Æрæги Дур-Дури нæуæггондæй игонгонд æрцудæй, аци гъæуæй Устур Фидибæстон тугъди рæстæг Райгурæн бæсти сæрбæлтау ци скъоладзаутæ-тугъдонтæ фæммард æнцæ, уони номерæнæн æвæрд циртдзæвæн. Уой фæдбæл æй нæ абони дзубанди дæр.

* * *

…Тугъд куддæр райдæдта, уотæ Дур-Дури тохунгъон нæлгоймæгти фæдесонæй ку нæхстæр кодтонцæ немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ тохмæ, уæд уони хæццæ сæхе рарæвдзæ кодтонцæ гъæуи астæуккаг скъолай уæди фарæстæймаг къласи ахурдзаутæ дæр. Фал тугъдмæ æрветуни кари ке нæма адтæнцæ, уомæ гæсгæ æфсæддон комиссариати сæ фæндæбæл арази нæ кодтонцæ. Биццеутæ – лæхъуæнтæ исхонæн син нæма адтæй – уæддæр не ’рæнцадæнцæ, куддæртæй син бантæстæй сæ карæ гъæугæ хузи бавдесун… Æма син уæддæр исарази ’нцæ тугъдмæ рарветунбæл…

Уони туххæй се ’мгъæуккаг зундгонд финсæг æма публицист Æгъузарти Саукуй (1943-2013) æ рæстæги ниффинста зæрдæмæгъаргæ документалон уацау «Æносон азæлд». Æма ’й райдæдта уотемæй.

– Бичашвили Отар!

– Æз!

– Байцати Никъала!

– Æз!

– Берити Хаджимурат!

– Æз!

– Лагконти Таймураз!

– Æз!

«Неке сæмæ кæсуй! Цума гъæуи фæстемæ хæрæггæлти гъазунмæ цæунцæ. Бабухсетæ, мæнæ топпихуаси хъуæцæмæ дзæбæх ку исæсмотайтæ, уæд уæмæ багъардзæнæй уæ фудгъезæмарæ», – даргъæлвæст фудхузцæсгон капитанæн гæгъæдийæй æ цъæх цæститæ фæххецæн æнцæ, тургъи рæнгъæй ци биццеутæ лæудтæнцæ, уонæн ма еу хатт сæ дæргъæ æма уæрхæ къахæй сæрмæ рабарста. Нецæмæй си æ зæрдæ барохс æй, цъæхæйрæгъæдтæ. Тæхун дæр ка нæма зонуй, уæхæн цæргæси бæдæлттæ. Цума еу айки хъозгъæй уасунцæ, цъæхснаг гъæлæстæ син, сагъæс кæбæл нæ федауй, уæхæн цæсгæнттæ. Капитан сæбæл нур цал хатти æрхаста æ цæстæ  – цидæр дæлæмæдзудтæ, цидæр хъæдори мехтæ. Æрмæст сæ цæститæй, гъо, сæ еугурей цæститæй дæр, адæймаг еу усмæ кæмæй байрайа, уойбæрцæ нифси цъита цæуй. Нæ, цæугæ нæ – æмпурсуй. Еу фæззелæни уотæ фæккастæй капитанмæ, цума æмпурсуй, фал уайтæккæ æ гъуди раййивта: «Барвæндонтæ… Сæ зæрдæ цæбæлдæр дарунцæ. Цидæр æбæрæг хъаурæ сæ æ фæдбæл сайуй». Фиццаг сæ капитан иской дæр нæ бауагъта. Æфсæддон комиссаради тургъæй сæ фæссурдта, цотæ, æма ме ’мгæрæнтти дæр куд нæбал æрæфсæрайтæ, уотæ бакæнтæ, зæгъгæ. Æнгъæл адтæй – нæбал æрбацæудзæнæнцæ. Дуккаг бон еци-еу хузæнæй фæззиндтæнцæ. Аци хатт сæмæ карздæрæй исдзурдта, ратардта сæ, æ тингун цæсгони сурхæй ин фæттарстæнцæ биццеутæ. Къуæре рацудæй æви минкъийдæр – нæуæгæй æрбансанстонцæ. Мах, дан, гъуддæгутæ исбæлвурд кодтан æма, дан, раст нæ айтæ. Æвддæсанздзудти, дан, кæнунцæ тугъдмæ. Еци-еу цæфæй нæ, фал, дан, фиццаг æфсæддон скъолатæмæ, уой фæсте ба – тохунмæ…

