Нæ национ аййевадон литератури бундорæвæргутæй еу, Гæдиати Гуцирий фурт Секъай райгурдбæл 20 мартъий исæнхæст æй дæс æма астинсæй анзи (1855-1915). Аци номдзуд лæг нин цæйбæрцæбæл цитгийнаг æй æма ’й цæйбæрцæбæл цитгин кæнæн, уой фæдбæл нæ номдзуд ахургонд Абайти Васо (1900-2001) уотæ финста: «Устур ихæсгин ан мах Гæдиати Секъай размæ… Еу дзамани æ ном цæйбæрцæдæр фæцæй æ намусгин æмдогон Хетæгкати Къостай кади аууон. Нур ба нæуæгæй исæрттивта. Æ рамæлæти дæс æма дууинсæй анзи ин ку бæрæг кодтонцæ, уæд ин æ исфæлдистадæмæ нæуæгæй гъос æрдардтонцæ… Секъа ирон адæмæн берæ хуæрзти бацудæй æма уой аккаг æй, цæмæй ин аргъ кæнæн, ирон литературæ æма культури тæккæ номдзуддæр архайгутæн куд аргъ кæнæн, уотæ.

Секъай ном цæрдзæнæй, цалинмæ ирон адæм æма литературæ цæронцæ, уæдмæ. Къоста æма Секъа еумæ адтæнцæ ирон литератури уалдзæггæнгутæ. Уотæ æнæййевгæ æма зæрдæскъæф уомæн æнцæ сæ уадзимистæ…»

Секъай туххæй æ уац Абайти Васо ниффинста кæддæр раги, æртинсæй анзей размæ. Уæдæй нурмæ берæ аллихузон, сауæнгæ ма наукон-æртасæн æрмæгутæ мухургонд æрцудæй Гæдиати Секъай туххæй. Берæ цæмæйдæрти æ ном æносонгонд цæуй. Зæгъæн, Васо æ уаци кой кæнуй Секъай цирти æдзæллаг уавæри туххæй. Гъулæггагæн, уотæ рауадæй, æма Секъай ци уæлмæрдти (Дзæуæгигъæуи «Мещанти уæлмæрдти») байвардтонцæ, уоми ин æ цирт багъæуайгæнæг ке нæ фæцæй, уой фудæй еци рауæн бæлвурдæй некебал зонуй. Фал ин уæддæр аци уæлмæрдти еу-дæс анзей размæ кедæрти хъæппæресæй æвæрд æрцудæй нæуæг федауцæ циртдзæвæн. Цалдæр анзей размæ ба ин Дзæуæгигъæуи бæрæгастæу исæвардтонцæ устур циртдзæвæн.

Еу загъдæй, Секъай номерæнæн кæд цидæртæ арæзт æрцудæй, уæддæр е фагæ нæй. Æма нæ зæрдæ дарæн, никки цитгиндæргонд ке цæудзæнæй, уобæл… Нæ зундгонд ахургонд æма финсæг Джусойти Нафи Гæдиати Секъай туххæй æ финст уацтæй еуей исхудта «Секъай æведуйгæ мæтæ». Мах ба еци загъд фендæрхузон кæнæн, æма зæгъæн: «Секъай туххæй нæ æведуйгæ мæтæ…» Гъома, абони дæр ма ихæсгин ан нæ номдзуд финсæг æма рохситауæги никки цитгиндæр кæнунæй. Абони ба ’й имисæн Нафийи финст æрмæгæй.

Æ УОДИГЪÆДÆ – ÆНÆГЪÆНÆЙДÆР ЛÆГДЗИЙНАДÆ!..

Бæрзæфцæгæй Хъуди коммæ никкæсæни, поствæндаг бæттæнтохæгау къæдзæ-мæдзтæ кæми райдайуй, уоми ирон бæлццæнттæй алкæддæр фегъосдзæнæ коми дæллаг фахсмæ амонгæй: «Уартæ Ганис – Секъай гъæу… Азау æма Таймурази цирт…» Аллихатт мæ зæрдæбæл æрлæуунцæ, радзурди кæрон, æносон циртдзæвæни хузæн ци дзурдтæ ес, етæ: «Таймураз æма Азауи циртбæл устур сибулдзæ бæласæ абони дæр дзиназуй Ганиси уæлмæрдти».

