Уогæ ба цæйбæрцæбæл алæмæттаг æнцæ æрдзи исконд дæр æма царди исарæзт дæр!.. Дзæхæрай бæрæгастæу исирæзтæй бæласæ – бæрзонд къалеутæй фæтæнтæ. Мадта æ бакастæй федауцæдæр ба уидæ æ рæзæ. Адæмæн цæйбæрцæбæл зæрдæхцæуæн адтæй сæ уиндæ, уойбæрцæ си е æхуæдæг дæр сæнттадæ кодта. Мадта фæлмæн уадæ ку æрбадумгæ кæнидæ, уæдта сæ базмæлун кæнидæ, гъома, рацотæ æма си исахуадетæ. Уогæ еудадзуг уотæ нæ уидæ, фудрæстæг дæр никкæнидæ, тингун думгитæ æнай-æнойти æрбалæбориуонцæ, бæласæбæл сæхе ниццæвиуонцæ, ратасæ-батасæ кæнун æй байдайиуонцæ, æ гурведауцæй æй фенæхай кæниуонцæ æма ’й ниффæракæ кæнунбæл архайдтонцæ. Бæласæ ба син сæ еци миутæн ниффæразидæ… Фуддумгитæ, сæ бон ин ке неци бауодзæнæй, æвæдзи, уой балæдæргæй, фæддунд уиуонцæ. Бæласæ ба æ гъæдгинтæ бадзæбæхтæ кæнидæ æма бабæй æ уасæ иссеридæ.

Цард берæ цæмæйдæртæй куд барæвдауй, уотæ гъезæмæрттæ дæр бавзарун кæнуй. Æма ка куд тухгиндæр фæууй, уотæ фæразондæр разиннуй… Мæнæ еци бæласи хузæн.

Æ кой ба уин уомæ гæсгæ ракодтан, æма раст уой ирисхъи æнгæстæ рауадæнцæ Дур-Дурæй рацæуæг Албегти Дзанхъæлици фурт Мухай тумугъ бийнонти цардвæндаги хабæрттæ. Уой фæдбæл æй нæ абони радзубанди дæр.

«ÆЗ МÆХЕ АЗУМГИНБÆЛ НЕКÆЦИРДИГÆЙ НИМАЙУН…»

Куд нимад æрцудæй, уотемæй Албегти Муха райгурдæй 1875 анзи, дурдуйраг Хутъиати хуæрифурт. Æ иннæ æнсувæр ба хундтæй Хаджимурзæ. Сæ ниййергутæ адтæнцæ хумæтæг зæнхкосгутæ, пусулмон динбæл хуæст – е син лæвардта уæлтæмæнадæ, уомæ гæсгæ ба лæдæрд æй, сæ царди хабæрттæ æнæгъæнæйдæр уой æгъдæуттæ æма фæткитæмæ гæсгæ ке аразтонцæ, е дæр.

Муха дини ахурадæ райста Дагестани Буйнакски пусулмон скъола-медресей, евгъуд æноси райдайæни ба æ зонундзийнæдтæ фæббундорондæр кæнуни нифсæй идарддæр ахур кæнунмæ рандæй Туркмæ. Исахур кæнгæй æма дини уæлдæр ахурадæ райсгæй, фæстæмæ ’рбаздахтæй нæхемæ.

Æ рæстæги нимад цудæй ахургонддæр адæймæгутæй еуебæл. Хуарз зудта дигорон-ирон, уруссаг, араббаг æма турккаг æвзæгтæ. Дин парахат кæнуни фæдбæл æновуд куст кодта Дур-Дури, Чиколай, Лескени, зæгъун æнгъезуй, адтæй рохситауæг, еци номи аккаг уомæн æй, æма адæми ’хсæн æ архайд адтæй æцæгæйдæр хуæрзгæнæги хъиамæт, некæд неци æруагъта,  адæмти ци фæккæрæдземæ кодтайдæ, уæхæнæй. Æхе цардæгъдауæй дæр æма æ дзубандийæй дæр адтæй адæмти ’хсæн хæлардзийнади рахастдзийнæдтæ парахат кæнуни фарс. Дзиллæ дæр уой куд нæ лæдæрдтайуонцæ æма ибæл æууæндтæнцæ, æ хæццæ арази уиуонцæ, æхцул ибæл адтæнцæ. Уомæ гæсгæ ба ма уой дæр зæгъун гъæуй, æма æ еци уодикондæй æхе уарзун кодта айдагъ пусулмон динбæл хуæст адæмæн нæ, фал ма киристæнттæн дæр, уæдта æндæр хузи динтæбæл хуæцæг адæмтæн дæр.