Капитан æнæдзоргæй берæ ке фæллæудтæй, уой биццеу­ти сусу-бусуйæй бафеппайдта, гæгъæди æ цæстити размæ исхаста, тургъи æ бæзгин, фал фæсос гъæлæс райгъустæй:

– Тадети Иса!

– Æз!

– Мурити Алихан!

– Æз!

– Мурити Хаджимурат!

– Æз!

– Гуйти Никъала!

– Æз!

Дур-Дури æдзард скъолаудзау-тугъдонтæн номерæн циртдзæвæн раздæр адтæй мæнæ ауæхæн…

Гъе уотемæй истугъдонтæ ’нцæ еци биццеутæ… Цуппæрдæсемæй рандæнцæ знаги нихмæ тохмæ, дууадæс си нæбал исæмбалдæнцæ сæ райгурæн гъæубæстæбæл – нæ Райгурæн бæсти сæребарæдзийнади сæрбæлтау си алкедæр иснивонд кодта æ хуæрзæригон цард.

Сæ еугурейдæр хецæнæй æримисун бæргæ æнгъезуй, фал нин газети равгитæмæ гæсгæ уæхæн фадуат нæййес. Уæдта еугур еци хабæрттæ тæлмæнгонд æнцæ уацау «Æносон азæлд»-и, мах дæр æй газети мухур кодтан (2020 анзи 5-8-аг номерти). Æцæг ма уин уæ зæрдæбæл æрлæуун кæндзинан, еци æдзард биццеутæй еуей, Бичашвили Отари фиди медзæрди зæгъуйнæгтæ.

* * *

Ци биццеутæ адтæнцæ, мæ фæрстæ син фехæлонцæ, ци? Æма сæмæ куд æнгъæлмæ кастан, куд! «Кастан» – загътон. Хатирæй фæууæд – фæррæдудтæн. Нур дæр ма сæмæ æнгъæлмæ кæсæн. Берæ нæбал ан, мах дæр еугай-дугай уæлмæрдтæбæл æфтуйæн, фал ма ни уæддæр кадæртæ ба æгас æй. Æгас ма ан æма нæ фæллайæн æнгъæлмæ кæсунæй. Уæдта си еске фæззиндтæй. Ка ма сæбæл бауозæлдзæнæй, ка ма син æрæвæрдзæнæй сæ рази гъар хуæруйнаг? Æма цæрæн, цæрæн не ’сæфт бæдæлтти нифсæй. Ехх, куд базæронд ан, цæйбæрцæ рæстæг рацудæй, уоци рун ку исистадæй æма ’й æхе лæгæти ку банигæдтонцæ, уæдæй нурмæ. Фудрун банигæдтонцæ, фал мах нæ хъæболти нæма нигæнæн, нæма!

Айфиццаг уæртæ Хъодзасти зæронд Огка æрбасæйгæ ’й, е ’цæг дуйнемæ цæуни къахбæл ниллæудтæй. Сæйгæфæрсæг имæ бауадтæн æз дæр. Сæнттæ цагъта, мæгур. Кедæр агурдта, æ медæмæхауд цæститæй ма цидæр æнгъæлдзау рохс калдæй. Æз имæ æргубур кодтон, мæ армитъæпæн ин æ содзгæ тæрнихбæл февардтон, зæгъун, дæ зæрдæ кæд ести агоруй. Берæ мæмæ фæккастæй. Базудта мæ, æ сор билтæ зинна-нæзинна базмалдæнцæ, лæмбунæг имæ байгъустон æма равзурстон еугай дзурдтæ: «Маро ку дæ… Сумах биццеу дæр нæма исæздахтæй? Фæгъгъос æй, æ уолæфт фесавдæй, æрæгиау æ цæститæ байгон æнцæ, еуæрдæмæ, иннердæмæ ракастæй, къуæзгæй исдзурдта: «Игъосетæ, мæ дзæбæх гъæуккæгтæ. Еци биццеу ку иссæуа, уæд си хатир ракордзинайтæ. Хъæбæр берæ дæмæ фенгъæлмæ кастæй, зæгъетæ, уотæ. Мæнæ мæ бази буни ацал-ауал анзи ци «сау гæгъæди» дарун, уобæл нуртæккæ дæр не ’ууæндун. Исæздæхдзæнæй мæ хъæболæ æма ин зæгъетæ, адзал мæ ку не ’рæййафтайдæ, уæд ма еу уойбæрцæ дæр фенгъæлмæ кастайнæ».