Ганиси уæлмæрдтæй дзæвгарæ дæлдæр лæууй æндæр циртдзæвæн дæр, зæронд ихæлд мæсуг, æлдари мæсуг, фал уой некебал зонуй, феронх æй ходуйнаги игаки хузæн. Уоми цардæй, уоми фæммард æй адæми къохæй Арагуй Еристау æлдар. Зæрдæбæл æрлæуунцæ Секъай дзурдтæ: «Æнай-æнойти кæрдтæ фескъот кодтонцæ, мæсуги фæрстæ ферттивтонцæ æма æлдарæй иуонг-иуонгбæл нæбал райзадæй, галауани астæу цъæх фæзæбæл æ тог райвулдæй. Адæм сæ кæрдтæ расæрфтонцæ æма рандæнцæ. Айдагъдæр ма игъустæй æлдари мæсугæй æ уоси гъарæнгитæ. Уæдæй фæстæмæ Арагуй еристау æлдари хæдзарæ федзæрæг æй, айдагъ ма си мæргътæ астъæндтæ кæнунцæ».

Дууæ хузи, дууæ символи, нæ финсæги зæрдихатт æма дуйнелæдæрундзийнади дууæ бæрзонд менеуæги æвдесæг. Еу рауæн лæууй бæрзонд, къабазгин сибулдзæ æносон цардау, æведуйгæ кади зарау æма нур дæр дзиназуй æма заруй цæрунгъæуагæ Азау æма Таймурази рæсугъд цард æма æскъуæлхт мæлæтбæл. Иннæ рауæн къæйдортæ рæдзæгъдæй лæуунцæ, ходуйнаги æвдесæнау, æма мæсугфарси топпуадзæнти мæргътæ астъæнттæ кæнунцæ.

Циртдзæвæн ГÆДИАТИ Секъайæн Дзæуæгигъæуи

Уотæ ’й Секъай аййевадæ. Е æргом æвдесуй кæддæриддæр æ хæран дæр æма æ уарзондзийнадæ дæр. Æвдесгæ ба сæ уотæ аййев æма тухгин кæнуй æма, кæд берæ рæстæгутæ райевгъудæй, Арагуй уолæнтау, Таймураз æма Азауи, уæдта Еристау æлдари таурæхътæбæл, уæддæр ма абони дæр сæ еуети уарзæн Секъай уарзтæй, иннетæмæ хæссæн Секъай хæран. Е ба ’й тæккæ бæллеццагдæр фæндæ алли финсæгæн дæр. Е æй финсæгæн æ искурдиади æма æ адæмондзийнади критери, æнæмæнгæ æвдесæн. Дзурд дæр ибæл нæййес, Секъай фæсте ирон литературæ размæ цудæй, æййивтонцæ æма æййевунцæ нæ прози, уæдта нæ поэзий аййевади æууæлтæ дæр, царди хæццæ еумæ гъæздугдæр æма вазуггиндæр кæнунцæ. Фал цæйбæрцæфæнди ку исирæза нæ национ аййевадæ, уæддæр Секъай уадзимистæ уодзæнæнцæ цардæгас æма уарзон ирон дзиллæн, адæймагæн æ рагуалдзæг куд æнцон фæууй цæрæнбонтæмæ, уотæ.

Секъа – нæ аййев прози тухгин æма бæрзонд райдайæн, æведуйгæ оригиналон поэт, дæсни публицист. Абайти Васо куд зæгъуй, уотемæй Къостай фæсте æй «нæ финсгутæй сæ еугуремæй адæмондæр финсæг».

Дзæвгарæ бунтæ ниууагъта Секъа ирон национ аййевадæн, фал нуртæккæ сæ еугуребæл дзоруни  фадуат нæййес нæ газети фарсбæл. Секъай цард æма аййевадæ берæ дзоруйнæгтæ сайунцæ сæ фæдбæл. Уони туххæй дзурд цæуй æма никкидæр цæудзæнæй. Фал нуртæккæ, Секъай кади ном имисгæй, ка ’й зонуй, фиццаги-фиццагдæр, дзорун гъæуй æ аййевади фæнзуйнагдæр менеугутæбæл, нæ абони литератури ирæзтæн тæккæ агъазиаудæр ка ’й, уонæбæл.