Уæди рæстæгути, уæлдайдæр ба советон цардарæзти æгъдæуттæ æма фæткитæ сæ хъаури цæун ку байдæдтонцæ æма æхсæнади медæгæ уонæй игъаугидæр зундрахастбæл тобæгонд ку цудæй, уæд Албеги-фурти нихмæ хъæбæр карзæй дзурдтонцæ, уæлдайдæр ба анзæй-анзмæ сæ нимæдзæ фулдæрæй-фулдæр кæмæн кодта, еци атеисттæ. Етæ, куд зонæн, уотемæй нæдæр Хуцаубæл некæци хузи æууæндтæнцæ, нæдæр ба уæларвон тухтæбæл. Æхсæнади медæгæ разиндтæй уæхæнттæ, Мухай нихмæ  æгæр карзæй дзорунтæ ка райдæдта, уæхæнттæ, куд молло æма диникустгæнæг, уотæ ибæл хахуртæ финстонцæ бунæттон советон хецаудзийнади алли къабæзтæмæ. Уæдмæ ралæудтæнцæ 30-аг æнзтæ, адæми тъагъитъайлаггæнæг фудмиути рæстæг, кунæггæнгути «куст» бонæй-бонмæ карздæргæнгæ цудæй, уотæ Цæгат Иристони дæр. Цæйбæрцæ æвуд адæм фесавдæй еци æнзти, уони нимæдзæ абони дæр æнхæст бæлвурдгонд нæма ’рцудæй. Айдагъдæр историктæ ке банимадтонцæ ставд нимадæй, æндæр нерæнгæ дæр ма неци æнхæст бæрæггæнæнтæ ес, ци ес, уонæй ба хатдзæгтæ кæнун зин æй.

Мухабæл медгъуддæгути адæмон комиссариати оргæнтæмæ финстонцæ берæ аллихузон цъифкалæнтæ – берæ цæйдæрти фудæй, фал  сæ сæйрагдæр ба адтæй адæмæй кедæрти æдзæстуарзондзийнадæ. Фулдæр атеисттæ тингун кодтонцæ Албегти Мухамæ, æ дин парахатгæнæн кусти адæмти æмреудзийнадæбæл ке дзурдта æма имæ етæ дæр зæрдиагæй ке игъустонцæ, æ фарс ке адтæнцæ, уомæ гæсгæ иннетæ ба соцъа кодтонцæ æ сабур зæрдиуагæмæ. Кодта хуæдбарæ цард, гъомбæл кодта æ зæнæг минкъий æндæр уагбæл иннетæй игъаугидæр.

Æ нихмæ архайгути хъæбæр фæндадтæй, цæмæй Муха, уони æмдзæхдон исуа æма советон цардиуагæ арæзтбæл кæрæй-кæронмæ æновуд куд адтайдæ, е. Ку нæ син арази кодта, уæдта си сæ маст есун байдæдтонцæ. Æма сæ цъифкалæнти хæццæ сæ цъумур фæндитæ сæ къохти æфтуйгæ дæр бакодтонцæ.

Мухай æрахæстонцæ Устур Фидибæстон тугъди райдайæни хуæдразмæ æма ин истæрхон кодтонцæ дæс анзи ахæстдони фæббадун. Æрвист æрцудæй Казахстанмæ. Тæрхондони унаффи финст адтæй: «Албегти М.Д. кæнуй зианхæссæг контрреволюцион æзмæнтæн куст, дзоруй колхозтæ аразуни нихмæ…»

Слести рæстæг æй бабæрæг кæнун бантæстæй æ фурт Агубекирæн (фулдæр æй имонауæй худтонцæ Бодта). Сæ еци фембæлди рæстæг ин фидæ балæдæрун кодта: «Мæн Казахстанмæ ке ’рветунцæ, уой бæлвурдæй зонун. Æвæдзи, некæдбал фембæлдзинан. Ци дин зæгъон, азумгин мæ ци гъуддæгутæй кæнунцæ, уони туххæй. Медгъуддæгути оргæнтæ мæ сæйрагдæр уой туххæй æрахæстонцæ, æма пусулмон дин ке парахат кодтон… Фал ци кæнон, мæнæн мæ фидтæлтæ дæр еци динбæл хуæст адтæнцæ, мæнæн мæхецæн дæр мæ царди æй сæйраг æма æнæмæнгæ æхæсткæнуйнаг. Æз мæхе азумгинбæл некæцирдигæй нимайун, фал мæ уæддæр æвудæй фудгин кæнунцæ æма гъæуама æфхуæрд баййафон. Уæллаг нæ еугуремæн дæр тæрхонгæнæг фæууæд…»

Æ фурти хæццæ ку хецæн кодта, уæд ма ин æ гъоси бадзурдта, уæхæн уавæри ке фудцъухи азарæй равзурдæй, уомæй хъæбæрдæр кæбæл гурусхæ кодта, уони муггæгтæ. Етæ адтæнцæ дууæ лæги. Абони махæн зин исбæлвурдгæнæн æй, Муха сæ кутемæй базудта, е. Гæнæн ес, æма ин слестгæнæг æхуæдæг фегъосун кодтайдæ цъуххæсгути нæмттæ.