Еци дзурдтæ æ фæстаг дзурдтæ адтæнцæ Огкайæн. Уæлæбæл е ’хæс бафиста, кæдзосæй фæххаста мади ном, нур уæлмæрдти  æ фурти ревæд ингæни фарсмæ иссирдта æхецæн бунат. Тæрсун, мæ фæстаг бон ку æрцæуа, уæд мæн дæр мæ хъæболи ревæд цирти рази ку байвæронцæ. Уæхæнттæ цал ес нæ уæлмæрдти – æнцонтæй дин сæ нæ зæгъдзæнæн. Берæ ’нцæ, берæ.

Гъæлатæ ба куд нæ ан, гъæлатæ. Уотæ æнгъæл дæн, Отар æвддæсанздзудæй рандæй тугъди цæхæрмæ æма мæмæ æвддæсанздзудæй исервæздзæнæй. Мæрдтæ зæронд нæ кæнунцæ, фал кæд мард нæ ’й. Кæд æй ести устур гъуддаги ниууорæдтонцæ, паддзахадæн берæ кæнуйнаг гъуддæгутæ байзайуй тугъди фæсте…

Фал уин ци зæгъунмæ гъавун, мæ зæрдтæгтæ, уой зонетæ? Телевизормæ кæсун берæ уарзун. Мæ бон косун-æзмæлун нæбал æй æма бон-изæрмæ телевизори фарсмæ бадун, мадта æндæр ци кæнон? Тугъд ку февдесунцæ, уæд мæбæл цуппæргай гъостæ, цуппæргай цæститæ базайуй. Нæ зæрондæн телевизор дæр уомæн балхæнун кодтон. Кæд, зæгъун, мæ биццеуи дæр еухатт бавдесиуонцæ. Мæ фуни дæр ма ’й еу хатт фæууидтон.

Еци циртдзæвæн нæуæггондæй байгон кæнуни фæдбæл цитгин мадзали радзубанди кодта ÆГЪУЗАРТИ Таймураз.