Секъай исфæлдистади менеугутæй мæнмæ тæккæ агъазиаудæр, тухгиндæр æма фæнзуйнагдæр кæсуй бæрзонд, тохгæнæг, хъайтар характертæ хузæ кæнуни аййевадæ.

Зундгонд æй алкæмæндæр, Секъай доги нæ адæм ци национ æма социалон æфхуæрд æййафтонцæ, е. Зундгонд æй е дæр, æма еци æфхуæрди нихмæ исдзорун, Секъайæн æхе загъдау, «цæттæ мæлæт» ке адтæй.

Устур лæгдзийнадæ гъудæй еци доги нихмæ исдзорунæн нæ, фал æ уорамунæн дæр. Æности æфхуæрд адæймаги зæрди лæгдзийнадæ ке кунæг кæнуй, е дæр бæлвурд æй, фал Секъа уæддæр æ адæми национ характерæй равзурста зари сæйрагæн лæгдзийнадæ, æфхуæрди нихмæ тохи нифс ка дæттуй, сæребарæ æма лæги намуси туххæй «цæттæ мæлæтæй» дæр ка нæ тæрсуй, еци лæгдзийнадæ. Уæхæн лæгдзийнадæ ба нæ адæми уодигъæди сæйраг менеуæг ке адтæй æности дæргъи, уобæл Секъа дузæрдуг некæд кодта.

Секъай тæккæ арфдæр, тæккæ зæрдиагдæр, тæккæ уæлиаудæр бæлдæ адтæй сæребарæ, адæми сæребарæ национ æма социалон æфхуæрдæй. Фал еци æфхуæрдæй фæййервæзун, еци сæребарæ иссерунæн адтæй айдагъдæр еунæг фæрæзнæ – уодуæлдай тох. Еци унгæг тох ба домдта æгæрон лæгдзийнадæ. Уæхæн æй Секъай исфæлдистади æма дуйнелæдæрунади бундорондæр медлогикæ, идейон-эстетикон мæсуг. Гъе уой туххæй мæмæ кæсуй Секъа лæгдзийнади кадæггæнæг.

Скъоладзауи карæй фæстæмæ лæуунцæ нæ зæрдæбæл Секъай исфæлдесгæ хъайтар сорæттæ: Азау æма Таймурази, Дауита æма Ахмæт, Тугъан æма Марине, Зæлда æма Хъази, Диса æма Сафиат, Садуллæ æма Манидзæ, Джиргол æма Гурдзихан, Тамар æма Хъазара, Хъуди Цæппо æма е ’мбæлттæ, курухон лæгтæ Дзанайти Тохти æма Рубайти Мистъалай сорæттæ…

Æндæр æма æндæртæ ’нцæ, æдеугурæй уодæгас сорæттæ карæй, уодигъæдæй, зундæй, дзурдарæхстæй, фал сæ еугуремæн дæр еумæйаг æнцæ уæхæн менеугутæ: лæгдзийнадæ, сæребарæуарзон, лæги боц ном тæккæ бæрзонддæр дарун. Секъайæн айдагъ æ эпикон уадзимисти нæ, фал æ лирики дæр аци менеугутæ æнцæ сæйраг. Секъа æ адæми национ уодигъæдæй рартаста аци менеугутæ куд тæккæ бундорондæр, æма æ кади зар нивæнстæй уонæбæл…

…Секъай уодигъæди берæ фæнзуйнаг менеугутæн сæ сæйрагдæртæй еу адтæй лæгдзийнадæ. Нæ бон æй федарæй уотæ зæгъун, æма Секъа нифсхаст адтæй, куд царди хабæртти, уотæ исфæлдистади дæр, æхуæдæг æхсаргин уогæй, адтæй æхсари кадæгæнæг…

НАФИ, 1965 анз.

Фæсдзурд: Нæ газети абониккон номери дзубанди фулдæр нæ маддæлон æвзаги туххæй ке цæуй, уомæ гæсгæ мухур кæнæн Секъай уацтæй еу. Ниффинста æй газет «Нæуæг цард»-и 1907 анзи 27-аг номери Еунæг (Тедети Бетъре) ци уац ниммухур кодта, уой фæдбæл. Секъай уац дæр мухургонд æрцудæй еци газети еци анзи 34-аг номери.

