгтæй алке статус дæр.

Уæрæсей адæмтæ æма динти ’хсæн лимæн рахастдзийнæдтæ хузæнонæй-хузæнондæр кæнуни туххæй сæ нисанеуæг кæмæн æй, уæхæн къуар закъонæвæрунадон акти ист æрцудæнцæ (зæгъæн, «Уæрæсей Федераций Æнæматериалон этнокультурон хæзнати туххæй» федералон закъон, 2030 анзи уæнгæ æмгъудмæ паддзахадон культурон политики стратеги Уæрæсей Федераций æнæматериалон этнокультурон хæзнатæ багъæуай кæнуни концепци, уæдта Уæрæсей Федараций паддзахадон æвзагон политики концепци.

АХУРГÆНÆГÆН ДÆР АХУРТÆ ХУÆРЗГÆНÆГ ÆНЦÆ!..

Нæ маддæлон æвзагбæл ка æхцул кæнуй, еци ахургæнгути æма гъомбæлгæнгути устур къуарæн æрæги Дигоргоми Мæцути скъола-интернати бæстихаййи арæзт æрцудæй сæрдигон скъола. Къуæрей дæргъи астæуккаг скъолати инсæй ахургæнæгемæн æма сабийти рæвдауæндæнтти дæс гъомбæлгæнæгемæн хуарз равгæ фæцæй маддæлон æвзаги æма литературæ амонуни нуриккон мадзæлтти хæццæ базонгæ унæн. Еума хуардзийнадæ – æригон ахургæнгутæн æма гъомбæлгæнгутæн сæ фæлтæрддзийнадæй бахай кодтонцæ, берæ æнзти дæргъи ирæзгæ фæлтæрти хæццæ ка косуй, еци æскъуæлхт педагогтæ дæр.

Æмбурди ахайгути дзубандимæ гæсгæ, адæмихæттити ’хсæн рахастдзийнæдтæ хæларæй аразунмæ тулаваст æма маддæлон æвзагбæл æновуд унбæл адæймаги ахур кæнун гъæуй сабийдогæй фæстæмæ. Фæсевæд Уæрæсей адæмти историон æма культурон æгъдæуттæ цæмæй зононцæ æма сæбæл æхцул уонцæ, уæдта сæмæ патриотизми æнкъарæнтæ æвзуронцæ, уонæн агъаз ка кæнуй, уæхæн агъазиау æййивддзийнæдтæ хаст цæунцæ нæ бæсти ахурадон системæмæ.

Æртæ миллион адæймагемæй фулдæр ахуради системи ахур кæнунцæ сæ маддæлон æвзæгтæ. Рæвдаундæнтти 360 мин гъомбæлкæнуйнагемæн амонунцæ 465 маддæлон æвзаги. Скъолати 2,5 миллион ахурдзауемæй фулдæр ахур кæнунцæ 74 маддæлон æвзаги. Ахурадон предмет «Маддæлон æвзаг»-æй фæстæмæ еуæй-еу регионти фæззиндтæй дисциплинæ «Уæрæсей Федераций республики паддзахадон æвзаг». Уомæй уæлдай, къуар уæрæсейаг регионеми скъоладзаутæн ес фадуат фиццаг къласæй фарæстæймаг къласи уæнгæ ахурадæ хе маддæлон æвзагбæл райсуни туххæй.

Федераций Совети ци æмбурд рацудæй нæ бæсти адæмихæттити æвзæгтæ багъæуай кæнуни æма идарддæри райрæзти фæдбæл, уой туххæй нæ дзубандий тæвдхæлæфдзийнади кой хумæтæги нæ ракодтан. Цæветтонгæ, цалдæр анзей размæ (бæлвурддæрæй ба – 2018 анзи) Паддзахадон Думæ гъе уотæ тæвдхæлæфæй ахуради фæдбæл федералон закъонмæ бахаста æййивддзийнæдтæ æвзæгтæ ахур кæнуни фæдбæл. Етæ хъæбæр дзурдтаг иссæнцæ, уомæн æма нæ бæсти адæмихæттити æвзæгтæ бустæги æнæбарæ уавæри æвæрд æрцудæнцæ. Уой фæдбæл мах дæр нæ газети финстан (газет «Дигорæ», 2018 анзи 10 августи, №21).  Еци æййивддзийнæдти нихмæ рæстмæдзоргути игъосæг нæ фæцæй, нæ маддæлон æвзæгти ирисхъæ ба, æнæуойдæр сагъæссаг уогæй, никки фæммæтæйдзагдæр æй. Æма Федераций Совет «Уæрæсей Федераций адæмти æвзæгти туххæй» закъони проект цæттæ кæнгæй, раздæр бал ахуради туххæй федералон закъонæй еци æййивддзийнæдтæ ку рандæ кæниуонцæ, æма си нæ бæсти адæмихæттити маддæлон æвзæгтæ ахур кæнуни фæткæ Президенти фæдзæхститæмæ гæсгæ раст æма гъæугæ хузи финст ку ’рцæуидæ, уæд е пайдахæссæг уодзæнæй нæ бæсти медæгæ æхсæнадон хелæдæрундзийнадæ æма хенимайундзийнадæн.

ТАБЕДЗÆГОНД НИН КУД УА!..

Нæ маддæлон æвзаги паддзахадондзийнадæ сæрмагонд закъони фæрци исфедар кæнуни фарста ахсгиаг æй махмæ, Цæгат Иристони дæр. Уобæл рагæй дзурдæуй, уой фæдбæл æй æ дзубанди нæ республики Сæргълæууæг Сергей Меняйлойæн, æрæги нæ парламенти æмбурди Цæгат Иристони социалон-экономикон уавæри æма идарддæри райрæзти туххæй ци доклад искодта, уоми. Æ загъд адтæй: «Нæ размæ ци ахсгиагдæр нисантæ лæууй, уонæй еу æй маддæлон æвзаг багъæуай кæнун æма æ идарддæри райрæзтæн уæлæнхасæн мадзæлттæ аразун, нæ ирæзгæ фæлтæрти нæ адæми уодварнон хæзнатæбæл æхцул кæнунæн æма сæ цардгъон кæнунбæл архайунмæ тулаваст унæн.

Аци гъуддаг уоййасæбæл берæвæрсуг æма ахсгиаг æй æма ибæл гъæуй сæрмагондæй дзорун. Æма нæ зæрди ес, нæ адæмон маддæлон æвзаги абони уавæри æма æ исонибони фæдбæл идарддæр дæр нæ газети хецæн æрмæгутæ мухур кæнун. Архайдзинан, цæмæй нин нæ маддæлон æвзаг зæрдиагæй табедзæгонд уа…

САКЪИТИ Эльбрус