Телевизорæй æ цæсгон разиндтæй, æма уотæ бакодтонцæ: «Е æй гурдзиаг Осмæни фурт Отар. Æ мадæ ба Маро, фал æй æ фурт деда хонуй». Уæхæн амондгун фун уойфæсте некæдбал фæууидтон. Фунти фæрци цæрун дæр гъæуй, мадта ци киндæуа? Æма телевизорæй тугъд ку февдесунцæ, уæд мæ æ разæй неци хузи райеуварс кæндзинайтæ. Еуæй-еу хатт си нæ биццеуи хузæн ку фæууинун, уæд мæ зæрдæ æхе фæрстæбæл ниххуайуй, фал фудæнгъæл фæуун. Бустæги ба мæ нæ синхонти лæги дзурдтæ рамардтонцæ. Уотæ мин зæгъуй айфиццаг: «Маро, еци киноти еугурæй дæр артисттæ гъазунцæ, ду ба си дæ биццеуи агорис». Уæхæн зин мин адтæй æма дессаг. Зæгъун, уанцон нæй, уойбæрцæ артисттæ æмбурд ба кæми æркодтонцæ, е æцæг тугъд æвдесунцæ. Нæ басастæй. Æз дæр ибæл нæ баууæндтæн. Æма телевизормæ мæ каст искодтон. Ци фæууй, куд фæууй, цалинмæ цæрон, уæдмæ ’й кæд еу хатт равдесиуонцæ. Еу фæккастæй æрмæст. Фулдæр нæ гъæуй. Цума ци хузæн иссæй? Тугъдæй ка исæздахтæй, етæ дæр ма халаси буни ку фæцæнцæ, каргун адæми ном сæбæл ку исбадтæй. Дæлæ Гуйти Хатуй фуртæй кæстæр си неке адтæй æма уомæн дæр æ дууæ биццеуи ку раустуртæ ’нцæ, Отари къласæй ма ка исæздахтæй? Азаути Урусхан. Цалити Сафарби. Сæ цæфтæй абони дæр гъæрзунцæ. Галяй айфиццаг фæууидтон æма мæмæ æрбауадæй. Ба имæ кæсæ – зæронд уосæй ци кæнис? Æндæр гъæуккаг æй, æ муггаг дæр æндæр. Мæ хъури ’й æрбакодтон, зæгъун, куд базæронд дæ, мæ киндздзаг? Æ цæститæ дони разилдта, æ уорс сæр мин мæ усхъæбæл æрæвардта æма уотæ бакодта: «Æнгъæлмæ кæсунæй базæронд дæн, деда»… Искудтæй. Имисуй биццеуи. Нæй иронх кæнуй, цард ин фестон! Æ финстæгутæ дæр, дан, æгас æнцæ. Æма мæнæн æгас нæ ’нцæ? Уæлæбæл мин уомæй устурдæр хæзна ку нецибал ес. Исбор æнцæ, къариндасæй финститæ фехалдæнцæ. Нæ зæронд дамугъатæ цъæрæмухст кæнуй, æма мæ зæрдæ ку исресуй, уæд табу кæнун райдайун: «Бакæсай, биццеу ци финсуй». Фиццаг сæ кастæй, нур ба нæбал комуй. Нæ бакомкоммæ ка цæруй, уони скъоладзау кизгæ нæмæ ахид æрбауайуй. Е ’рбацудмæ ин æхцин ракæнун. Ку бахуæруй, уæд мæ фарсмæ исбадуй æма Отари финститæ гъæрæй кæсун райдайуй. Уогæ, тугъдæй цидæр финста, уони мæ зæрдæбæл дарун, фал биццеуи финститæ æндæр еске гъæлæсæй ку фегъосун, уæд мæмæ уотæ фæккæсуй, цума нуртæккæ аци минутбæл нæмæ постхæссæг Бетъре Отари финстæг æрбалæвардта. Æ гъæлæс дæр мæмæ æрбайгъусуй: «Гъей, хæдзарæ, æндæмæ ракæсайтæ, уæ фуртæй уæмæ замманай финстæг!»

Сæрдигон фæлмæн изæртæ ку ’скæнунцæ, уæд нæ зæронди хæццæ æндæмæ рацæуæн, гъæунги фæхсæ къелабæл æрбадæн, нæ хурфитæмæ нийгъосæн, ку исфæлмæцæн, уæд мæхе нæбал бауорамун æма бадзорун:

– Уæртæ лæг, нур еци биццеу ку фæззинна, уæд ин кувд нæ гъæудзæнæй!

– Гъæудзæнæй, мадта нæ гъæудзæнæй!

– Æма ин ци ’вгæрдуйнаг дæ?

– Гъолон гали.

– Е не ’сфагæ уодзæнæй. Еугур гъæубæстæ дæр махмæ æрцæудзæнæнцæ.

– Косæрттагæй фулдæр ци ес. Балхæндзинан.