Гъе уæхæн рауадæй æ ирисхъæ Албегти Дзанхъæлици фурт Мухайæн, æ райгурæн гъæубæсти дæр æма ма Цæгат Иристони берæ æндæр рауæнти дæр дзиллæн абони дæр ма имисуйнаг ка ’й, еци рæстзæрдæ æма адæмуарзон адæймаг…

Албегти Мухай цардæмбал адтæй лескейнаг Саукуйти Дириси кизгæ Фатимæ. Исæнтæстæй син цæуæт: Агубекир, Мæхæмæт, Сæлих, Лухъман, Осмæн æма Самсæдин.

*  *  *

Хъæбæр зæрдрист фæцæнцæ бийнонтæ сæ фиди ниййахæсти æверхъаудзийнадæй. Фал ин сæ бон ци адтæй, цæмæй ин фæййагъаз кодтайуонцæ, æ рæстадæ ин исбæлвурд кæнунæн. Уæди æгъатир рæстæгути хецаудзийнади тæккæ бæрзонддæр бунæтти бадгутæн дæр уæхæн уавæрти фулдæр хæттити сæ бон уоййасæбæл неци уидæ. Еске рæстадæ бæлвурдæй зонгæй æ сæрбæл ку исдзурдтайуонцæ, уæд гæнæн адтæй æма сæ исдзурдæй дæр неци рауадайдæ, уой хæццæ ба ма сæхуæдтæ дæр туфули равзурстайуонцæ…

Уой куд нæ зудтайуонцæ Мухай бийнонтæ дæр. Ка ’й зонуй, еститæ дæр архайдтайуонцæ æ райервæзуни туххæй, фал… Цидæр адтæй, уæддæр еци зæрддзæфæй дæр бийнонтæ сæ идарддæри царди хабæрттæ кодтонцæ. Сæ масти фæдбæл нæ рацудæнцæ, сæ зæрдитæ уомæй нæ исфæлхæрст æнцæ. Кедæрти хузæн нæ фудгин кодтонцæ нæдæр Фидибæстæ, нæдæр адæми (цъуххæсгутæй уæлдай – уогæ уæхæнттæ адæмбæл нимад дæр некæд адтæнцæ).

Сæ фидæ куд рæстзæрдæ æма хуæрзауодæг адтæй, уотемæй цардæнцæ æма архайдтонцæ адæми ’хсæн. Мадта Устур Фидибæстон тугъд ку райдæдта, уæд дæр фиццæгти хæццæ фæннæхстæр æнцæ Райгурæн бæстæ немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй багъæуай кæнунмæ.

АДТÆЙ СÆ ТОХ ÆХСАРГИН, УОДУÆЛДАЙ…

Хестæр æнсувæр Агубекирæн (гъæубæсти медæгæ æй уарзонæй худтонцæ Бодтæ) адтæй тумугъ бийнонтæ, уотемæй рандæй фронтмæ. Кæд бæлвурд дæснийадæбæл ахургонддзийнадæ нæ райста, уæддæр æ уодигъæдæмæ гæсгæ ба берæ ацъагъуитæй хайгин адтæй – куд фæззæгъунцæ, лæгдзийнадæй æнхæст адтæй, царди медæгæ берæ гъæугæ гъуддæгутæмæ арæхстæй. Хумæтæги нæ адтæй е дæр, æма тугъди туфули дæр æхе ке бавдиста барæуадзæ бæгъатæр æфсæддонæй. Берæ рауæнти ин тохгæ рауадæй знаги нихмæ, берæ дессæгтæ уингæ ин рауадæй æма си берæ цидæртæ дæр куд нæ багъуди кодтайтæ. Фал си, æвæдзи, уоййасæбæл зæрдрист адтæй, æма фæстугъд æгириддæр нæ уарзта тугъдон хабæрттæ кæнун. Уомæ гæсгæ сæ æ кæстæртæ дæр абони æнхæстæй нæ зонунцæ. Бæлвурдæй зонунцæ уой, æма архайдта Сталингради тугъди райдайæнæй кæронмæ 240-аг æхсæн полкки рæнгъити.