ФИНСТÆГ ГАЗЕТМÆ

«Нæуæг цард»-и финсуй Еунæг ирон æвзаги туххæй, цæмæй си æндæр адæми дзурдтæ ма уа, зæгъгæ, фал е мæнмæ раст нæ кæсуй.

Ирон æвзаги гурдзиаг дзурдтæй берæ разиндзæнæй, сæ бундзæфхад син ку ’ргъуди кæнæн, уæд: зиареба, дзуарджвари, гутон-гутани, сасир-сацери æма æндæртæ. Персайнаг дзурдтæй ирон æвзаги ес: зиан, мухур, пил æма æндæртæ.

Аци дзурдтæ еугурæйдæр ку райсæн, уæд ирон æвзаги берæ нæбал байзайдзæнæй дзурдтæ, фал æндæр адæми дзурдтæй тæрсун нæ гъæуй. Уæхæн дзурдтаги туххæй раги загъта уруссаг финсæг Карамзин, æма æцæгæй уотæ  ’й: уруссаг æвзаги дæр берæ æндæр дзурдтæ ес.

Цард æхуæдæг аразуй над алли адæмæн дæр дзурдти фæбберæ кæнунæн æма ирон æвзаги хъæпæнти ба куст æхуæдæг фæлсодздзæнæй.

Ирон æвзаги æмбæртæ æма дзурдти феллауæнтæмæ листæг ку  ’ркæсай, уæд дæмæ иннæ ’взæгтæй мæгурдæр нæ фæккæсдзæнæй, фал æ куститæ мæгур æнцæ, кедæр зæрдæмæ ба æгириддæр нæ цæуй. Уобæл дæр Цæгат Иристони уруссагау салтай-балтай кæнунцæ.

Гъай-гъай, уруссаг лæг дæ хæццæ ку дзора, уæд ин æхе  ’взагæй дзуапп дæттун гъæуй. Фал ирон лæг ирон лæги хæццæ ку дзора, уæд, уруссагау кенæ гурдзиагау цæмæн гъæуй дзорун. Дзурдти кунæгдзийнади хузæ е æй, æма маддæлон æвзагæй ку нæ дзорай.

ГÆДИАТИ Секъайæн циртдзæвæн Ильинскийи аргъауæни фæзуати уæлмæрдти.

Лæг ци куст фулдæр æма ахиддæр аразуй, еци куст рæсугъддæрæй размæ тæруй. «Нæуæг цард» нерæнгæ æдеугурæй фондз мæйи косуй æма куд лæдæрун, уотемæй фондз хатти хуæздæр фæцæй. Уомæ гæсгæ фондз анзей фæсте – фондз-дæс хатти хуæздæр фæууодзæнæй. Æцæг замана ци  ’й – хумæкæнуйнаг берæ, фал хумонтæ – минкъий.

Гурдзий ахургонд фæсевæд  сæ фидтæлтæй нуриуæнгæ архайунцæ сæ киунуги æвзаг исрохс кæнунбæл, фал сæмæ æрæги дæр еу газетæй æндæр нæ адтæй – «Дроеба». Нур ба сæмæ бакæсæ – еуей бæсти къуар газетти рауагътонцæ.

Мах ба нæ газетбæл, рагон киндзи хузæн, фаутæ ку æвæрæн, уæд ци  ’й, уой дæр нæбал уодзæнæй. Еу дзурд сæдæ дзурди ахæссуй, еу лæг миней сæр æй, еугай дорæй мæсуг амайунцæ, нæ фидтæлтæ бæгъатæр гæрæхтæ кæцæй кодтонцæ.

Гъенур махæн дæр уæхæн рæстæг æй. Алкедæр куд фæразуй, уотæ æ зунд æма æ гъудитæй адæми пайдайæн, нæ киунуги æвзаг исрохс кæнунæн «Нæуæг цард»-и редакцимæ хæлæф кæнæд. Æндæр æвзæгтæ сæ кæрæдзейæй кæрæдземæ ист æнцæ æма бал еци дзурдтаг фæстæдæрмæ фæууадзæн.

(Уац мухур кæнæн, Гæдиати Секъайæн 1967 анзи Цхинвали уагъд ка ’рцудæй, æ уадзимисти еци æмбурдгонди куд мухургонд æрцудæй, уотемæй. Неци æййивддзийнæдтæ имæ бахастан, дигорон æвзагмæ ’й раййевунæй уæлдай).