Нæхе уæхæн дзубандитæй фæррæвдауæн, фал фæстагмæ зæронд фемæхсуй, æ цæстисуг нæбал бауорамуй, мæнæй дæр нæбал фефсæрми уй. Зæгъун, гормон, цæбæл бабæй фехалдтæ, дæлæ Гъæдгæрони Хъалæгати Хангуассæ æ фондз бæдолемæ ку æнгъæлмæ кæсуй æма е ку нæ кæуй, уæд ду сансала бахуардтай? Æ цæстисугтæ сæрфун райдайуй, æрæгиау ба фæззæгъуй:

– Исон скъоламæ иссæуæн. Тургъи Отаретæ кæддæр ци сосгъæдæ бæлæстæ ниссагътонцæ, уони буни сатæги рабадæн.

– Иссæудзинан, цæмæннæ гъæуама иссæуæн?

Сосгъæдæ бæлæстæ сæрди уорс деденæг ку ракалунцæ, уæд мæмæ уотæ фæккæсуй, цума етæ дæр биццеутæмæ æнгъæлмæ кæсунæй исуорс æнцæ. Сæ пæлæхсæр къалеутæ син думгæ фæррæвдауй, сифтæ æнахур сæбар-субур райдайунцæ. Æвæдзи сæ талатæй гъæдæй ка æрхаста, уони фæййагорунцæ.

Гъо, фал телевизорæй тугъд ку февдесунцæ, уæд си артисттæ ке фæгъгъазунцæ, е ба æгириддæр мæ зæрдæмæ нæ цæуй. Тугъд æносон азæлдау байзадæй, уæхæн азæлд, æма ин банцайуни муггаг нæййес. Некæд исæскъундзæнæй, фæлтæрæй-фæлтæрмæ нæрдзæнæй, уæд ма си артисттæ ба кæцирдиги гъæунцæ? Æцæг тугъд æвдесæнтæ. Куд адтæй, уотæ ’й æвдесæнтæ.

Кæд æз дæр мæ бæдоли ескæд фæууининæ…

*  *  *

Тугъди будурæй Дур-Дурмæ нæбал исæздахтæй 367 тугъдони. Уонæй цуппæрдæс адтæнцæ фарæстæймаг къласи барвæндонтæ. Æностæмæ æвддæсанздзудтæй байзадæнцæ…

*  *  *

Нæ ’нцæ иронх Дур-Дури гъæубæстæй се ’дзард тугъдонти рохс нæмттæ. Хъонцгæнгæй сæ еудадзуг имисунцæ, цитгин сæ кæнунцæ. Уотæ æдзард скъоладзау-тугъдонти дæр… Етæ, дан, тугъдмæ ранæхстæр уни размæ бацудæнцæ сæ гъæуи ковæндонæмæ Хуцаубæл сæхе бафæдзæхсунмæ, æма уоми устур дорбæл си алкедæр  æ муггаг æма æ ном фæдздзæф кодта… Еци дор уотемæй берæ рæстæг фæцæй уоми. Æ размæ берæ дзиллæ цæуидæ – еугæйттæй дæр æма къуæрттæй дæр. Уæлдай ахиддæр ба, зæгъун æнгъезуй, еудадзугдæр цудæй еци æдзард скъоладзау-тугъдонтæй еуей, Лæгконти Таймурази мадæ Дзадза, берæ фæллæууидæ æ рази, æма, цума е ’дзард фурт æма уой æмгæртти хæццæ дзоридæ, уотæ фæдздзубанди кæнидæ. Уотæ адтæй берæ æнзти дæргъи, фал уæдмæ силгоймаг нæфæразгитæ кæнун байдæдта, æ бон уоййасæбæл нæбал адтæй дори размæ цæун. Æма уæд æ кæстæр фурт Алиханæй ракурдта, цæмæй ин æй сæ хæдзари размæ ’рласа. Е ин æ крудиадæ исæнхæст кодта, æма зæрдрист мадæ рацæуидæ бабæй дори размæ, берæ фæллæугæй фæдздзубандитæ кæнидæ. Уотæ – сауæнгæ æ рамæлæти бони уæнгæ.