Цуппар анзей дæргъи тугъдон хъиамæтти рæстæг лæгдзийнадæ ке бавдиста, уой туххæй Агубекирæн лæвæрд æрцудæй берæ хуæрзеугутæ. Фронтæй исæздахтæй æрдæгуалитæй, дуккаг къæпхæни инвалидæй, æ реубæл ордентæ æма майдантæ, уотемæй. Уой фæсте ма ин лæвæрд æрцудæй юбилейон майдантæ цалдæр. Рæстзæрдæй фæллойнæ кодта Лескени совхози, адтæй ин адæми астæу устур кадæ. 1985 анзи 11мартъий  Агубекирбæл исæмбалдæй æ еума хуæрзеуæг – Фидибæсти тугъди дуккаг къæпхæни орден. Уал анзей дæргъи имæ даргъ нæдтæбæл фæццудæй æ лæгдзийнади æвдесæн.

Адтæй ин тумугъ бийнонтæ – дууæ фурти æма цуппар кизги исгъомбæл кодта.

Албегти Мухай иннæ фурт Мæхæмæт тугъди размæ райста уæлдæр ахургонддзийнадæ, фæцæй каст юридикон институт. Нæ ин бантæстæй бийнонти гъуддаг бакæнун, уотемæй рандæй тугъдмæ, фесавдæй æбæрæгæй.

Лухъмани тугъдон нæдтæ дæр уотæ рауадæнцæ, æма тугъди тæккæ фиццаг бæнтти æрлæудтæй турæй-турмæ знаги нихмæ. Зæрдæ фурзинæй æндæмæ тудта реугудур, уомæн æма райдайæни немуцаг-фашистон æрбалæборгутæ тухгиндæр кодтонцæ. Æма лæдæрд æй нæ тугъдонти маст – хе зæнхæбæл фæстæмæ цæун зин адтæй. Уогæ еци уавæри дæр знаги нихмæ федар фæллæууиуонцæ, сæ равгитæмæ гæсгæ ин карз нихкъуæрд раттиуонцæ. Берæ паддзахадон хуæрзеугутæй хуарзæнхæгонд æрцудæй æ тугъдон æскъуæлхтдзийнæдти туххæй. Сæ еугурей нæ нимайдзинан, фал æхецæн тæккæ хъазардæр адтæй Фидибæсти тугъди дуккаг къæпхæни орден. Æфсади рæнгъитæй ку исуæгъдæ ’й, уæд æрбундор кодта Краснодари крайи. Æ цард æма фæллойни æнзтæ уоми райевгъудæнцæ. Бæргæ адтæй лæгдæрти рæнгъити, фал æй царди нивæ ба нæ фæцæй – æ фæсте цæуæг нæ байзадæй.

Иннæ æнсувæр Осмæн – тугъди агъоммæ фæцæй каст æфсæддон училище æма фронтмæ рандæй афицер-лейтенанти цини уогæй.

Иристони фурттæ фæстаг некæд некæми изадæнцæ. Еу хаттæй иннæ хатмæ Осмæни бæгъатæрдзийнади кой хъæбæрдæр райгъусидæ. Хуæрзеугути нимæдзи хæццæ уæлдæр хизтæй куд афицер, уотæ. Тæссагдæр рауæнтæмæ томар кодта, устур нифс лæвардта е ’фсæддонтæн. Лæдæрдтæй сæ аллихузи дæр æма ин етæ дæр кодтонцæ устур кадæ.

Тугъдон нæдтæ, кумæти ба нæ фæррагæлдзæ-багæлдзæ кодтонцæ Осмæни. Зæрди уедæгтæ ’скъудæнцæ фурмæстæй е ’нсувæрти фæммарди фæдбæл. Никки æнауæрдондæрæй дæрæн кодта знаги. Æхуæдæг дæр къуар хатти фæццæф æй. Фал нæуæгæй æрлæууидæ æфсади рæнгъити. Æмпурста размæ Берлинмæ, е ’дзард æнсувæрти маст иста. Фал, тугъд тугъд æй. 1944 анзи Украини зæнхитæ знагæй уæгъдæ кæнгæй, еу карз тохи æ къох уæззау цæф фæцæй. Рауадæй лухгæнгæ. Фал бæгъатæр, дæсни афицер, майор Албегти Осмæн, кæд фиццаг къæпхæни инвалид иссæй, уæддæр æй ниууагътонцæ æфсади рæнгъити. Æ лæгдзийнадæмæ гæсгæ ин байхæс кодтонцæ Хорнигулæн Украини бандеровонти нихмæ тох кæнун. Æнтæстгинæй разамунд лæвардта къуар анзей дæргъи æ бæрнæхсти ци ’фсæддон хай адтæй, уомæн. Никкидæр ма бафтудæй æ тугъдон хуæрзеугутæбæл.