Еци хабæрттæ бæлвурдæй зудтонцæ гъæубæстæ. Зудта сæ Æгъузарти Таймураз дæр. Æ кой ба ин хецæнæй уомæ гæсгæ кæнæн, æма бæлвурдæй е устур сагъæсти бафтудæй дори идарддæри карни фæдбæл. Æвæгæсæг нæ адтæй, фал аци адæймагмæ хъæбæрæй-хъæбæрдæр кодта еци дор, еци æдзард хуæрзæригон тугъдонтæн мемориалон циртдзæвæнæй æвæрд ку ’рцæуидæ, зæгъгæ, гъуди. Ка ’й зонуй, уомæй ин зæрдæ æзгули кодта уæхæн катай дæр, гъома, кæд син ме ’нсувæр Саукуй сæ рохс нæмттæ документалон уацауæй исæносон кодта, уæд æз дæр ихæсгин дæн уони ести ахсгиагдзийнадæй исцитгин кæнун. Æма еци гъуддаг исаразуни туххæй æ фарсмæ ка ’рбалæудтæй, уæхæн æмархайгутæ дæр разиндтæй. Гъе уотемæй Дур-Дури фæззиндтæй се ’мгъæуккаг æдзард скъоладзаутæ-тугъдонтæн номерæн циртдзæвæн – етæ сæ къохæвæрдтæ кæбæл фæннисан кодтонцæ тугъдмæ фæннæхстæр уни размæ, еци дор æвæрд æрцудæй уиндгун рауæни, æ фарсмæ ба – къæйдор, уонæн сæ муггæгтæ æма нæмтти хæццæ. Е иссæй æцæг мемориалон фæзуат, еугуремæн дæр зæрдагайæн рауæн адтæй.

Уæддæр Æгъузарти Таймураз æма е ’мархайгутæмæ ба уотæ кастæй, цума си цидæр нæ фагæ кæнуй. Берæ фæррасагъæсти фæсте æй балæдæрдтæнцæ: æнæмæнгæ си гъæуй, еци дор æдзард кæстæрти адæ кæмæн кодта, еци мади сорæт. Æма бабæй Æгъузари-фурти хъæппæресæй архайун байдæдтонцæ, цæмæй еци гъуддаг дæр арæзт æрцæуа, уобæл. Æма, мæнæ куд уинетæ, хуæрзрæвдзæй арæзт æрцудæй.

Нур ба нæ сæрмагондæй ранимайун фæндуй, уобæл æновудæй ка байархайдта, уони. Етæ ’нцæ: Гуцати Олег, æ рæстæги куста Дигорай райони гъардæттæн хизæгти управлений разамонæгæй; Хъазбегти Геуæрги, амалгъон; Хъодзасти Николай, Дур-Дури гъæууон администраций сæргълæууæг; Æбати Батраз, амалгъон-зæнхикустгæнæг; Суменати Тамир, амалгъон, цæруй Мæскуй; Цхурбати Олег, скульптор, исфæлгонц кодта хъонцгæнæг мади сорæт, æма берæ æндæр рауон-циуон адæймæгутæ. Бæлвурдæй си ка ци исаразта, уой туххæй сæрмагондæй зæгъун дæр æнгъезуй, фал еци хабæрттæ фæстæдæрмæ уадзæн, уомæн æма, куд нин загътонцæ, уотемæй аци мемориал никки урухдæрæй нæуæггонд кæнуйнаг æнцæ, æвæрд си æрцæудзæнæй еци скъоладзау-тугъдонтæй алке къарæ дæр хецæн къæйдортæбæл, уæдта ма си никки цидæртæ исаразуйнаг æнцæ. Æма гъе уæд еугур хабæрттæ дæр бæлвурддæрæй ракæндзинан.

Абони ба зæрдиагæй арфæ кæнæн, еци гъуддаг исаразунбæл ка бахъиамæт кодта, уонæн еугуремæн дæр. Уæ фæллæнттæ еци æдзард фæсевæдæн дзенети уодæнцойнæн уæнтæ, сумахæн ба уæхецæн дæр æма уæ кæстæртæн дæ нæ Исфæлдесæг сабур æма амондæй æнхæст цардиуагæ раттæд.

Æрмæг мухурмæ бацæттæ кодта ХЕКЪИЛАТИ Маринæ