Ами иссирдта æ цардамонд дæр, æ бийнойнаги хæццæ исгъомбæл кодтонцæ дууæ фурти. Æфсæддон ихæстæй исуæгъдæ уни фæсте, куста бæрнон бунæтти. Куд тугъдон лæг, афицер, уотæ архайдта фæсевæди гъомбæлади гъуддæгути. Æхе некæд еуварс кодта адæмæй, æ уод, æ цæстæ ескæмæн хуарз ракæнун. Сахар Белореченски райевгъудæнцæ æ царди фæстаг æнзтæ. Е ’носон бунат уоми иссирдта.

Самсæдин дæр æстдæсанздзудæй бафтудæй тугъдон гъуддæгути. 1944 анзи 16 июли  карз тохи размæ ’мпурсгæй дзухъмард фæцæй. Æ тог никкалдта  Белоруссий зæнхæбæл, уоми Æнсувæрон цирти иссæй е ’носон бунат.

Æхсаргинæй тох кодта знаги нихмæ, бæлдтæй Уæлахез æхе цæститæй фæууинунмæ. Фал ин нæ бантæстæй æ еци бæлдæ.

* * *

Ци биццеутæ адтæнцæ, ци! Æма сæмæ сæ хеуæнттæ куд æнгъæлмæ кастæнцæ, мæнæ тагъд сæрæгасæй фæззиндзæнæнцæ,  куд!.. Кæмæндæрти сæ еци бæлдитæ фæррæстмæ ’нцæ, кæмæндæрти ба сæ зæрдтагон тугъдонтæ кæмидæрти тугъди будурти æностæмæ байзадæнцæ, сæ хеуæнтти сæ цæргæ-цæрæнбæнтти зæрдрист фæккæнгæй…

Тугъд ку фæцæй, уæдæй нурмæ кæд берæ æнзтæ райевгъудæй, уæддæр ни еци æверхъау рæстæгути хабæрттæ æма цаутæ нæ иронх кæнунцæ. Нæ тугъдонтæ – рохсаггæгтæ дæр  æма уодæгæстæ дæр, – сумахæн, уæ кадæн нæ сæртæй ниллæг ковæн еугурæй дæр!

*  *  *

Лескени дзиллæй нæ Фидибæсти сæрбæлтау æ цард ка иснивонд кодта, уонæн сæ райгурæн гъæуи бæрæгастæу арæзт æрцудæй номерæн мемориал. Ами еудадзуг арæзт фæццæуй сæ рохс нæмттæ син имисæн æма цитгингæнæн мадзæлттæ.

Мæнæ нæ радзубандий размæ куд баханхæ кодтан, уотемæй Мухайæн ма адтæй хуæдæнсувæр Хаджимурзæ. Муха Дур-Дури берæ нæ басабур æй, æ цæрæнбунат раййивта Лескенмæ, Хаджимурзæ ба ма дзæвгарæ рæстæгути фæццардæй аци гъæуи. Исæнтæстæй ин зæнæг: Гæбида, Дзугули, Батий, Кябæхан, Сабат æма фурт Тазæрет. Тазæрет фæммард æй тугъди будури Курски бунмæ.

Тугъди хуæдразмæ Тазæрет бакодта бийнонти гъуддаг. Киндзæхсæвæри рæстæг ци берæ арфитæ райгъустæй, уонæн сæ фулдæр адтæнцæ хуæрзамондæй хайгин куд уонцæ нæуæг бийнонтæ, уой фæдбæл. Бæргæ зæрдæй кувтонцæ адæм уой туххæй, фал, гъулæггагæн, ирисхъæ ба æндæр хузи низзилдæй. Бийнонти царди адæй æнхæст нæ фæххайгин уогæй, Тазæрет рандæй фронтмæ.

Уордæмæ райста æхцæуæн хабар – фурт дин райгурдæй, зæгъгæ. Нифс исирæзтæй никки фулдæр, æхсаргинæй дæрæн кодта фашистти, фал 1943 анзи Курски алфамбулай тогкалæн тохи æ цардвæндаг кæрзлух фæцæй… Адзал нæ бауагъта Тазæрети æ биццеуи фæууинун, уобæл бацийнæ кæнун, уой барæвдаун… Цудæй ибæл æдеугурæй фондз æма инсæй анзи.

ГАТИЙТИ Светланæ